قاي حالىقتى الساق تا، ونىڭ وزىنە ءتان تۇرمىس-تىرشىلىگى، كۇنكورىسى، ادەت-عۇرپى، سالت-ءداستۇرى بولادى. سالت-ءداستۇر سول حالىقپەن بىرگە جاساسىپ، ونىڭ تاريحىندا وشپەس ءىز قالدىرادى. بىراق ۇمىت بولىپ بارا جاتقان ۇلتتىق سالت-داستۇرلەرىمىز دە جوق ەمەس. ەندەشە، سالتىمىز سانامىزدا ماڭگىلىك جاڭعىرىپ تۇرۋى ءۇشىن ءداستۇر سويلەيدى.
اتبايلار (سالت). مۇنىڭ دا ەكى ءتۇرى بار. جاس وتاۋدىڭ شاڭىراعى كوتەرىلگەن سوڭ اعايىن-تۋىستار وعان شاشۋ شاشىپ، «كەرەگەسى كەڭ بولسىن»، «بوساعاسى بەرىك بولسىن» دەگەن تىلەك ايتادى. بايعازى بەرەدى. ەت جاقىنى بوساعاعا جىلقى بايلايدى. مۇنىڭ اتى «اتبايلار».
«اتبايلاردىڭ» ەكىنشى ءتۇرى – كادە. قۇدا-قۇداعيلار كەلگەندە نەمەسە كۇيەۋ قالىڭدىعىن الۋعا كەلگەندە ولاردىڭ جەڭگەلەرى الدىنان شىعىپ ءتۇسىرىپ الىپ، اتىن بايلايدى. بۇل «اتبايلار» دەپ اتالاتىن توي سالتى. وعان ارنايى كادە بەرىلەدى. ول كادەدەن تاعى ءبىر ايەل تابارىك سۇرايدى.
اۋشاديار ء(داستۇر). ۇيلەنۋ تويى كەزىندە ايتالاتىن ءداستۇرلى ولەڭ، جىر. جانە جاي ولەڭ ەمەس، وزىندىك ايتىلار ءانى، ەرەكشە ۇلتتىق تاربيەلىك ماڭىزى بار. كوركەم شىعارماشىلىقپەن ايتىلاتىن توي كوركى، سالتانات ءسان، ونەگەلى ونەر. مۇنى ىزدەپ تاۋىپ ومىرگە اكەلگەن جازۋشى ۋاحاپ قىدىرحانوۆ ەكەن. اۋشاديار جىرىنىڭ ۇلگىلەرىن شەتەلدەگى قازاقتار ساقتاپ، بىزگە جەتكىزگەن. شىنىن ايتۋ كەرەك، بۇل قازاقستان ەلىندە ايتىلمايدى، حالىق جادىنان مۇلدە شىعىپ كەتىپ ۇمىت قالعان.
اۋشاديار ۇيلەنۋ تويى ۇستىندە ايتىلادى:
اۋشاديار ءبىر بولار،
جاماننىڭ كوڭىلى كىر بولار.
اتا-اناسىن سىيلاعان.
اق شالمالى بي بولار.
اۋشاديار ەكى دەر،
ەرجەتكەننىڭ ەركى دەر،
ومىراۋى تولعان ون تۇيمە،
قىز بالانىڭ كوركى دەر...
اۋشاديار ءتورت بولار،
قىزدىڭ قوينى ءورت بولار.
ەكى جاقسى قوسىلسا،
ولە-ولگەنشە سەرت بولار.
جىر جاڭا قوسىلعان جاستارعا ارنالادى. مۇندا اقىل، ۇلگى، ونەگە، ءتالىم-تاربيە تۋرالى تولعاۋدى سانامالاپ ايتۋدىڭ حالىقتىق تازا باي ءداستۇرى بار. ۇلتىمىزدىڭ ۇلاعاتتى ادەت سالتىنىڭ بۇل ءتۇرىن ومىرگە ەنگىزەتىن بولساق، مادەني قازىنامىز دا، ونەرىمىز دە وسە تۇسەر ەدى.
ءبىز شانشار (سالت). كەڭ-بايتاق قازاقستان دالاسىندا سالت-داستۇرلەردىڭ قىزىقتى تۇرلەرى كوپ. بىراق ولار ءبىر-بىرىنەن ونشا الشاق ەمەس. سونىڭ ءبىرى - «ءبىز شانشار». ەلىمىزدىڭ شىعىس، وڭتۇستىك جاقتارىندا «جاۋشى» ورىنىنا وسى «ءبىز شانشار» سالتى قولدانىلادى. اقساقال-قاراساقالى ارالاس ءبىر توپ ەر ازامات بويجەتكەن قىزى بار ۇيگە تۇسە قالادى. قانداي شارۋامەن جۇرگەنىن ايتپايدى، ەل شارۋاسىن، اماندىق بىلگەن بولىپ، قوناقاسىن ءىشىپ اتتانىپ كەتەدى. ادەپ بويىنشا ەل ىشىندە ءبىر توپ ادام بۇلاي جۇرمەيدى. ولار كەتكەننەن كەيىن وتاعاسى مەن اناسى قوناقتار وتىرعان جەردى قاراپ، ودان شانشۋلى ءبىزدى تاۋىپ الادى. بۇل «بىزدە ۇل، سىزدە قىز بار» قۇدا بولايىق دەگەندى بىلدىرەدى.
قىز قاشار ء(داستۇر). «بىلايشا قىز قاشار ءداستۇرىن وتكىزەتىن ءۇيدى «بولىس ءۇي» دەيتىن كورىنەدى. (ح. ارعىنباەۆ). كۇيەۋدىڭ كەلۋىن «ۇرىن كەلۋ» دەسە، قىزدىڭ اتاستىرىلعان كۇيەۋىن كورۋى «قىز قاشار» دەيدى. بۇل «ۇرىن تويى» وتەتىن كۇنى بولادى. «ۇرىن توي» - جاستار ءۇشىن كوڭىلدى، دۋماندى تويلاردىڭ ءبىرى. بۇعان جاس جەڭگەلەر مەن جاستار قاتىناسادى. كۇيەۋدەن الىناتىن «قول ۇستاتتار»، «شاش سيپاتار»، «قىز قۇشاقتار»، «ارقا جاتار»، «كورپە قيمىلداتار» تاعى سول سياقتى كادەلەر وسى جولى بەرىلەدى. ەكى جاستىڭ ءبىرىن-ءبىر كورىپ، تىلدەسۋى دە وسى تويدا بولادى. ەكەۋى دە ءبىرىن-ءبىرى ۇناتىپ، قالىڭدىق جىگىتكە قىز بەلگىسى ورامالىن جانە ونىڭ ءىنى-قارىنداستارىنا دا ءتۇرلى سىيلىقتار بەرەدى.
كۇيەۋ ۇرىن بارعاننان كەيىن قۇدالىق بۇزىلاتىن بولسا، ول قازاق زاڭىندا وتە اۋىر ءىس سانالدى. ونىڭ ارتى ۇلكەن داۋعا ۇلاسىپ جاتادى. كۇيەۋ سەبەپسىز باس تارتسا، بۇرىنعى بەرىلگەن مال قايتارىلمايدى جانە ايىپ سالىنادى. باتانى قىز جاعى بۇزاتىن بولسا قالىڭ مال تولىق قايتارىلادى جانە ايىپ تولەيدى.
شاڭىراق كوتەرۋ (سالت). جاس وتاۋدىڭ العاش رەت شاڭىراعىن كوتەرۋدىڭ ءوزى قازاق ءۇشىن ءبىر قىزىقتى، ەرەكشە ءسات. مۇنى قازاق سالت-ءداستۇرىن جەتىك بىلەتىن بەلگىلى ەتنوگراف جازۋشى احمەت ءجۇنىسۇلى بىلاي دەپ جازعان: «... قازاقتا وتاۋدىڭ شاڭىراعىن الباتى ادام كوتەرمەيدى. بۇعان بالاسى كوپ، كارى كۇيەۋ كەرەك. ونى قوس اتپەن بولسا دا العىزادى. ىڭعايلى جەر بولىپ، وتاۋ وتە ۇلكەن بولسا، كارى كۇيەۋ شاڭىراقتى اتتىڭ ۇستىندە تۇرىپ كوتەرەدى. بۇل ەڭبەگىنە ول نە ات مىنەدى، نە تۇيە جەتەكتەيدى. بۇعان مالدى وتاۋدى كوتەرتكەن جاق بەرەدى».( ا. ءجۇنىسوۆ «فانيدەن باقيعا دەيىن»).
ادەتتە كيىز ءۇيدىڭ شاڭىراعىن ەر ادامدار كوتەرەدى. ال، جاس وتاۋدىڭ شاڭىراعىن كارى كۇيەۋگە كوتەرتۋدە ۇلكەن ءمان، ىرىم بار. ويتكەنى «جاسى ۇلكەن كۇيەۋ» قاشان دا ەلگە سىيلى جانە تىلەكتەس ادام. جانە كۇيەۋ قارتايعان سايىن جۇرتىنا قادىرى، سىيى ارتا تۇسەدى. قازاق ەلى وسى جولدان ءالى ايىرىلعان جوق. كارى كۇيەۋ كەلسە، اۋىلدىڭ ۇلكەن-كىشىسى، ەركەك-ايەلى ونىمەن ءبىر قاعىسپاي، قاجىسپاي قالمايدى. ونىڭ شاڭىراق كوتەرۋىندە دە وسىنداي تەرەڭ سىيلاستىق بار.
شاڭىراق تۇيە ء(داستۇر). ۇزاتىلىپ كەلە جاتقان قىزدىڭ جانە ونىڭ جانىنداعى ايەلدەردىڭ (شەشەسى، جەڭگەسى، ءسىڭلىسى ت.ب.) ءمىنىپ كەلە جاتقان كولىگى «شاڭىراق تۇيە» دەپ اتالادى. جانە ول كەلىن ءۇشىن ىستىق، قاسيەتتى مال بولىپ سانالادى. بۇعان جولشىباي كەزدەسكەن نەمەسە بوتەن ادام مىنبەيدى. ەگەر مىنە قالسا، ونى كورگەن جۇرت «پالەنشە كەلىننىڭ شاڭىراق تۇيەسىنە» ءمىنىپ كەلدى دەپ كەلەمەجدەگەن.
ەرتەدەگى سالت بويىنشا، كوشتە ۇلكەن شاڭىراق جەكە تۇيەگە ارتىلىپ، الدىمەن جۇرەدى ەكەن. وعان ادام مىنبەيدى، اتپەن جەتەلەيدى، «شاڭىراق تۇيە» دەگەن ءسوز وسىدان شىققان ەكەن.
قازان شەگەلەۋ (سالت). وزدەرى جاقسى تانيتىن، ءازىل-قالجىڭى جاراسقان ادامدار ءبىر-ءبىرىنىڭ ۇيىنە باس قوسىپ بارىپ، «وسى ءۇيدىڭ قازانىن شەگەلەي كەلدىك» دەيدى. ءۇي يەسى ازىلمەن جاۋاپ قايىرىپ، «جاقسى بولدى عوي، قازان شەگەلەگىش شەبەر ىزدەپ وتىر ەدىك»،- دەپ قوناقجايلىلىق تانىتىپ، ولارعا قوناقاسى بەرەدى. دەمەك، «قازان شەگەلەۋ» قوناق بولا كەلدىك دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى.
قوناقاسى ء(داستۇر). قازاقتىڭ تاريحي اڭىز-اڭگىمەلەرىندە الاش اتامىز ءوزىنىڭ اقارىس، بەكارىس، جانارىس اتتى ءۇش ۇلىنا ەنشى ءبولىپ بەرگەندە، وزىنە ءتيىستى ەنشىسىنى «بۇل بۇكىل ءيىسى قازاقتىڭ بولىنبەگەن ەنشىسى بولسىن، مۇنى دا سەندەرگە ءبولىپ بەرەيىن. بۇل ءۇرىم-بۇتاقتارىڭا جالعاسسىن. ءبىر-بىرىڭە قايىرىمدى بولىڭدار. الىمتان شارشاپ-شالدىعىپ كەلگەن قوناقتىڭ ەنشىسى – قوناقاسى بولسىن» دەپ اراۋقتى اتامىز باتاسىن بەرگەن ەكەن.
ع. امانوۆانىڭ «حالىقتىق پەداگوگيكا-دانالىق مەكتەبى» كىتابىنان
(ماقالا تاقىرىبى وزگەرتىلىپ الىندى)
ۇلت.كز
