Ozǵan zamannyń ónerlileri jaıly aıtý qashan da qıyn. Shejireden olardyń elesi ǵana jetken. Izdeısiń, suraısyń, nobaıyn ǵana ushyrastyrasyń. Óziń qurmettegen, ónerine tabynǵan adamyńnyń tulǵasyn tolyǵyraq tanyǵyń keledi. Jádigerdi qaraısyń. Bastary qosylmaıtyn úzik-úzik málimetter. Ala qaǵazǵa, jazýǵa mashyqtanbaǵan eldiń nesibesi – osy. Ólsek de, tirilsek de, Táttimbet jaıyndaǵy túsinigimiz endi osydan aspaıdy. Alaıda eń basty derek –Táttimbettiń tamyljyǵan kúı óneri bar emes pe? Sezine bilgen, túsine bilgen adam úshin budan artyq qandaı jádiger kerek? Osyny oılaǵanda kóńil barqadar men sabyr tabady.
Zamanynda Táttimbet degende dir etpeıtin júrek bolmaǵan. Qazaq serileriniń sońy, eliniń atyna kir keltirmeı júripti. Týǵan halqyna máńgi tozbas óner qaldyrypty. Áli esimde, bala kezimde qarııalar aıtyp otyrýshy edi, Táttimbet on besinde jaqsy atanǵan dep. Bir tyńdaǵannan máńgi-baqı ǵashyq qylatyn kúı ıesi jáne ardager azamat… Halyq jadynda Táttimbettiń osy eki beınesi saqtalypty.
Táttimbettiń óneri – jańa sapaǵa aýysardyń aldyndaǵy qazaq kúıiniń sońǵy gúldeýi. Sol sebepti Jaratqan Ie de oǵan ónerdi aıamaı-aq bergen. Táttimbettiń aýyly Qarqaralyda estelik áńgime kóp aıtylady. Táttimbettiń ańshy, zerger, dombyra shabatyn sheber, kıim tigetin ismer, segiz qyrly bir syrly bolǵany aıtylady. Árıne, at óledi, múlik tozady. Biraq kúıshiniń artyna tastap ketken jaýhar murasy – onyń asyl kúıleri halyq jadynan eshqashan óshpeıdi.
Táttimbettiń ózine deıingi kúıshilerden, Táttimbet kúıiniń baıyrǵy qazaq kúıinen eń basty aıyrmashylyǵy nede? Táttimbetti «qazaq kúıiniń reformatory» dep jatamyz, biraq osy anyqtamany qalaı túsinemiz? Árıne,bul saýaldarǵa bir aýyz sózben jaýap berý múmkin emes. Eń áýeli aıtarym, Táttimbettiń burynǵy zaman kúıshilerinen taǵdyry basqa. Táttimbettiń nesibesi – múldem basqa nesibe. Dospambet jyraýdyń aıtqany bar ǵoı:
– Oq qylqandaı shanshylsa,
Qan josadaı egilse,
Aqqan sýdaı tógilse,
Betegeli Saryarqanyń boıynda,
Soǵysyp ólgen ókinbes, – dep.
Bul baıaǵy jaýgershilik zamannyń ıdealy. Keń dalany en jaılaǵan, eshkimge namysyn taptatpaǵan erkindiktiń kezinde aıtylǵan sóz. Kóne zamannan jetken «Naratý», «Abyl» sııaqty kúılerden de osyndaı bıik rýh esip turady. Al Táttimbettiń zamany – múldem basqa zaman. Qazaqtyń otarlyq kepke túsip muqalǵan kezi. Táttimbet óz dáýiriniń perzenti. Mýzykant retinde aıtaıyn, alqynyp turǵan arda halyqtyń osy ulanǵaıyr jerdi lyqa toltyryp, bıik dáýren súretin kezinde taǵdyrdyń tálkegi, tarıhtyń qalaýymen osyndaı kiriptar kúıge túsken keziniń muńy men nalasyn Táttimbet kúıi aına-qatesiz beınelegen.
Osy oraıda, dúnıeniń ana shetinde kún keshken basqa halyqtyń tarıhynan mysal keltireıin. Polıaktyń uly kompozıtory Shopenniń basynda da osyndaı kep bolǵan. Asylyq aıtty demeńiz, Táttimbet pen Shopen bir-birine uqsas taǵdyrlar. Ekeýi shamamen bir ýaqytta ómir súrgen. Frıderık Shopen 1810 jyly týyp, 1849 jyly dúnıe salǵan. Táttimbet 1815 jyly týyp, shamamen 1862 jyly ólgen. Eki halyqtyń tarıhı taǵdyry da uqsas. Reseı ımperııasynyń eki kolonııasy, Polsha men Qazaqstan úshin HIH ǵasyr – kóterilister, ult-azattyq qozǵalystar ǵasyry. Shopen jıyrma jasynda otanynan aıyrylǵan eken. 1830 jyly Germanııanyń Shtýtgart qalasynda gastroldik saparda júrgende Polshada kóterilis bolǵanyn estıdi. Kóp uzamaı kóterilistiń qanǵa batyp jeńiliske ushyraǵanyn, Varshavanyń alynǵanyn, óziniń eń jaqyn dostarynyń qaza tapqanyn biledi. Osydan keıin Parıjge at basyn burǵan Shopen eshqashan orystyń ezgisinde otyrǵan otanyna qaıtpaǵan eken. Biraq ómir boıy Polshany saǵynyp, ańsap ótken. Elden kelgen árbir polıakty jaqyn týysyndaı qarsy alǵan, qolynan kelgen kómegin aıamaǵan. Shopen ǵana emes, polıaktyń talaı arys uldary ımperııanyń tepkisine shydamaı emıgraııaǵa ketken, jat jurtta ólgen.
Shopenniń polonezderi men mazýrkalaryn tyńdaǵanda, eline degen áldebir saǵynysh, tilmen aıtyp jetkizý múmkin emes qasiret lebin sezesiń. Tipti valsteriniń ózinde áldebir muń men nala bar. Estýimshe, polıaktyń ofıerleri soǵysqa attanyp bara jatqanda Shopenniń shyǵarmalaryn tyńdaıtyn ádeti bar eken. Feren Lıst óziniń «Shopen» atty kitabynda, Polshadaǵy aqsúıekterdiń úılerindegi saltanatty jıyndar, baldy sýretteıdi. Mazýrkalardyń barlyǵy derlik polıak tarıhyndaǵy áıgili qolbasshylardyń, egemendik jolynda qan tókken, janyn qıǵan áskerbasylardyń atyna baǵyshtalǵan. Mazýrka jaı ǵana bı emes. Jastar, birin biri súıgender osy mazýrkanyń kezinde sol shahıdterdiń atymen bir-birine ant etedi eken deıdi Feren Lıst. Izgiliktiń, otanǵa degen mahabbattyń, bostandyq ıdealdaryna degen adaldyqtyń qaıtalanbas kórinisi. Árıne, Táttimbet kúılerinde sol kezdegi áleýmettik qubylystardyń, qandy tarıhı oqıǵalardyń aty atalmaıdy. Biraq saharaǵa keń taraǵan, qazaqtyń qulaǵyna ǵasyrlar boıy ábden sińisti bolǵan «Qosbasardyń» Táttimbet salǵan úlgileriniń astarynan áldebir bostandyqty ańsaǵan saryn anyq sezilip otyrady. Osy oraıda, álbette, eń aldymen «Kókeıkesti» aýyzǵa ilinedi. Naǵashy atam jáne ustazym kúıshi Júnisbaı Stambaev bul kúıdi Táttimbet óziniń súıgen qyzyna, qosyla almaǵan alǵashqy mahabbatyna arnaǵandyǵyn aıtqan edi. Men sol hıkaıany estigen kúni búkil dúnıem tóńkerildi desem de bolǵandaı. Táttimbettiń qamyryqty tulǵasy, onyń kúılerinde ózim emis-emis sezinip biraq atyn ataı almaı júrgen qat-qabat syrlar barlyq qyrymen jarqyrap ashyldy. Táttimbet han tuqymy bolmasa da, jeti atasynan quty úzilmegen aqsúıek áýlettiń ókili. Arǵy atasy qaz daýysty Qazybek, Bertis. Óz ákesi Qazanǵap – úlken áskerı shendi. Ózi de orys armııasynyń júzbasy shenin alǵan. Alaıda, óz zamanynyń áleýmettik júıesinen alǵan oryn bir bólek te, kóńil túkpirindegi qasiret, jat jurttyń telimine túsken óz eliniń beıshara halin kóre-kóre júrekke baılanǵan dert – ekeýi eki bólek nárse. Mine, Shopen men Táttimbettiń arasyna júrgizilgen paralleldiń shyn syry osynda jatyr. Jeńilgen eki el. Sol eki eldiń eki ardager uly. Shopenniń «Mazýrkasy» – Táttimbettiń «Kókeıkestisi». Ekeýinde de Qudaı aldynda, er babalarynyń arýaǵymen bir-birine ant bergen bozdaq jastar.
«Kókeıkesti» – jastyqtyń serti. Súıgen jarǵa ǵana emes, jalpy áıel zatyna degen qurmettiń baǵa jetpes bıik kórinisi. Adamnyń boıyndaǵy izgi sezimdi osyndaı rııasyz jyrlaý, kemel beıneleý qazaq kúıshisiniń ǵana qolynan keletin sııaqty. Bul rýhanııat tarıhynda anda-sanda ǵana bolatyn asa sırek qubylys. Tipti álemdegi eń kemel ónerlerdiń biri – HIH ǵasyrdaǵy qazaqtyń áni men óleń ónerinde de mundaı bıik shyń bireý-ekeý ǵana shyǵar. Abaıdyń birdi-ekili súıispenshilik lırıkasy, sodan keıin, árıne, «Gaýhartas». Osy «Gaýhartastaǵy» «Anańnan sizdi tapqan aınalaıyn» dep keletin joldardy, óz basym eshbir qazynaǵa aıyrbastamas edim. Áıelge degen mundaı qurmet eshbir elde joq.
Kezinde Muhtar Maǵaýınniń «Alasapyran» romanynyń bir epızodyn oqyǵanda kóńilim qatty bosady. Marına Mnıshektiń sharasy taýsylǵandaǵy tapqan amaly – Oraz Muhamedti azǵyrýǵa keletin osy. Kózbe kóz sóılesip, ázázil kórkine ıgendeı bolǵanda «Áıel mahabbaty degenniń ne ekenin bilmeısiń… Sulýdyń talaıyn ótkerdiń, biraq shyn bekzat áıelge ushyrasqan joqsyń» deıdi. Sonda Oraz Muhamed: «Meniń mahabbatym… Meni súıgen áıeldiń mahabbaty – álemdegi eń asqaq, eń kirshiksiz mahabbat edi. Men bilgen áıel – jar bolǵan, ana – balaǵa ana, el-jurtqa dármen bolǵan áıelderge keıbir arıalar men korolevalardyń ózi qyzmetshi bolýǵa jaramas edi!», – dep jaýap beredi. Árıne, ar jaǵy qandy kek, aıanyshty ólim. Biraq Oraz Muhamedtiń ólimin bir sátke umytyp aıtsam, osy romandaǵy óz otanynyń áıelderine degen qurmet atalmysh Táttimbettiń kúıindegideı.
Kezinde, taǵdyrdyń tálkegimen Polshadan kelgen Adolf Ianýshkevıch Táttimbettiń aýylynda bolǵandyǵyn bir derekten oqydym. Árıne, Ianýshkevıch uly kúıshiniń ónerin tamashalaı almaǵan. Biraq Eýropadan, Shopenniń otanynan kelgen adamnyń Táttimbetteı adamnyń úıinde bolýy, árıne, Qudaıdyń aıany deýge turarlyq oqıǵa. Polshadaǵy kóterilis qalaı qanǵa batyrylsa, qazaqtaǵy Kenesary men Naýryzbaı, Janqoja, Isataı men Mahabettiń kóterilisi de sondaı kepke ushyrady. Zaman ótedi. Qaıtalap jurt esine salyp otyrmaǵannan keıin qandaı zulmat bolsa da umytylady. Keıde oılap-oılap oıǵa batasyń. «Jurtyńdy oırandaǵan jaýmenen qaıtpaı soǵysqan sol ardager azamattar ómirde shynynda da bolyp pa edi?!» deısiń. Esken jeldeı, kóshken seldeı ketti bári.
Mysalǵa, Táttimbet ómiri jaıyndaǵy derekterde Kenesary men Naýryzbaı týrasynda eshteńe aıtylmaıdy. Ózińiz oılańyz, Arqadaǵy áıgili kóterilis kezinde Táttimbet shamamen otyz tórt-otyz bes jasta. Azamat retinde ábden tolysqan, ónerpaz retinde ábden marqaıǵan kezi. Óz Otanyn ǵana emes, Reseıdiń ońtústigin dúr silkindirgen kóterilisten múlde beıhabar bolýy múmkin emes. Tipti aqylǵa sımaıdy.
Basynda «Táttimbet baıyrǵy kúıshilerdeı emes, basqa taǵdyr, basqa nesibeniń adamy» dep aıtyp kettik. Bul kezde qazaq mádenıeti «Ezop tilin» meńgere bastaǵan. Úı artynda kisi bar, sol sebepti aıtatynyn tuspaldap, astarlap aıtatyn mashyqqa kóshken. Minekeı, Táttimbet kúıindegi zar, ol jeke bastyń kóńil-kúıi emes, Táttimbettiń kúıindegi zar – shermende bolǵan qaıran eldiń júreginen tógilgen jalyn.
Osyǵan oraı, «Qosbasardyń», áıgili «Alpys eki tamyrly Qosbasardyń» ańyzyn aıta keteıin. Arqada Kúshikbaı degen baı bolypty. Qanshama adamǵa sharapaty tıgen qoly ashyq myrza, Atymtaıdaı jomart adam eken. Kúnderdiń kúninde sol Kúshikbaıdyń jalǵyz uly óledi. Kúshikbaı qatty qaıǵyrdy deıdi. «Men sondaı da sondaı adam edim ǵoı, bul zaýaldy qaı qylyǵymnan taptym» dep jylapty. Aqyrynda, «bul Qudaıda ádilet joq eken, endi qaraılaıtyn ne qaldy?» deıdi. Sóıtip ólimge bet burady. Teris qarap jatyp qalady. Nár syzbaı aı jatady. Aqyrynda sarǵaıyp seme bastaıdy. Sonda aǵaıyn-týǵan jınalyp aqyldasady. «Kúshikbaıdy kim seıiltedi?» deıdi. Aqyrynda, «Táttimbetti shaqyraıyq, Kúshekeńdi sol jubatsyn» depti bir kóregen. Táttimbetti qos atpen aldyrtady. Táttekeń Kúshikbaı jatqan úıdiń tabaldyryǵyna otyryp alǵashqy kúıin shertedi. Bul «Tabaldyryq Qosbasar» eken. «Qosbasar» alpys eki taraýly kúı dedik qoı. Bes taraýynyń árqaısysy on kúıden turady. Sońǵy altynshy taraý – on eki kúı. Jıyny alpys eki kúı. Birinshi taraý – «Tabaldyryq Qosbasar». Odan keıin retimen «Zar Qosbasar», «Jaısary Qosbasar», «Seıil Qosbasar», «Syrnaıly Qosbasar» jáne «Qyrmyzy Qosbasar» ketedi. Arqada kezinde osy alpys eki «Qosbasardy» tutas meńgerip shertken sheberler bolypty. Meniń ustazym Júnisbaı kúıshi «Qosbasardyń» onnan astam taraýyn shertken. Jáne, baǵyma oraı árbir tarmaǵynan tartatyn. Nátıjesinde men bul asa kúrdeli mýzykalyq qubylys jaıynda pikir aıta alamyn. Jınaqtap aıtsam, Táttimbettiń «Qosbasarlary» ózinen keıingi kúı óneriniń júretin joldaryn belgilep ketken ozyq shyǵarma.
Mysaly, Evropada I. S. Bahtyń «Horosho temperırovannyı klavır», ıaǵnı, «Egjeı-tegjeıli temperaııalanǵan klavır» degen áıgili eńbegi bar. Sol kitabynda uly kompozıtor ózine deıingi jáne óz zamanyna tán garmonııanyń barlyq derlik zańdylyqtaryn klavıatýrada tańbalaǵan. Onyń syrtynda, keler zaman mýzykanttary úshin múmkindiginshe, garmonııanyń endi qandaı joldarmen damýy múmkin ekenin kórsetip ketýge tyrysqan. Batystyń bir ǵulama kompozıtorynyń «Biz izdenis ústinde shytyrmanǵa kirip adasqanda, osy Bahtyń máńgi móldir bulaǵyna qaıtyp kelip, durys jolǵa túsemiz» dep aıtqany bar. Táttimbettiń kúıleri dástúrdiń kúrmeýi, sońǵy núktesi ǵana emes, ol sondaı-aq túbirimen jańa mýzykanyń basy jáne keleshek qazaq kúı ónerine jol kórsetetin aınymas belgi.
Osy oraıda mysal úshin Táttimbettiń bir-eki kúıin taldap bereıin. Eń áýeli jas Táttimbettiń atyn alty Alashqa áıgilegen «Sylqyldaq» jaıynda. El ishindegi áńgimelerge, jazba derekterge sensek, Táttekeń jut jyly Altaıǵa jylqy qystatyp, kóktemde elge qaıtyp kele jatqanda Arqanyń áıgili kúıshi qyzy Saqaýmen kezdesip kúı tartysady. «Táttimbet bashpaıymen kúı tartypty» degen áńgime sol oqıǵadan qalsa kerek. Kelesi jyl el ishin oba jaılap, Saqaý indetten óledi. Táttimbet kúıshi qaryndasynyń ólgenin estip, qatty qaıǵyryp, osy kúıdi shyǵarǵan desedi. «Sylqyldaqtyń», mysalǵa Baıjigit kúıinen aıyrmasy nede?
Qarapaıym tilmen aıtsaq, Baıjigittiń kúılerinde mýzykalyq fraza men rıtm, ıaǵnı, yrǵaqtyq sýret ekeýi bir-birine tolyqtaı sáıkes. Batystaǵy Qurmanǵazy men Dáýletkereıdiń, Abyl men Esirdiń kúıleri de osylaısha qurylady. Bul sáıkestik – eski mekteptiń basty talaby. Baıjigittiń «Qosaıdar» kúıin ataıyq. Qaǵysy qorǵasyndaı aýyr. Sanamalap shertiletin kúı. Alaıda mýzykalyq fraza, kúı barysynda bir sátke de yrǵaqtyń aıasynan shyqpaıdy. Nege? Óıtkeni, eski kúıge osyndaı sáıkestik jetkilikti bolǵan.
Al endi «Sylqyldaqqa» keleıik. Árıne, Táttimbet bul kúıde qysqa glıssando sııaqty baıyrǵy tásildi qoldanady. Kúıden eski dombyra kúılerindegideı qobyzdyń tembri estiledi. Biraq bul kúıdiń bergi, bizge jaqyn turǵan qyry ǵana. Tereńirek úńilseńiz, qazaq kúıinde buryn bolmaǵan fenomen – rıtm men metrdiń nemese yrǵaq pen ólshemniń arasyndaǵy teketiresti kóresiz. Saýsaq, qarapaıymdap aıtsaq, «mýzykalyq sóılemdi» sońǵy dybyspen kúrmemeıdi, tóńkerilip, kelesi frazanyń birinshi dybysymen astasyp ketedi. Dybystar keıde bir-birine mingesip ketkendeı áser qaldyrady. Bul ne úshin kerek? Bul kúı yrǵaǵyn kádimgi sóıleý tiliniń beıbereket yrǵaǵyna jaqyndatý úshin jasalǵan. Táttimbet kúıi asyǵyp-aptyǵyp sóılegen adamnyń sózin elestetedi! Baıyrǵy kúı keń alymdy epos bolsa, osyǵan saı sabyrly jáne alymdy beıneleý mashyǵy qalyptasqan bolsa, Táttimbet arqyly qazaq kúıine órtene sóılegen ǵashyqtardyń tili keldi.
«Jańalyqtyń jartysynan astamy eski bolý kerek» degen qaǵıda bar. Kórermen bolsyn, tyńdaýshy bolsyn, jańalyq boıynan ózine tanysty, ózi biletindi izdeıdi. Jańa nárse osylaısha tanylady. Táttimbet kúıi túbirimen jańa bolsa da áleýmet ony rııasyz qabyldady. Mundaı fenomen qalaı múmkin boldy? Árıne, mundaı suraqqa jaýap berý qıyn. Adamnyń ónerge degen talǵamy, syry ashylmaǵan ulanǵaıyr jumbaq álem ǵoı. Bar aıtarym,jaqsy shyǵarmada ult bolmaıdy. Ol adam atty perzenttiń bárine túsinikti.Shyn ónerdiń túp muraty osy. Oıymsha, Táttimbettiń birden qazaq júregine jol tabýy da osyndaı qubylys. Táttimbet te keremet, ony jaratqan halyq ta kemeńger.Iaǵnı,qazaq kemel jetilgen tyńdaýshy bolǵandyqtan jańa órnekti birden tanyp qabyldaǵan.
Osy oraıda, men Táttimbet ashqan jáne bir tańǵajaıyp qubylysty atap ótkim keledi. Áńgime «Bestóre» kúıi jaıynda. Baıqaǵan adamǵa, Táttimbet bul kúıde qazaq kúıiniń ǵana emes, óz óneriniń de altyn dińgegi bolǵan basty kanon – sazdylyqtan, áýezdilikten sanaly túrde bas tartqan. «Bestóre» kúıiniń melodııasy kileń qıysymy joq áýenderden turatynyn moıyndaýmyz kerek. Alaıda Ábikenniń oryndaýynda bul kúı shedevr dárejesine jetken. «Bestóreni» áýezdi kúı qylyp shyǵarýǵa Táttimbettiń qudireti jetpedi me degen suraq týady.
Árıne, olaı emes. Bul kúıde Táttimbet melodııany ekinshi qatarǵa qoıyp, oryndaýdyń ózin kórkemdik kategorııa dárejesine jetkizip, aldyńǵy qatarǵa shyǵarǵan. Bul jerde Táttimbet melodıst emes. Kúı, qyrǵyzdardyń qobyzben tartatyn kúıleriniń baıaýlatylǵan nusqasy. «Bestóre» – qazaq kúıiniń jańa belesin tańbalaıtyn kúı. Táttimbet bul kúıde mán men maǵyna neni tartýda emes, qalaı tartýda ekenin ashqan. Iaǵnı, oryndaýdyń ózi jeke turyp poetıka bola alady eken, sulýlyq bola alady eken. Bul melodııanyń garmonııaǵa aýysa bastaǵanyn kórsetetin alǵashqy mysal.
Sóz sońynda, Táttimbet jetken bıik belesterdiń biri – «Saryjaılaý» jaıynda birer sóz. Ádepki tyńdaýshy bul kúıdi tabıǵat sýreti dep qana qaraıdy. Ádepki tyńdaýshydan bir mysqal bıik turǵan saýatty tyńdaýshy kúıdiń fılosofııalyq astaryna úńiledi, «Saryjaılaýdyń» mánin adam ómirimen, bazary qaıtqan kárilikpen salǵastyryp túsinýge tyrysady. Árıne, bul da tolǵanýǵa turatyn taqyryp. Alaıda bir maqalanyń aıasy bul áńgimege jetkiliksiz. Sondyqtan kúıdiń dybystyq mádenıeti jaıly ǵana bir-eki aýyz sóz aıtyp keteıin. Álbette, tabıǵat dybystarynyń kóbi, mysaly, qustyń úni, aǵashtyń, shóptiń sybdyry, sýdyń syldyry, munyń bári adamnyń qulaǵyna jaǵymdy dybystar. Alaıda bul áli mýzyka emes. Atalmysh dybystardy mýzykaǵa teńep jatady. Biraq ta ol – teńeý ǵana. Tabıǵat dybystary – bolashaq mýzykanyń ýádesi ǵana. Mýzyka, kúı, qustyń únimen aspannan túse salmaıdy. Táttimbettiń kúıinde ımıtaııa, elikteýish dybystar joq. Biraq kóz aldyńyzǵa shynynda da tabıǵat sýreti keledi. Ári ózi, ári ózge. Jaılaý, biraq basqa jaılaý. Asanqaıǵy at arytyp izdegen Jeruıyqtaı kórikti. Bul – adam kóńiliniń eń tereń túkpirindegi eshqashan syrtqa shyǵarylmaıtyn syry. Endi osynshama kórikti sýretteý qalaı múmkin boldy? Bir ǵana jaýap – Táttimbettiń bıik túısigi arqyly bolǵan keremet. Biraq bul basqa taqyryp, basqa áńgimeniń ushyǵy.
Talasbek ÁSEMQULOV,
