وزعان زاماننىڭ ونەرلىلەرى جايلى ايتۋ قاشان دا قيىن. شەجىرەدەن ولاردىڭ ەلەسى عانا جەتكەن. ىزدەيسىڭ، سۇرايسىڭ، نوبايىن عانا ۇشىراستىراسىڭ. ءوزىڭ قۇرمەتتەگەن، ونەرىنە تابىنعان ادامىڭنىڭ تۇلعاسىن تولىعىراق تانىعىڭ كەلەدى. جادىگەردى قارايسىڭ. باستارى قوسىلمايتىن ۇزىك-ۇزىك مالىمەتتەر. الا قاعازعا، جازۋعا ماشىقتانباعان ەلدىڭ نەسىبەسى – وسى. ولسەك دە، تىرىلسەك دە، تاتتىمبەت جايىنداعى تۇسىنىگىمىز ەندى وسىدان اسپايدى. الايدا ەڭ باستى دەرەك –تاتتىمبەتتىڭ تامىلجىعان كۇي ونەرى بار ەمەس پە؟ سەزىنە بىلگەن، تۇسىنە بىلگەن ادام ءۇشىن بۇدان ارتىق قانداي جادىگەر كەرەك؟ وسىنى ويلاعاندا كوڭىل بارقادار مەن سابىر تابادى.
زامانىندا تاتتىمبەت دەگەندە ءدىر ەتپەيتىن جۇرەك بولماعان. قازاق سەرىلەرىنىڭ سوڭى، ەلىنىڭ اتىنا كىر كەلتىرمەي ءجۇرىپتى. تۋعان حالقىنا ماڭگى توزباس ونەر قالدىرىپتى. ءالى ەسىمدە، بالا كەزىمدە قاريالار ايتىپ وتىرۋشى ەدى، تاتتىمبەت ون بەسىندە جاقسى اتانعان دەپ. ءبىر تىڭداعاننان ماڭگى-باقي عاشىق قىلاتىن كۇي يەسى جانە ارداگەر ازامات… حالىق جادىندا تاتتىمبەتتىڭ وسى ەكى بەينەسى ساقتالىپتى.
تاتتىمبەتتىڭ ونەرى – جاڭا ساپاعا اۋىساردىڭ الدىنداعى قازاق كۇيىنىڭ سوڭعى گۇلدەۋى. سول سەبەپتى جاراتقان يە دە وعان ونەردى اياماي-اق بەرگەن. تاتتىمبەتتىڭ اۋىلى قارقارالىدا ەستەلىك اڭگىمە كوپ ايتىلادى. تاتتىمبەتتىڭ اڭشى، زەرگەر، دومبىرا شاباتىن شەبەر، كيىم تىگەتىن ىسمەر، سەگىز قىرلى ءبىر سىرلى بولعانى ايتىلادى. ارينە، ات ولەدى، مۇلىك توزادى. بىراق كۇيشىنىڭ ارتىنا تاستاپ كەتكەن جاۋھار مۇراسى – ونىڭ اسىل كۇيلەرى حالىق جادىنان ەشقاشان وشپەيدى.
تاتتىمبەتتىڭ وزىنە دەيىنگى كۇيشىلەردەن، تاتتىمبەت كۇيىنىڭ بايىرعى قازاق كۇيىنەن ەڭ باستى ايىرماشىلىعى نەدە؟ تاتتىمبەتتى «قازاق كۇيىنىڭ رەفورماتورى» دەپ جاتامىز، بىراق وسى انىقتامانى قالاي تۇسىنەمىز؟ ارينە،بۇل ساۋالدارعا ءبىر اۋىز سوزبەن جاۋاپ بەرۋ مۇمكىن ەمەس. ەڭ اۋەلى ايتارىم، تاتتىمبەتتىڭ بۇرىنعى زامان كۇيشىلەرىنەن تاعدىرى باسقا. تاتتىمبەتتىڭ نەسىبەسى – مۇلدەم باسقا نەسىبە. دوسپامبەت جىراۋدىڭ ايتقانى بار عوي:
– وق قىلقانداي شانشىلسا،
قان جوساداي ەگىلسە،
اققان سۋداي توگىلسە،
بەتەگەلى سارىارقانىڭ بويىندا،
سوعىسىپ ولگەن وكىنبەس، – دەپ.
بۇل باياعى جاۋگەرشىلىك زاماننىڭ يدەالى. كەڭ دالانى ەن جايلاعان، ەشكىمگە نامىسىن تاپتاتپاعان ەركىندىكتىڭ كەزىندە ايتىلعان ءسوز. كونە زاماننان جەتكەن «ناراتۋ»، «ابىل» سياقتى كۇيلەردەن دە وسىنداي بيىك رۋح ەسىپ تۇرادى. ال تاتتىمبەتتىڭ زامانى – مۇلدەم باسقا زامان. قازاقتىڭ وتارلىق كەپكە ءتۇسىپ مۇقالعان كەزى. تاتتىمبەت ءوز ءداۋىرىنىڭ پەرزەنتى. مۋزىكانت رەتىندە ايتايىن، القىنىپ تۇرعان اردا حالىقتىڭ وسى ۇلانعايىر جەردى لىقا تولتىرىپ، بيىك داۋرەن سۇرەتىن كەزىندە تاعدىردىڭ تالكەگى، تاريحتىڭ قالاۋىمەن وسىنداي كىرىپتار كۇيگە تۇسكەن كەزىنىڭ مۇڭى مەن نالاسىن تاتتىمبەت كۇيى اينا-قاتەسىز بەينەلەگەن.
وسى ورايدا، دۇنيەنىڭ انا شەتىندە كۇن كەشكەن باسقا حالىقتىڭ تاريحىنان مىسال كەلتىرەيىن. پولياكتىڭ ۇلى كومپوزيتورى شوپەننىڭ باسىندا دا وسىنداي كەپ بولعان. اسىلىق ايتتى دەمەڭىز، تاتتىمبەت پەن شوپەن ءبىر-بىرىنە ۇقساس تاعدىرلار. ەكەۋى شامامەن ءبىر ۋاقىتتا ءومىر سۇرگەن. فريدەريك شوپەن 1810 جىلى تۋىپ، 1849 جىلى دۇنيە سالعان. تاتتىمبەت 1815 جىلى تۋىپ، شامامەن 1862 جىلى ولگەن. ەكى حالىقتىڭ تاريحي تاعدىرى دا ۇقساس. رەسەي يمپەرياسىنىڭ ەكى كولونياسى، پولشا مەن قازاقستان ءۇشىن ءحىح عاسىر – كوتەرىلىستەر، ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستار عاسىرى. شوپەن جيىرما جاسىندا وتانىنان ايىرىلعان ەكەن. 1830 جىلى گەرمانيانىڭ شتۋتگارت قالاسىندا گاسترولدىك ساپاردا جۇرگەندە پولشادا كوتەرىلىس بولعانىن ەستيدى. كوپ ۇزاماي كوتەرىلىستىڭ قانعا باتىپ جەڭىلىسكە ۇشىراعانىن، ۆارشاۆانىڭ الىنعانىن، ءوزىنىڭ ەڭ جاقىن دوستارىنىڭ قازا تاپقانىن بىلەدى. وسىدان كەيىن پاريجگە ات باسىن بۇرعان شوپەن ەشقاشان ورىستىڭ ەزگىسىندە وتىرعان وتانىنا قايتپاعان ەكەن. بىراق ءومىر بويى پولشانى ساعىنىپ، اڭساپ وتكەن. ەلدەن كەلگەن ءاربىر پولياكتى جاقىن تۋىسىنداي قارسى العان، قولىنان كەلگەن كومەگىن اياماعان. شوپەن عانا ەمەس، پولياكتىڭ تالاي ارىس ۇلدارى يمپەريانىڭ تەپكىسىنە شىداماي ەميگراتسياعا كەتكەن، جات جۇرتتا ولگەن.
شوپەننىڭ پولونەزدەرى مەن مازۋركالارىن تىڭداعاندا، ەلىنە دەگەن الدەبىر ساعىنىش، تىلمەن ايتىپ جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس قاسىرەت لەبىن سەزەسىڭ. ءتىپتى ۆالستەرىنىڭ وزىندە الدەبىر مۇڭ مەن نالا بار. ەستۋىمشە، پولياكتىڭ وفيتسەرلەرى سوعىسقا اتتانىپ بارا جاتقاندا شوپەننىڭ شىعارمالارىن تىڭدايتىن ادەتى بار ەكەن. فەرەنتس ليست ءوزىنىڭ «شوپەن» اتتى كىتابىندا، پولشاداعى اقسۇيەكتەردىڭ ۇيلەرىندەگى سالتاناتتى جيىندار، بالدى سۋرەتتەيدى. مازۋركالاردىڭ بارلىعى دەرلىك پولياك تاريحىنداعى ايگىلى قولباسشىلاردىڭ، ەگەمەندىك جولىندا قان توككەن، جانىن قيعان اسكەرباسىلاردىڭ اتىنا باعىشتالعان. مازۋركا جاي عانا بي ەمەس. جاستار، ءبىرىن ءبىرى سۇيگەندەر وسى مازۋركانىڭ كەزىندە سول شاحيدتەردىڭ اتىمەن ءبىر-بىرىنە انت ەتەدى ەكەن دەيدى فەرەنتس ليست. ىزگىلىكتىڭ، وتانعا دەگەن ماحابباتتىڭ، بوستاندىق يدەالدارىنا دەگەن ادالدىقتىڭ قايتالانباس كورىنىسى. ارينە، تاتتىمبەت كۇيلەرىندە سول كەزدەگى الەۋمەتتىك قۇبىلىستاردىڭ، قاندى تاريحي وقيعالاردىڭ اتى اتالمايدى. بىراق ساحاراعا كەڭ تاراعان، قازاقتىڭ قۇلاعىنا عاسىرلار بويى ابدەن ءسىڭىستى بولعان «قوسباساردىڭ» تاتتىمبەت سالعان ۇلگىلەرىنىڭ استارىنان الدەبىر بوستاندىقتى اڭساعان سارىن انىق سەزىلىپ وتىرادى. وسى ورايدا، البەتتە، ەڭ الدىمەن «كوكەيكەستى» اۋىزعا ىلىنەدى. ناعاشى اتام جانە ۇستازىم كۇيشى ءجۇنىسباي ستامباەۆ بۇل كۇيدى تاتتىمبەت ءوزىنىڭ سۇيگەن قىزىنا، قوسىلا الماعان العاشقى ماحابباتىنا ارناعاندىعىن ايتقان ەدى. مەن سول حيكايانى ەستىگەن كۇنى بۇكىل دۇنيەم توڭكەرىلدى دەسەم دە بولعانداي. تاتتىمبەتتىڭ قامىرىقتى تۇلعاسى، ونىڭ كۇيلەرىندە ءوزىم ەمىس-ەمىس سەزىنىپ بىراق اتىن اتاي الماي جۇرگەن قات-قابات سىرلار بارلىق قىرىمەن جارقىراپ اشىلدى. تاتتىمبەت حان تۇقىمى بولماسا دا، جەتى اتاسىنان قۇتى ۇزىلمەگەن اقسۇيەك اۋلەتتىڭ وكىلى. ارعى اتاسى قاز داۋىستى قازىبەك، بەرتىس. ءوز اكەسى قازانعاپ – ۇلكەن اسكەري شەندى. ءوزى دە ورىس ارمياسىنىڭ ءجۇزباسى شەنىن العان. الايدا، ءوز زامانىنىڭ الەۋمەتتىك جۇيەسىنەن العان ورىن ءبىر بولەك تە، كوڭىل تۇكپىرىندەگى قاسىرەت، جات جۇرتتىڭ تەلىمىنە تۇسكەن ءوز ەلىنىڭ بەيشارا ءحالىن كورە-كورە جۇرەككە بايلانعان دەرت – ەكەۋى ەكى بولەك نارسە. مىنە، شوپەن مەن تاتتىمبەتتىڭ اراسىنا جۇرگىزىلگەن پاراللەلدىڭ شىن سىرى وسىندا جاتىر. جەڭىلگەن ەكى ەل. سول ەكى ەلدىڭ ەكى ارداگەر ۇلى. شوپەننىڭ «مازۋركاسى» – تاتتىمبەتتىڭ «كوكەيكەستىسى». ەكەۋىندە دە قۇداي الدىندا، ەر بابالارىنىڭ ارۋاعىمەن ءبىر-بىرىنە انت بەرگەن بوزداق جاستار.
«كوكەيكەستى» – جاستىقتىڭ سەرتى. سۇيگەن جارعا عانا ەمەس، جالپى ايەل زاتىنا دەگەن قۇرمەتتىڭ باعا جەتپەس بيىك كورىنىسى. ادامنىڭ بويىنداعى ىزگى سەزىمدى وسىنداي رياسىز جىرلاۋ، كەمەل بەينەلەۋ قازاق كۇيشىسىنىڭ عانا قولىنان كەلەتىن سياقتى. بۇل رۋحانيات تاريحىندا اندا-ساندا عانا بولاتىن اسا سيرەك قۇبىلىس. ءتىپتى الەمدەگى ەڭ كەمەل ونەرلەردىڭ ءبىرى – ءحىح عاسىرداعى قازاقتىڭ ءانى مەن ولەڭ ونەرىندە دە مۇنداي بيىك شىڭ بىرەۋ-ەكەۋ عانا شىعار. ابايدىڭ ءبىردى-ەكىلى سۇيىسپەنشىلىك ليريكاسى، سودان كەيىن، ارينە، «گاۋھارتاس». وسى «گاۋھارتاستاعى» «اناڭنان ءسىزدى تاپقان اينالايىن» دەپ كەلەتىن جولداردى، ءوز باسىم ەشبىر قازىناعا ايىرباستاماس ەدىم. ايەلگە دەگەن مۇنداي قۇرمەت ەشبىر ەلدە جوق.
كەزىندە مۇحتار ماعاۋيننىڭ «الاساپىران» رومانىنىڭ ءبىر ەپيزودىن وقىعاندا كوڭىلىم قاتتى بوسادى. مارينا منيشەكتىڭ شاراسى تاۋسىلعانداعى تاپقان امالى – وراز مۇحامەدتى ازعىرۋعا كەلەتىن وسى. كوزبە كوز سويلەسىپ، ءازازىل كوركىنە يگەندەي بولعاندا «ايەل ماحابباتى دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەيسىڭ… سۇلۋدىڭ تالايىن وتكەردىڭ، بىراق شىن بەكزات ايەلگە ۇشىراسقان جوقسىڭ» دەيدى. سوندا وراز مۇحامەد: «مەنىڭ ماحابباتىم… مەنى سۇيگەن ايەلدىڭ ماحابباتى – الەمدەگى ەڭ اسقاق، ەڭ كىرشىكسىز ماحاببات ەدى. مەن بىلگەن ايەل – جار بولعان، انا – بالاعا انا، ەل-جۇرتقا دارمەن بولعان ايەلدەرگە كەيبىر تساريتسالار مەن كورولەۆالاردىڭ ءوزى قىزمەتشى بولۋعا جاراماس ەدى!»، – دەپ جاۋاپ بەرەدى. ارينە، ار جاعى قاندى كەك، ايانىشتى ءولىم. بىراق وراز مۇحامەدتىڭ ءولىمىن ءبىر ساتكە ۇمىتىپ ايتسام، وسى رومانداعى ءوز وتانىنىڭ ايەلدەرىنە دەگەن قۇرمەت اتالمىش تاتتىمبەتتىڭ كۇيىندەگىدەي.
كەزىندە، تاعدىردىڭ تالكەگىمەن پولشادان كەلگەن ادولف يانۋشكەۆيچ تاتتىمبەتتىڭ اۋىلىندا بولعاندىعىن ءبىر دەرەكتەن وقىدىم. ارينە، يانۋشكەۆيچ ۇلى كۇيشىنىڭ ونەرىن تاماشالاي الماعان. بىراق ەۋروپادان، شوپەننىڭ وتانىنان كەلگەن ادامنىڭ تاتتىمبەتتەي ادامنىڭ ۇيىندە بولۋى، ارينە، قۇدايدىڭ ايانى دەۋگە تۇرارلىق وقيعا. پولشاداعى كوتەرىلىس قالاي قانعا باتىرىلسا، قازاقتاعى كەنەسارى مەن ناۋرىزباي، جانقوجا، يساتاي مەن ماحابەتتىڭ كوتەرىلىسى دە سونداي كەپكە ۇشىرادى. زامان وتەدى. قايتالاپ جۇرت ەسىنە سالىپ وتىرماعاننان كەيىن قانداي زۇلمات بولسا دا ۇمىتىلادى. كەيدە ويلاپ-ويلاپ ويعا باتاسىڭ. «جۇرتىڭدى ويرانداعان جاۋمەنەن قايتپاي سوعىسقان سول ارداگەر ازاماتتار ومىردە شىنىندا دا بولىپ پا ەدى؟!» دەيسىڭ. ەسكەن جەلدەي، كوشكەن سەلدەي كەتتى ءبارى.
مىسالعا، تاتتىمبەت ءومىرى جايىنداعى دەرەكتەردە كەنەسارى مەن ناۋرىزباي تۋراسىندا ەشتەڭە ايتىلمايدى. ءوزىڭىز ويلاڭىز، ارقاداعى ايگىلى كوتەرىلىس كەزىندە تاتتىمبەت شامامەن وتىز ءتورت-وتىز بەس جاستا. ازامات رەتىندە ابدەن تولىسقان، ونەرپاز رەتىندە ابدەن مارقايعان كەزى. ءوز وتانىن عانا ەمەس، رەسەيدىڭ وڭتۇستىگىن ءدۇر سىلكىندىرگەن كوتەرىلىستەن مۇلدە بەيحابار بولۋى مۇمكىن ەمەس. ءتىپتى اقىلعا سيمايدى.
باسىندا «تاتتىمبەت بايىرعى كۇيشىلەردەي ەمەس، باسقا تاعدىر، باسقا نەسىبەنىڭ ادامى» دەپ ايتىپ كەتتىك. بۇل كەزدە قازاق مادەنيەتى «ەزوپ ءتىلىن» مەڭگەرە باستاعان. ءۇي ارتىندا كىسى بار، سول سەبەپتى ايتاتىنىن تۇسپالداپ، استارلاپ ايتاتىن ماشىققا كوشكەن. مىنەكەي، تاتتىمبەت كۇيىندەگى زار، ول جەكە باستىڭ كوڭىل-كۇيى ەمەس، تاتتىمبەتتىڭ كۇيىندەگى زار – شەرمەندە بولعان قايران ەلدىڭ جۇرەگىنەن توگىلگەن جالىن.
وسىعان وراي، «قوسباساردىڭ»، ايگىلى «الپىس ەكى تامىرلى قوسباساردىڭ» اڭىزىن ايتا كەتەيىن. ارقادا كۇشىكباي دەگەن باي بولىپتى. قانشاما ادامعا شاراپاتى تيگەن قولى اشىق مىرزا، اتىمتايداي جومارت ادام ەكەن. كۇندەردىڭ كۇنىندە سول كۇشىكبايدىڭ جالعىز ۇلى ولەدى. كۇشىكباي قاتتى قايعىردى دەيدى. «مەن سونداي دا سونداي ادام ەدىم عوي، بۇل زاۋالدى قاي قىلىعىمنان تاپتىم» دەپ جىلاپتى. اقىرىندا، «بۇل قۇدايدا ادىلەت جوق ەكەن، ەندى قارايلايتىن نە قالدى؟» دەيدى. ءسويتىپ ولىمگە بەت بۇرادى. تەرىس قاراپ جاتىپ قالادى. ءنار سىزباي اي جاتادى. اقىرىندا سارعايىپ سەمە باستايدى. سوندا اعايىن-تۋعان جينالىپ اقىلداسادى. «كۇشىكبايدى كىم سەيىلتەدى؟» دەيدى. اقىرىندا، «تاتتىمبەتتى شاقىرايىق، كۇشەكەڭدى سول جۇباتسىن» دەپتى ءبىر كورەگەن. تاتتىمبەتتى قوس اتپەن الدىرتادى. تاتتەكەڭ كۇشىكباي جاتقان ءۇيدىڭ تابالدىرىعىنا وتىرىپ العاشقى كۇيىن شەرتەدى. بۇل «تابالدىرىق قوسباسار» ەكەن. «قوسباسار» الپىس ەكى تاراۋلى كۇي دەدىك قوي. بەس تاراۋىنىڭ ارقايسىسى ون كۇيدەن تۇرادى. سوڭعى التىنشى تاراۋ – ون ەكى كۇي. جيىنى الپىس ەكى كۇي. ءبىرىنشى تاراۋ – «تابالدىرىق قوسباسار». ودان كەيىن رەتىمەن «زار قوسباسار»، «جايسارى قوسباسار»، «سەيىل قوسباسار»، «سىرنايلى قوسباسار» جانە «قىرمىزى قوسباسار» كەتەدى. ارقادا كەزىندە وسى الپىس ەكى «قوسباساردى» تۇتاس مەڭگەرىپ شەرتكەن شەبەرلەر بولىپتى. مەنىڭ ۇستازىم ءجۇنىسباي كۇيشى «قوسباساردىڭ» وننان استام تاراۋىن شەرتكەن. جانە، باعىما وراي ءاربىر تارماعىنان تارتاتىن. ناتيجەسىندە مەن بۇل اسا كۇردەلى مۋزىكالىق قۇبىلىس جايىندا پىكىر ايتا الامىن. جيناقتاپ ايتسام، تاتتىمبەتتىڭ «قوسباسارلارى» وزىنەن كەيىنگى كۇي ونەرىنىڭ جۇرەتىن جولدارىن بەلگىلەپ كەتكەن وزىق شىعارما.
مىسالى، ەۆروپادا ي. س. باحتىڭ «حوروشو تەمپەريروۆاننىي كلاۆير»، ياعني، «ەگجەي-تەگجەيلى تەمپەراتسيالانعان كلاۆير» دەگەن ايگىلى ەڭبەگى بار. سول كىتابىندا ۇلى كومپوزيتور وزىنە دەيىنگى جانە ءوز زامانىنا ءتان گارمونيانىڭ بارلىق دەرلىك زاڭدىلىقتارىن كلاۆياتۋرادا تاڭبالاعان. ونىڭ سىرتىندا، كەلەر زامان مۋزىكانتتارى ءۇشىن مۇمكىندىگىنشە، گارمونيانىڭ ەندى قانداي جولدارمەن دامۋى مۇمكىن ەكەنىن كورسەتىپ كەتۋگە تىرىسقان. باتىستىڭ ءبىر عۇلاما كومپوزيتورىنىڭ «ءبىز ىزدەنىس ۇستىندە شىتىرمانعا كىرىپ اداسقاندا، وسى باحتىڭ ماڭگى ءمولدىر بۇلاعىنا قايتىپ كەلىپ، دۇرىس جولعا تۇسەمىز» دەپ ايتقانى بار. تاتتىمبەتتىڭ كۇيلەرى ءداستۇردىڭ كۇرمەۋى، سوڭعى نۇكتەسى عانا ەمەس، ول سونداي-اق تۇبىرىمەن جاڭا مۋزىكانىڭ باسى جانە كەلەشەك قازاق كۇي ونەرىنە جول كورسەتەتىن اينىماس بەلگى.
وسى ورايدا مىسال ءۇشىن تاتتىمبەتتىڭ ءبىر-ەكى كۇيىن تالداپ بەرەيىن. ەڭ اۋەلى جاس تاتتىمبەتتىڭ اتىن التى الاشقا ايگىلەگەن «سىلقىلداق» جايىندا. ەل ىشىندەگى اڭگىمەلەرگە، جازبا دەرەكتەرگە سەنسەك، تاتتەكەڭ جۇت جىلى التايعا جىلقى قىستاتىپ، كوكتەمدە ەلگە قايتىپ كەلە جاتقاندا ارقانىڭ ايگىلى كۇيشى قىزى ساقاۋمەن كەزدەسىپ كۇي تارتىسادى. «تاتتىمبەت باشپايىمەن كۇي تارتىپتى» دەگەن اڭگىمە سول وقيعادان قالسا كەرەك. كەلەسى جىل ەل ءىشىن وبا جايلاپ، ساقاۋ ىندەتتەن ولەدى. تاتتىمبەت كۇيشى قارىنداسىنىڭ ولگەنىن ەستىپ، قاتتى قايعىرىپ، وسى كۇيدى شىعارعان دەسەدى. «سىلقىلداقتىڭ»، مىسالعا بايجىگىت كۇيىنەن ايىرماسى نەدە؟
قاراپايىم تىلمەن ايتساق، بايجىگىتتىڭ كۇيلەرىندە مۋزىكالىق فرازا مەن ريتم، ياعني، ىرعاقتىق سۋرەت ەكەۋى ءبىر-بىرىنە تولىقتاي سايكەس. باتىستاعى قۇرمانعازى مەن داۋلەتكەرەيدىڭ، ابىل مەن ەسىردىڭ كۇيلەرى دە وسىلايشا قۇرىلادى. بۇل سايكەستىك – ەسكى مەكتەپتىڭ باستى تالابى. بايجىگىتتىڭ «قوسايدار» كۇيىن اتايىق. قاعىسى قورعاسىنداي اۋىر. سانامالاپ شەرتىلەتىن كۇي. الايدا مۋزىكالىق فرازا، كۇي بارىسىندا ءبىر ساتكە دە ىرعاقتىڭ اياسىنان شىقپايدى. نەگە؟ ويتكەنى، ەسكى كۇيگە وسىنداي سايكەستىك جەتكىلىكتى بولعان.
ال ەندى «سىلقىلداققا» كەلەيىك. ارينە، تاتتىمبەت بۇل كۇيدە قىسقا گليسساندو سياقتى بايىرعى ءتاسىلدى قولدانادى. كۇيدەن ەسكى دومبىرا كۇيلەرىندەگىدەي قوبىزدىڭ تەمبرى ەستىلەدى. بىراق بۇل كۇيدىڭ بەرگى، بىزگە جاقىن تۇرعان قىرى عانا. تەرەڭىرەك ۇڭىلسەڭىز، قازاق كۇيىندە بۇرىن بولماعان فەنومەن – ريتم مەن مەتردىڭ نەمەسە ىرعاق پەن ولشەمنىڭ اراسىنداعى تەكەتىرەستى كورەسىز. ساۋساق، قاراپايىمداپ ايتساق، «مۋزىكالىق سويلەمدى» سوڭعى دىبىسپەن كۇرمەمەيدى، توڭكەرىلىپ، كەلەسى فرازانىڭ ءبىرىنشى دىبىسىمەن استاسىپ كەتەدى. دىبىستار كەيدە ءبىر-بىرىنە مىنگەسىپ كەتكەندەي اسەر قالدىرادى. بۇل نە ءۇشىن كەرەك؟ بۇل كۇي ىرعاعىن كادىمگى سويلەۋ ءتىلىنىڭ بەيبەرەكەت ىرعاعىنا جاقىنداتۋ ءۇشىن جاسالعان. تاتتىمبەت كۇيى اسىعىپ-اپتىعىپ سويلەگەن ادامنىڭ ءسوزىن ەلەستەتەدى! بايىرعى كۇي كەڭ الىمدى ەپوس بولسا، وسىعان ساي سابىرلى جانە الىمدى بەينەلەۋ ماشىعى قالىپتاسقان بولسا، تاتتىمبەت ارقىلى قازاق كۇيىنە ورتەنە سويلەگەن عاشىقتاردىڭ ءتىلى كەلدى.
«جاڭالىقتىڭ جارتىسىنان استامى ەسكى بولۋ كەرەك» دەگەن قاعيدا بار. كورەرمەن بولسىن، تىڭداۋشى بولسىن، جاڭالىق بويىنان وزىنە تانىستى، ءوزى بىلەتىندى ىزدەيدى. جاڭا نارسە وسىلايشا تانىلادى. تاتتىمبەت كۇيى تۇبىرىمەن جاڭا بولسا دا الەۋمەت ونى رياسىز قابىلدادى. مۇنداي فەنومەن قالاي مۇمكىن بولدى؟ ارينە، مۇنداي سۇراققا جاۋاپ بەرۋ قيىن. ادامنىڭ ونەرگە دەگەن تالعامى، سىرى اشىلماعان ۇلانعايىر جۇمباق الەم عوي. بار ايتارىم،جاقسى شىعارمادا ۇلت بولمايدى. ول ادام اتتى پەرزەنتتىڭ بارىنە تۇسىنىكتى.شىن ونەردىڭ ءتۇپ مۇراتى وسى. ويىمشا، تاتتىمبەتتىڭ بىردەن قازاق جۇرەگىنە جول تابۋى دا وسىنداي قۇبىلىس. تاتتىمبەت تە كەرەمەت، ونى جاراتقان حالىق تا كەمەڭگەر.ياعني،قازاق كەمەل جەتىلگەن تىڭداۋشى بولعاندىقتان جاڭا ورنەكتى بىردەن تانىپ قابىلداعان.
وسى ورايدا، مەن تاتتىمبەت اشقان جانە ءبىر تاڭعاجايىپ قۇبىلىستى اتاپ وتكىم كەلەدى. اڭگىمە «بەستورە» كۇيى جايىندا. بايقاعان ادامعا، تاتتىمبەت بۇل كۇيدە قازاق كۇيىنىڭ عانا ەمەس، ءوز ونەرىنىڭ دە التىن دىڭگەگى بولعان باستى كانون – سازدىلىقتان، اۋەزدىلىكتەن سانالى تۇردە باس تارتقان. «بەستورە» كۇيىنىڭ مەلودياسى كىلەڭ قيىسىمى جوق اۋەندەردەن تۇراتىنىن مويىنداۋمىز كەرەك. الايدا ابىكەننىڭ ورىنداۋىندا بۇل كۇي شەدەۆر دارەجەسىنە جەتكەن. «بەستورەنى» اۋەزدى كۇي قىلىپ شىعارۋعا تاتتىمبەتتىڭ قۇدىرەتى جەتپەدى مە دەگەن سۇراق تۋادى.
ارينە، ولاي ەمەس. بۇل كۇيدە تاتتىمبەت مەلوديانى ەكىنشى قاتارعا قويىپ، ورىنداۋدىڭ ءوزىن كوركەمدىك كاتەگوريا دارەجەسىنە جەتكىزىپ، الدىڭعى قاتارعا شىعارعان. بۇل جەردە تاتتىمبەت مەلوديست ەمەس. كۇي، قىرعىزداردىڭ قوبىزبەن تارتاتىن كۇيلەرىنىڭ باياۋلاتىلعان نۇسقاسى. «بەستورە» – قازاق كۇيىنىڭ جاڭا بەلەسىن تاڭبالايتىن كۇي. تاتتىمبەت بۇل كۇيدە ءمان مەن ماعىنا نەنى تارتۋدا ەمەس، قالاي تارتۋدا ەكەنىن اشقان. ياعني، ورىنداۋدىڭ ءوزى جەكە تۇرىپ پوەتيكا بولا الادى ەكەن، سۇلۋلىق بولا الادى ەكەن. بۇل مەلوديانىڭ گارمونياعا اۋىسا باستاعانىن كورسەتەتىن العاشقى مىسال.
ءسوز سوڭىندا، تاتتىمبەت جەتكەن بيىك بەلەستەردىڭ ءبىرى – «سارىجايلاۋ» جايىندا بىرەر ءسوز. ادەپكى تىڭداۋشى بۇل كۇيدى تابيعات سۋرەتى دەپ قانا قارايدى. ادەپكى تىڭداۋشىدان ءبىر مىسقال بيىك تۇرعان ساۋاتتى تىڭداۋشى كۇيدىڭ فيلوسوفيالىق استارىنا ۇڭىلەدى، «سارىجايلاۋدىڭ» ءمانىن ادام ومىرىمەن، بازارى قايتقان كارىلىكپەن سالعاستىرىپ تۇسىنۋگە تىرىسادى. ارينە، بۇل دا تولعانۋعا تۇراتىن تاقىرىپ. الايدا ءبىر ماقالانىڭ اياسى بۇل اڭگىمەگە جەتكىلىكسىز. سوندىقتان كۇيدىڭ دىبىستىق مادەنيەتى جايلى عانا ءبىر-ەكى اۋىز ءسوز ايتىپ كەتەيىن. البەتتە، تابيعات دىبىستارىنىڭ كوبى، مىسالى، قۇستىڭ ءۇنى، اعاشتىڭ، ءشوپتىڭ سىبدىرى، سۋدىڭ سىلدىرى، مۇنىڭ ءبارى ادامنىڭ قۇلاعىنا جاعىمدى دىبىستار. الايدا بۇل ءالى مۋزىكا ەمەس. اتالمىش دىبىستاردى مۋزىكاعا تەڭەپ جاتادى. بىراق تا ول – تەڭەۋ عانا. تابيعات دىبىستارى – بولاشاق مۋزىكانىڭ ۋادەسى عانا. مۋزىكا، كۇي، قۇستىڭ ۇنىمەن اسپاننان تۇسە سالمايدى. تاتتىمبەتتىڭ كۇيىندە يميتاتسيا، ەلىكتەۋىش دىبىستار جوق. بىراق كوز الدىڭىزعا شىنىندا دا تابيعات سۋرەتى كەلەدى. ءارى ءوزى، ءارى وزگە. جايلاۋ، بىراق باسقا جايلاۋ. اسانقايعى ات ارىتىپ ىزدەگەن جەرۇيىقتاي كورىكتى. بۇل – ادام كوڭىلىنىڭ ەڭ تەرەڭ تۇكپىرىندەگى ەشقاشان سىرتقا شىعارىلمايتىن سىرى. ەندى وسىنشاما كورىكتى سۋرەتتەۋ قالاي مۇمكىن بولدى؟ ءبىر عانا جاۋاپ – تاتتىمبەتتىڭ بيىك تۇيسىگى ارقىلى بولعان كەرەمەت. بىراق بۇل باسقا تاقىرىپ، باسقا اڭگىمەنىڭ ۇشىعى.
تالاسبەك اسەمقۇلوۆ،
