Qazaqtyń ulttyq kıimderi – halqymyzdyń aqyl-oıy men bıik estetıkalyq talǵamynyń jemisi. Tigilgen matasy, oıý-órnegi men ondaǵy áshekeı tastarynyń ózi kóp nárseden habar berip, kıim ıesiniń kim ekenin elge tanytyp turady. Úlken talǵampazdyqpen, ári asa tapqyrlyqpen tigilgen ulttyq kıimderimizdiń biri – sáýkele.
Sáýkele – uzatylar qyzdyń bas kıimi. Qalyńdyq bolǵanda bir-aq ret kıetin ony qyz uzatylǵanda kúıeý eline kıip barý úshin arnaıy aldyn-ala tiktiredi. Aǵartýshy ǵalym Ybyraı Altynsarınniń «Orynbor vedomstvosy qazaqtarynyń quda túsý, qyz uzatý jáne toı jasaý dástúrleri ocherkinen» «Kúıeý qalyńdyǵyna uryn kelip ketkennen keıin qalyńdyqtyń ata-anasy kóptegen kilem, shapan, ishik syqyldy jasaý ázirleı bastaıdy, zergerlerge sáýkele jasatady» degen joldardy kezdestirýge bolady.
Sáýkeleniń sáni men syry nede?
«Jeti jastan jınasań, jetedi, alty jastan jınasań, asady» deıtin qazaq qyzdyń jasaýy men uzatylardaǵy kıim-keshegine úlken mán berip, erte bastan qamdanǵan. Ásirese qalyńmaldyń qunyn orap áketetin sáýkeleniń ózindik mán-maǵynasyna beı-jaı qaramaıtyn qazaq ádeıilep bilikti sheber tańdap, qolaqysyn berip, bir áýlettiń dáýletin kórseter sáýkeleni aılap-jyldap tiktirgen. Qyz ákesi baı bolsa, bir sáýkele úshin qyryq qysyraqtyń qunyn berip te jasatatyn bolǵan. Máshhúr Júsip Kópeıulynyń «HIH ǵasyrdyń alǵashqy jartysynda ómir súrgen Kishi júzdiń Baısaqal atty baı qyzynyń sáýkelesin Kenesary hannyń aǵasy Sarjan tóre 500 baıtalǵa baǵalaǵan» degen deregi de bar. Osydan-aq burynǵy zamanda sáýkele baılyq pen myrzalyqtyń dárejesin áıgileıtin, uzatylar qyzdyń áleýmettik jaǵdaıyn bildiretin kórinistiń aıǵaǵy bolǵanyn ańǵara alamyz. Sáýkele neǵurlym bıik bolǵan saıyn, ondaǵy áshekeı baǵaly tastardyń da qatary artyp, qymbattaı túseri anyq. Buryn ádemi tigilgen sáýkelege qalyń maldan bólek tólem tólengen eken.
Ertede sáýkeleniń bıiktigi – 50-70 santımetrge deıin baratyn. Tarıh betterine kóz júgirtsek, Bókeı Ordasy aımaǵyndaǵy sáýkeleniń bıiktigi bir kez bolatyn degen málimetti kezdestiremiz. Demek, baı-baǵlannyń tiktirgen sáýkelesi 70 santımetrden de asqan.
Sáýkeleniń negizgi bólikteri – táj, tóbe, qulaqbaý jáne artqy boıy. Sáýkeleniń tóbesi qıyq konýs tárizdi bolyp keledi. Onyń tóbesinde «táj» dep atalatyn jartylaı dóńgelek aıdary bolady. Ony asyl tas, altyn, kúmis, merýert, marjanmen órnektep, altyn jippen áshekeıleıdi.
Sáýkeleni ólshep piship alyp, ishine astar, syrt jaǵyna bıdaı shúberek ustap, jıi etip syrıdy. Odan soń onyń syrtyn qamqa, dúrııa, torǵyn sııaqty asyl matamen tystaıdy. Sáýkeleni áshekeıleý úshin onyń tysynyń syrtynan zer jipten toqylǵan oqalardy beldeýlep basady. Onyń etegin maqpalmen, ne qara barqytpen kómkeredi. Al mańdaı tusyna zer, ne jibek shashaq taǵady. Shashaqtyń sáýkelege jalǵasqan tusyn asyl tastan kóz ornatqan altyn, kúmis túıreýishtermen bekitedi. Sáýkelege uzyn qulaqbaý taǵady. Ony shegi shyr aınaldyra zer, ne jibek jippen shalyp kómkeriledi, túbine sándi túıreýish túıreledi. Sáýkelege mindetti túrde juqa aq jelek iletin bolǵan. Ol kóılektiń etegi sııaqty jerge súıretilip júredi. Bul qalyńdyqtyń júzin, búkil denesin jaýyp tógilip turatyndyqtan, betashar aıtylǵanda qyzdyń dene pishimin óte názik, symbatty etip kórsetken. Aq búrkenshek – sháıi jibek kapron alǵash túsken kelindi til men kóz suǵynan saqtaıdy, ári onyń aq bolýy – adaldyq, tazalyqtyń belgisi, ıbalyqtyń nyshany. Sondaı-aq jas otaýdyń arman-úmiti. Sáýkeleniń shaǵyn otaý syndy bolyp keletini de sol. Jańa túsken kelinge betashar aıtylyp, úlkender tilek-batasyn bergen soń sáýkelesiniń syrtynan jabylǵan jamylǵysy – búrkemesi qamshynyń sabymen túrilip, beti saltanatty túrde ashylǵan soń sáýkele alynyp, ony jelekpen almastyrǵan. Jelek – jas kelinshektiń basyna jamylatyn sháli. Qazaq áıelderiniń baskıimderi praktıkalyq qyzmetinen ózge, áıelderdiń otbasylyq jaǵdaıynyń kórsetkishi bolǵanyn eskersek, jelekti kelinshekter tuńǵysh balasy, keıde ekinshi balasyn týǵanǵa deıin kıgen.
Búgingi sáýkele – qaı sáýkele?
Halqymyzdyń salt-dástúrinen syr shertip, sán-saltanatymen erekshelengen sáýkele – sheberliktiń ozyq úlgisi, óner týyndysy ekeninde daý joq. Altynmen aptalyp, kúmispen kúptelgen óne boıyndaǵy ár tastyń tarıhy tereńde, úlken maǵynaǵa ıe. Jaqmonshaq, jaqtama, jaqtaý, jyrǵa, sáýkeleniń syrǵasy syndy áshekeıler men basqa da quramdas bólikteriniń sáýkelege taǵylý sebepteri bar, aıtar oıy, ózindik erekshelikteri bar. Bir qýantarlyǵy, turmystaǵy qoldanystan qalyp, tarıhtyń tereńine ketken sáýkeleniń sáni búginde erekshe baǵalanyp, qaıta oralýyna jaǵdaı jasalyp jatyr. Qyz uzatqanda kópten beri eýropalyq úlgidegi kóılek pen fata kıgizip kelgen halqymyz sońǵy kezderi sáýkele men búrmeli kóılekke qaıta bet burdy. Degenmen sáýkeleniń sánin uqqan kópshilik, onyń syryna qanyq emes. Búkil bir eldiń qadir-qasıeti, baq-dáýletinen habar bergen sáýkele búginde bul erekshelikterinen aıyrylyp, sáni de ketkendeı. Ádemi áshekeıi azaıyp, suńǵaq boıy alasarǵan sáýkeleniń sarań qoldan shyqqandaı áser bereri sózsiz. Bul – qazirgi qoǵam jaǵdaıynyń jaıy ma álde «áıteýir kııý kerek eken» degen túsinikpen kıe salǵan bilmestik pe? Bir kezderi qalyńdyq jurtynyń ataq-dárejesin áıgilep turǵan sáýkeleniń búgingi sáni solǵyn. Sondyqtan da kórse, kózdiń jaýyn alatyn sán-saltanatymen qatar, sáýkeleniń boıyna búkken syrynyń da tereńde ekenin esten shyǵarmaǵanymyz jón.
«Saý keledi»
«Sáýkele» sózi «saý keledi» degennen shyqqan eken. Joǵaryda sáýkeleniń qalaı jasalatynyn jáne onyń quny qandaı qomaqty bolatynyn aıtyp óttik. Endeshe uzatylar qyzdyń áleýmettik jaǵdaıynan habar berip, bir áýlettiń dáýletin kórseter sáýkeleden dámeliler de az bolmaǵan. Qalyńmaldyń qunyn orap áketetin bul «baılyqty» qolǵa túsirý úshin ury-qary, qaraqshylar jol toryp, kelin ákele jatqan topqa tosynnan shabýyl jasaıtyn. Tek sáýkele emes, qyzdyń jasaýyna da qol salyp, keıde kisi ólimi de bolǵan desedi. Kúıeý, hám qalyńdyq tobynyń adamdaryn shyǵyndap, keıde bárin qyryp ketetin kezder de bolǵan eken. Sondyqtan kelin túsirip otyrǵan aýyldyń balalary osynaý kúıeý-kelin tobyn qozykósh jerden taımen kútip alyp, adamdardyń, sáýkeleniń amandyǵyn kórip, «saý keledi, saý keledi» desip, súıinshilep, aýylǵa habar beretin bolǵan. Mine, sodan sáýkele ataýy shyqqan desedi.
Qazaqta sáýkele kıgizý salty bar
Ulttyq qundylyqtarymyzdy ulyqtaǵan salt-dástúr, ádet-ǵuryp – asyl qazynamyz. «Halqym qandaı deseń, saltymnan surap bil» deıtin qazaq salt-dástúrden kende emes. Mán-maǵynasy tereńde jatqan saltymyzdyń biri – sáýkele kıgizý.
Sáýkele – tek sándik úshin kıiletin bas kıim emes, bulǵaqtap ósken oń jaqtaǵy ómir men aq bosaǵa attar arasyndaǵy qımas ta, qyzyqty sáttiń eskertkishi, jańa ómirge jasalar qadam. Ómirinde bir-aq ret kıiletin sáýkeleniń áıel zaty úshin kıimderi ishindegi eń asyly ǵana emes, onyń jubaılyq ómirindegi eleýli keziniń esten ketpes ystyq sáti ekeni túsinikti. Sondyqtan qalyńdyqqa sáýkele kıgizýdiń orny bólek. Ol – erekshe bir saltanat. Buǵan quda-qudaǵılar shaqyrylady. Shashý shashylady. Aq bata arnalady. Sáýkeleli kelinshek ajarly da, bazarly kórinedi. Ony jurttyń bári kórýge yntyq. Onyń kórimdigi de soǵan laıyq bolý kerek. Sáýkele baıǵazysynyń baǵasy da olqy bolmaıdy.
Basjaqsy – sáýkeleniń áshekeı buıymdarynyń jalpy ataýy. Sáýkeleniń áshekeı zattary kóp ári olar qymbatqa túsetindikten, kúıeý jaǵy qalyńmaldan tys sáýkeleniń qunyn tólegen. Ol tólem sáýkele áshekeıleriniń ataýymen bas jaqsy dep aıtylǵan.
Shytaq – sáýkeleniń qozasy (shar sııaqty metall áshekeıi)
Bergek – jelekti ustap turatyn áshekeıli qatyrǵy
Jyrǵa – sáýkeleniń monshaǵy, shubyrtpasy, salpynshaǵy
Zere – ishi qýys, uzyn kelgen, sáýkelemen birge kıiletin baskıim. «Sáýkeledeı ádemi, suńǵaq bolyp óssin» degen nıetpen qazaq qyzyna Zere degen esim bergen.
Betmonshaq – sáýkeleniń eki jaǵyna, mańdaıyna salbyrata qadap qoıatyn birneshe qatar tógilmeli monshaq. Onyń eki túri bolady. Biri – biryńǵaı irili-usaqty monshaqtardan túzilse, ekinshisi – matadan tigilip, monshaqtar mata betine ornalastyrylady. Ekeýiniń de arasynda kúmis qozalar qadalady. Betmonshaq belge deıin, tipti odan da tómen túsip turǵan. Betmonshaq jas kelinniń uıalshaq júzin jartylaı jasyryp, betin búrkemelep turady. Sondyqtan «uıalyp tur» deýdiń ornyna «bet monshaǵy úzilip tur» degen.
Jaqmonshaq – sáýkele, bórik, bergek, kımeshek sııaqty áıelder baskıimderiniń eki jaq samaılyǵyna jáne mańdaıynyń aldyńǵy jıegine qasqa túsire, tizbeli shoq jasap shilterlep taǵylatyn áshekeı. Jaqmonshaqty zergerler altyn, kúmis qozalaryn jibek jipterge tizip, asyl tastarmen burshaqtap, úzbelep jasaıdy.
Úkiaıaq – joǵary jaǵyna asyl tas ornatyp, tómengi jaǵyn kúmispen kúptep, baskıimge, besikke taǵatyn áshekeı. Ertede úki kıeli qus sanapyp, onyń aıaǵyn, qaýyrsynyn tumar ornyna tutynǵan. Úkiaıaq syrǵa, shashteńgelermen birge sáýkeleniń de quramdas bólshegi retinde qoldanylady.
Quralaı MURATQYZY.
