قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمدەرى – حالقىمىزدىڭ اقىل-ويى مەن بيىك ەستەتيكالىق تالعامىنىڭ جەمىسى. تىگىلگەن ماتاسى، ويۋ-ورنەگى مەن ونداعى اشەكەي تاستارىنىڭ ءوزى كوپ نارسەدەن حابار بەرىپ، كيىم يەسىنىڭ كىم ەكەنىن ەلگە تانىتىپ تۇرادى. ۇلكەن تالعامپازدىقپەن، ءارى اسا تاپقىرلىقپەن تىگىلگەن ۇلتتىق كيىمدەرىمىزدىڭ ءبىرى – ساۋكەلە.
ساۋكەلە – ۇزاتىلار قىزدىڭ باس كيىمى. قالىڭدىق بولعاندا ءبىر-اق رەت كيەتىن ونى قىز ۇزاتىلعاندا كۇيەۋ ەلىنە كيىپ بارۋ ءۇشىن ارنايى الدىن-الا تىكتىرەدى. اعارتۋشى عالىم ىبىراي ءالتىنساريننىڭ «ورىنبور ۆەدومستۆوسى قازاقتارىنىڭ قۇدا ءتۇسۋ، قىز ۇزاتۋ جانە توي جاساۋ داستۇرلەرى وچەركىنەن» «كۇيەۋ قالىڭدىعىنا ۇرىن كەلىپ كەتكەننەن كەيىن قالىڭدىقتىڭ اتا-اناسى كوپتەگەن كىلەم، شاپان، ىشىك سىقىلدى جاساۋ ازىرلەي باستايدى، زەرگەرلەرگە ساۋكەلە جاساتادى» دەگەن جولداردى كەزدەستىرۋگە بولادى.
ساۋكەلەنىڭ ءسانى مەن سىرى نەدە؟
«جەتى جاستان جيناساڭ، جەتەدى، التى جاستان جيناساڭ، اسادى» دەيتىن قازاق قىزدىڭ جاساۋى مەن ۇزاتىلارداعى كيىم-كەشەگىنە ۇلكەن ءمان بەرىپ، ەرتە باستان قامدانعان. اسىرەسە قالىڭمالدىڭ قۇنىن وراپ اكەتەتىن ساۋكەلەنىڭ وزىندىك ءمان-ماعىناسىنا بەي-جاي قارامايتىن قازاق ادەيىلەپ بىلىكتى شەبەر تاڭداپ، قولاقىسىن بەرىپ، ءبىر اۋلەتتىڭ داۋلەتىن كورسەتەر ساۋكەلەنى ايلاپ-جىلداپ تىكتىرگەن. قىز اكەسى باي بولسا، ءبىر ساۋكەلە ءۇشىن قىرىق قىسىراقتىڭ قۇنىن بەرىپ تە جاساتاتىن بولعان. ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلىنىڭ «حIح عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا ءومىر سۇرگەن كىشى ءجۇزدىڭ بايساقال اتتى باي قىزىنىڭ ساۋكەلەسىن كەنەسارى حاننىڭ اعاسى سارجان تورە 500 بايتالعا باعالاعان» دەگەن دەرەگى دە بار. وسىدان-اق بۇرىنعى زاماندا ساۋكەلە بايلىق پەن مىرزالىقتىڭ دارەجەسىن ايگىلەيتىن، ۇزاتىلار قىزدىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن بىلدىرەتىن كورىنىستىڭ ايعاعى بولعانىن اڭعارا الامىز. ساۋكەلە نەعۇرلىم بيىك بولعان سايىن، ونداعى اشەكەي باعالى تاستاردىڭ دا قاتارى ارتىپ، قىمباتتاي تۇسەرى انىق. بۇرىن ادەمى تىگىلگەن ساۋكەلەگە قالىڭ مالدان بولەك تولەم تولەنگەن ەكەن.
ەرتەدە ساۋكەلەنىڭ بيىكتىگى – 50-70 سانتيمەترگە دەيىن باراتىن. تاريح بەتتەرىنە كوز جۇگىرتسەك، بوكەي ورداسى ايماعىنداعى ساۋكەلەنىڭ بيىكتىگى ءبىر كەز بولاتىن دەگەن مالىمەتتى كەزدەستىرەمىز. دەمەك، باي-باعلاننىڭ تىكتىرگەن ساۋكەلەسى 70 سانتيمەتردەن دە اسقان.
ساۋكەلەنىڭ نەگىزگى بولىكتەرى – ءتاج، توبە، قۇلاقباۋ جانە ارتقى بويى. ساۋكەلەنىڭ توبەسى قيىق كونۋس ءتارىزدى بولىپ كەلەدى. ونىڭ توبەسىندە «ءتاج» دەپ اتالاتىن جارتىلاي دوڭگەلەك ايدارى بولادى. ونى اسىل تاس، التىن، كۇمىس، مەرۋەرت، مارجانمەن ورنەكتەپ، التىن جىپپەن اشەكەيلەيدى.
ساۋكەلەنى ولشەپ ءپىشىپ الىپ، ىشىنە استار، سىرت جاعىنا بيداي شۇبەرەك ۇستاپ، ءجيى ەتىپ سىريدى. ودان سوڭ ونىڭ سىرتىن قامقا، ءدۇريا، تورعىن سياقتى اسىل ماتامەن تىستايدى. ساۋكەلەنى اشەكەيلەۋ ءۇشىن ونىڭ تىسىنىڭ سىرتىنان زەر جىپتەن توقىلعان وقالاردى بەلدەۋلەپ باسادى. ونىڭ ەتەگىن ماقپالمەن، نە قارا بارقىتپەن كومكەرەدى. ال ماڭداي تۇسىنا زەر، نە جىبەك شاشاق تاعادى. شاشاقتىڭ ساۋكەلەگە جالعاسقان تۇسىن اسىل تاستان كوز ورناتقان التىن، كۇمىس تۇيرەۋىشتەرمەن بەكىتەدى. ساۋكەلەگە ۇزىن قۇلاقباۋ تاعادى. ونى شەگى شىر اينالدىرا زەر، نە جىبەك جىپپەن شالىپ كومكەرىلەدى، تۇبىنە ءساندى تۇيرەۋىش تۇيرەلەدى. ساۋكەلەگە مىندەتتى تۇردە جۇقا اق جەلەك ىلەتىن بولعان. ول كويلەكتىڭ ەتەگى سياقتى جەرگە سۇيرەتىلىپ جۇرەدى. بۇل قالىڭدىقتىڭ ءجۇزىن، بۇكىل دەنەسىن جاۋىپ توگىلىپ تۇراتىندىقتان، بەتاشار ايتىلعاندا قىزدىڭ دەنە ءپىشىمىن وتە نازىك، سىمباتتى ەتىپ كورسەتكەن. اق بۇركەنشەك – ءشايى جىبەك كاپرون العاش تۇسكەن كەلىندى ءتىل مەن كوز سۇعىنان ساقتايدى، ءارى ونىڭ اق بولۋى – ادالدىق، تازالىقتىڭ بەلگىسى، يبالىقتىڭ نىشانى. سونداي-اق جاس وتاۋدىڭ ارمان-ءۇمىتى. ساۋكەلەنىڭ شاعىن وتاۋ سىندى بولىپ كەلەتىنى دە سول. جاڭا تۇسكەن كەلىنگە بەتاشار ايتىلىپ، ۇلكەندەر تىلەك-باتاسىن بەرگەن سوڭ ساۋكەلەسىنىڭ سىرتىنان جابىلعان جامىلعىسى – بۇركەمەسى قامشىنىڭ سابىمەن ءتۇرىلىپ، بەتى سالتاناتتى تۇردە اشىلعان سوڭ ساۋكەلە الىنىپ، ونى جەلەكپەن الماستىرعان. جەلەك – جاس كەلىنشەكتىڭ باسىنا جامىلاتىن ءشالى. قازاق ايەلدەرىنىڭ باسكيىمدەرى پراكتيكالىق قىزمەتىنەن وزگە، ايەلدەردىڭ وتباسىلىق جاعدايىنىڭ كورسەتكىشى بولعانىن ەسكەرسەك، جەلەكتى كەلىنشەكتەر تۇڭعىش بالاسى، كەيدە ەكىنشى بالاسىن تۋعانعا دەيىن كيگەن.
بۇگىنگى ساۋكەلە – قاي ساۋكەلە؟
حالقىمىزدىڭ سالت-داستۇرىنەن سىر شەرتىپ، ءسان-سالتاناتىمەن ەرەكشەلەنگەن ساۋكەلە – شەبەرلىكتىڭ وزىق ۇلگىسى، ونەر تۋىندىسى ەكەنىندە داۋ جوق. التىنمەن اپتالىپ، كۇمىسپەن كۇپتەلگەن ونە بويىنداعى ءار تاستىڭ تاريحى تەرەڭدە، ۇلكەن ماعىناعا يە. جاقمونشاق، جاقتاما، جاقتاۋ، جىرعا، ساۋكەلەنىڭ سىرعاسى سىندى اشەكەيلەر مەن باسقا دا قۇرامداس بولىكتەرىنىڭ ساۋكەلەگە تاعىلۋ سەبەپتەرى بار، ايتار ويى، وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار. ءبىر قۋانتارلىعى، تۇرمىستاعى قولدانىستان قالىپ، تاريحتىڭ تەرەڭىنە كەتكەن ساۋكەلەنىڭ ءسانى بۇگىندە ەرەكشە باعالانىپ، قايتا ورالۋىنا جاعداي جاسالىپ جاتىر. قىز ۇزاتقاندا كوپتەن بەرى ەۋروپالىق ۇلگىدەگى كويلەك پەن فاتا كيگىزىپ كەلگەن حالقىمىز سوڭعى كەزدەرى ساۋكەلە مەن بۇرمەلى كويلەككە قايتا بەت بۇردى. دەگەنمەن ساۋكەلەنىڭ ءسانىن ۇققان كوپشىلىك، ونىڭ سىرىنا قانىق ەمەس. بۇكىل ءبىر ەلدىڭ قادىر-قاسيەتى، باق-داۋلەتىنەن حابار بەرگەن ساۋكەلە بۇگىندە بۇل ەرەكشەلىكتەرىنەن ايىرىلىپ، ءسانى دە كەتكەندەي. ادەمى اشەكەيى ازايىپ، سۇڭعاق بويى الاسارعان ساۋكەلەنىڭ ساراڭ قولدان شىققانداي اسەر بەرەرى ءسوزسىز. بۇل – قازىرگى قوعام جاعدايىنىڭ جايى ما الدە «ايتەۋىر كيۋ كەرەك ەكەن» دەگەن تۇسىنىكپەن كيە سالعان بىلمەستىك پە؟ ءبىر كەزدەرى قالىڭدىق جۇرتىنىڭ اتاق-دارەجەسىن ايگىلەپ تۇرعان ساۋكەلەنىڭ بۇگىنگى ءسانى سولعىن. سوندىقتان دا كورسە، كوزدىڭ جاۋىن الاتىن ءسان-سالتاناتىمەن قاتار، ساۋكەلەنىڭ بويىنا بۇككەن سىرىنىڭ دا تەرەڭدە ەكەنىن ەستەن شىعارماعانىمىز ءجون.
«ساۋ كەلەدى»
«ساۋكەلە» ءسوزى «ساۋ كەلەدى» دەگەننەن شىققان ەكەن. جوعارىدا ساۋكەلەنىڭ قالاي جاسالاتىنىن جانە ونىڭ قۇنى قانداي قوماقتى بولاتىنىن ايتىپ وتتىك. ەندەشە ۇزاتىلار قىزدىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنان حابار بەرىپ، ءبىر اۋلەتتىڭ داۋلەتىن كورسەتەر ساۋكەلەدەن دامەلىلەر دە از بولماعان. قالىڭمالدىڭ قۇنىن وراپ اكەتەتىن بۇل «بايلىقتى» قولعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن ۇرى-قارى، قاراقشىلار جول تورىپ، كەلىن اكەلە جاتقان توپقا توسىننان شابۋىل جاسايتىن. تەك ساۋكەلە ەمەس، قىزدىڭ جاساۋىنا دا قول سالىپ، كەيدە كىسى ءولىمى دە بولعان دەسەدى. كۇيەۋ، ءھام قالىڭدىق توبىنىڭ ادامدارىن شىعىنداپ، كەيدە ءبارىن قىرىپ كەتەتىن كەزدەر دە بولعان ەكەن. سوندىقتان كەلىن ءتۇسىرىپ وتىرعان اۋىلدىڭ بالالارى وسىناۋ كۇيەۋ-كەلىن توبىن قوزىكوش جەردەن تايمەن كۇتىپ الىپ، ادامداردىڭ، ساۋكەلەنىڭ اماندىعىن كورىپ، «ساۋ كەلەدى، ساۋ كەلەدى» دەسىپ، سۇيىنشىلەپ، اۋىلعا حابار بەرەتىن بولعان. مىنە، سودان ساۋكەلە اتاۋى شىققان دەسەدى.
قازاقتا ساۋكەلە كيگىزۋ سالتى بار
ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى ۇلىقتاعان سالت-ءداستۇر، ادەت-عۇرىپ – اسىل قازىنامىز. «حالقىم قانداي دەسەڭ، سالتىمنان سۇراپ ءبىل» دەيتىن قازاق سالت-داستۇردەن كەندە ەمەس. ءمان-ماعىناسى تەرەڭدە جاتقان سالتىمىزدىڭ ءبىرى – ساۋكەلە كيگىزۋ.
ساۋكەلە – تەك ساندىك ءۇشىن كيىلەتىن باس كيىم ەمەس، بۇلعاقتاپ وسكەن وڭ جاقتاعى ءومىر مەن اق بوساعا اتتار اراسىنداعى قيماس تا، قىزىقتى ءساتتىڭ ەسكەرتكىشى، جاڭا ومىرگە جاسالار قادام. ومىرىندە ءبىر-اق رەت كيىلەتىن ساۋكەلەنىڭ ايەل زاتى ءۇشىن كيىمدەرى ىشىندەگى ەڭ اسىلى عانا ەمەس، ونىڭ جۇبايلىق ومىرىندەگى ەلەۋلى كەزىنىڭ ەستەن كەتپەس ىستىق ءساتى ەكەنى تۇسىنىكتى. سوندىقتان قالىڭدىققا ساۋكەلە كيگىزۋدىڭ ورنى بولەك. ول – ەرەكشە ءبىر سالتانات. بۇعان قۇدا-قۇداعيلار شاقىرىلادى. شاشۋ شاشىلادى. اق باتا ارنالادى. ساۋكەلەلى كەلىنشەك اجارلى دا، بازارلى كورىنەدى. ونى جۇرتتىڭ ءبارى كورۋگە ىنتىق. ونىڭ كورىمدىگى دە سوعان لايىق بولۋ كەرەك. ساۋكەلە بايعازىسىنىڭ باعاسى دا ولقى بولمايدى.
باسجاقسى – ساۋكەلەنىڭ اشەكەي بۇيىمدارىنىڭ جالپى اتاۋى. ساۋكەلەنىڭ اشەكەي زاتتارى كوپ ءارى ولار قىمباتقا تۇسەتىندىكتەن، كۇيەۋ جاعى قالىڭمالدان تىس ساۋكەلەنىڭ قۇنىن تولەگەن. ول تولەم ساۋكەلە اشەكەيلەرىنىڭ اتاۋىمەن باس جاقسى دەپ ايتىلعان.
شىتاق – ساۋكەلەنىڭ قوزاسى (شار سياقتى مەتالل اشەكەيى)
بەرگەك – جەلەكتى ۇستاپ تۇراتىن اشەكەيلى قاتىرعى
جىرعا – ساۋكەلەنىڭ مونشاعى، شۇبىرتپاسى، سالپىنشاعى
زەرە – ءىشى قۋىس، ۇزىن كەلگەن، ساۋكەلەمەن بىرگە كيىلەتىن باسكيىم. «ساۋكەلەدەي ادەمى، سۇڭعاق بولىپ ءوسسىن» دەگەن نيەتپەن قازاق قىزىنا زەرە دەگەن ەسىم بەرگەن.
بەتمونشاق – ساۋكەلەنىڭ ەكى جاعىنا، ماڭدايىنا سالبىراتا قاداپ قوياتىن بىرنەشە قاتار توگىلمەلى مونشاق. ونىڭ ەكى ءتۇرى بولادى. ءبىرى – بىرىڭعاي ءىرىلى-ۇساقتى مونشاقتاردان تۇزىلسە، ەكىنشىسى – ماتادان تىگىلىپ، مونشاقتار ماتا بەتىنە ورنالاستىرىلادى. ەكەۋىنىڭ دە اراسىندا كۇمىس قوزالار قادالادى. بەتمونشاق بەلگە دەيىن، ءتىپتى ودان دا تومەن ءتۇسىپ تۇرعان. بەتمونشاق جاس كەلىننىڭ ۇيالشاق ءجۇزىن جارتىلاي جاسىرىپ، بەتىن بۇركەمەلەپ تۇرادى. سوندىقتان «ۇيالىپ تۇر» دەۋدىڭ ورنىنا «بەت مونشاعى ءۇزىلىپ تۇر» دەگەن.
جاقمونشاق – ساۋكەلە، بورىك، بەرگەك، كيمەشەك سياقتى ايەلدەر باسكيىمدەرىنىڭ ەكى جاق سامايلىعىنا جانە ماڭدايىنىڭ الدىڭعى جيەگىنە قاسقا تۇسىرە، تىزبەلى شوق جاساپ شىلتەرلەپ تاعىلاتىن اشەكەي. جاقمونشاقتى زەرگەرلەر التىن، كۇمىس قوزالارىن جىبەك جىپتەرگە ءتىزىپ، اسىل تاستارمەن بۇرشاقتاپ، ۇزبەلەپ جاسايدى.
ۇكىاياق – جوعارى جاعىنا اسىل تاس ورناتىپ، تومەنگى جاعىن كۇمىسپەن كۇپتەپ، باسكيىمگە، بەسىككە تاعاتىن اشەكەي. ەرتەدە ۇكى كيەلى قۇس ساناپىپ، ونىڭ اياعىن، قاۋىرسىنىن تۇمار ورنىنا تۇتىنعان. ۇكىاياق سىرعا، شاشتەڭگەلەرمەن بىرگە ساۋكەلەنىڭ دە قۇرامداس بولشەگى رەتىندە قولدانىلادى.
قۇرالاي مۇراتقىزى.
