Toıdaǵy dastarqannyń sánin durystadyq, al toı ótkizýdiń mánin durystadyq dep aıta almaımyz. Toıdan kóbine demalyp emes, sarsylyp otyryp, sharshap qaıtamyz. Kiná kimnen… Qazaqtyń toıy – ulttyq tárbıe besigi bolǵan. Ádet-ǵuryptyń, salt sananyń, ónerdiń baǵyn ashatyn baq synaıtyn kezi toı ústinde ótken. Árıne, qazir emes. Buryndary… Al qazirgi toılardyń túr-túsi bólek, mazmun, mańyzy da ózgeshe. Jańashalandy dep júrgenderimiz de bar. Jalyqtyratyn, jalpaqshesheılikke, batystyq ta, shyǵystyq ta emes, árkim oıyna kelgenin isteıtin sharaǵa aınalyp bara jatyr dep júrgenderimiz de bar.
ÝAQYT – ALTYN
Shyndyǵynda osy taqyryp ta búgingi kúni kópshilik bolyp oı qozǵap, pikir talastyratyn deńgeıge kelip turǵan sııaqty. Óıtkeni Qazaq eli atanýymyz úshin emes, bolýymyz úshin, ulttyq qundylyqtarymyzǵa bet burýymyz «bir maqsat, bir múdde, bir bolashaq» ustanymyn uǵyndyrady emes pe?
Ataqty babalarymyz Jambyl, Kenen, Shashýbaı, Súıinbaı, Nurpeıistiń aqyndyq, aıtyskerlik óneri, Balýan Sholaqtyń, Qajymuqannyń alyp kúshtiń ıesi retinde shyńdalý mektepteri qazaqtyń ulan-asyr toılarynyń tóri bolǵany barshamyzǵa aıan. Osyndaı jolmen tanylǵan ataqtylar esimin soza berýge de bolady. Biraq búgingi aıtpaǵymyzǵa oralaıyq, búgingi toılarymyz qalaı, qaıtyp, qandaı úlgili tustaryn, ulttyq úrdisterin ustanyp tur. Áńgime etip kóreıik. Bul jerde kinálap, eshnárseni joqqa shyǵarý oıymyzda joq. Áńgime arqaýy – toıdy qalaı ótkizgenimiz tıimdi, qaıtip ulttyq qundylyqtarymyzdy, salt-dástúr erekshelikterimizdi eskerip paıdaǵa jaratatyn sharaǵa aınaldyramyz.
Sonymen, toıǵa shaqyryldyq deıik. Toı ıesiniń qurmetpen kútetini aldymen, árıne, qonaqtary. Bar jıǵan-tergenin toıǵa jaratýǵa arnaǵan qazekem qonaqtarynan eshteńesin aıamaıdy. Sol syıly dastarqanǵa otyrýdyń ýaqyty mezgilinen 2-3 saǵat keshigýi ádetke aınaldy. Keshki jetige shaqyrsa toǵyzda nemese onǵa taman áreń jınalamyz. Sonymen keshigip bastalǵan toı aldymen kelgen biren-saran tártipti qonaqtardy da, kúte-kúte eki kózi tórt bolǵan toı ıelerin de sharshatatyny aqıqat.
Jaqynda bir toıda aýylǵa qadirli qartqa sóz berildi. Jastarǵa tilegin arnap, batasyn berip turyp bylaı dedi:
«Qurmettep shaqyrylǵan soń kempirimiz ekeýmiz keshki shaıymyzdy da ishpeı, ýaqytynda keldik. Toıdy úsh saǵat ótkende áreń bastap otyrmyz. Nege ýaqytynda kelmeımiz. Mynaý uıat emes pe? Tártipsizdik qoı baryp turǵan. Baryn aldymyzǵa jaıyp kútip otyrǵan toı ıelerinen de uıat emes pe? Úı bolyp jatqan jastarǵa úlgimiz qaısy. Ýaqyt – tártip emes pe?…»
Qart zeıindi qazyp aıtty. Shynynda da, búgingi jaǵdaıymyz osyndaı. Qazir qaı jerde de shubatylyp toıǵa jınalyp bolmaımyz. Toıdyń dýmandy, kóńildi ótýine de keshigýdiń kedergisi kóp. Kesh bastalǵan toıdyń alǵashqy dastarqanynyń ózinen turǵansha túnniń bel ortasy bolady. Mezgil uzap ótken saıyn adamnyń taǵamǵa da, oıyn-saýyqqa da zaýqy soqpaıdy. Sonda ózimizge de, toı ıesine de jaısyz jaǵdaıdy bile-tura nege jasaımyz.
Ýaqytynda kelmegennen, ýaqytty baǵalamaǵandyqtan osylaı tekke sharshaımyz. Toıǵa shaqyrý aldyn ala habarlanatyny belgili. Baratyn bolǵasyn nege keshigemiz? Ýaqytqa jaýapkershilikpen qaraǵannan jas ta, kári de utylmasa kerek. Ýaqytynda barsaq úı ıesi de rıza. Erte bastalsa, erte aıaqtalady. Árıne, toıǵa syılaǵannan, uıalǵannan, aradaǵy syılastyq, qarym-qatynasqa syzat túspesin degen nıetpen baramyz ǵoı.
Halqymyz ult bolyp qalyptasqannan beri eki nársege qatal qaraǵan. Onyń biri – til bolsa, ekinshisi ádet-ǵuryp. Óıtkeni «salty myqtynyń – halqy myqty» degendi de aıtyp ketken kónekóz danyshpan babalarymyz.
Qaı halyqtyń da eń qadirli toılarynyń biri – úılený toıy. Ata-ana baryn shashyp, aǵaıyn, jekjattyń tatýlyǵy men aýyz birshiligin úlgileıtin úlken januıalyq merekesi de osy. Al onyń qonaq kútýdi, toı ótkizýdi josparlaǵan baǵdarlamasynyń mezgilinde bastalmaı yryń-jyryń bolýynyń nesi jaqsy. Toıdyń sharýasy árkimniń jeke isi ekeni daýsyz. Degenmen, ádet-ǵuryp, salt-dástúrimizdiń zaman ózgerisine saı ozyǵyn úlgilep, tozyǵyn tolyqtyryp, ózimizge tıimdi tustaryn birlesip bir jeńnen qol bir jaǵadan bas shyǵaryp jetildirsek, tárbıelik mazmunyn muqııattasaq qalypqa túspeıtin, qajetimizge oraılaspaıtyn nesi bar.
ASABA
Toıdyń kóńildi, mazmundy ótýi asabaǵa tikeleı baılanysty. Ushqyr oı, utqyr sóz, jarasymdy ázil-qaljyń, tárbıelik mándi aıshyqty áńgime, qonaqtardy jalyqtyrmaıtyny belgili. Sózdiń qudiretine bas ıip, búkil ǵumyryn, tarıhyn sózben jasaǵan, jaýyn da, daýyn da sózben toqtatqan, sózben sheshken halyqtyń urpaǵyna sóz kıesine erekshe den qoıýy zańdylyq. Toıdaǵy dastarqannyń sáni de, máni de asabanyń sheberligine baılanysty ekeni ras.
Ataqty Dosbol sheshennen «Qol bastaý qıyn ba, jol bastaý qıyn ba» dep suraǵanda: «Qol bastaý qıyn emes – kók naızaly eriń bolsa, jol bastaý qıyn emes sońyńnan ergen eliń bolsa, bárinen de sóz bastaý qıyn, taýyp aıtsań mereke qylady, tappaı aıtsań keleke qylady» degen eken. Toıdyń kóńildi, án-kúımen mazmundy ótýi asabaǵa baılanysty deıtinimiz de osydan. Kúldiretin de, búldiretin de, jylatatyn da, jubatatyn da – til. Sodan da qandaı ortada bolmasyn oǵan júrdim-bardym qaraý tyńdaýshyńdy syılamaý der edik.
Sońǵy kezde toı basqaratyn asabalardyń kóbi ázil-qaljyń aıtýǵa nazar aýdarýda. Biraq kúlkiniń de reti bar. Kúldire otyryp bildirýge de, búldirýge de bolady. Jeńil, mazmuny mánsiz, yrqyl-jyrqyl kúlki de, ezý tartyp-aq eldi aýzyna qaratatyn astarynda atan túıege júk bolarlyq maǵynany ańǵartatyn kúlki de bar.
Uzyn-sonar óńkeı ázil aıta berý de otyrystyń dámin ketirip, qonaqtardy mezi etetinin kórip júrmiz. Utyrly, kerek jerinde qysqa da nusqa aıtylǵan áńgimeniń qandaı orynda da baǵasy basym. Qandaı da bolmasyn ázildiń de, áńgimeniń de astarynda sol kúngi toı ıelerine laıyq tárbıelik máni bar oı jatqany jón emes pe?
Bir úılený toıynda asaba qazaqtyń eski jyrlarynan birshama tókpektetti. Jyrdyń negizgi mazmuny qarttyqtyń qaýqary kete bastaǵandyǵy, arman muńy, seksen, toqsanǵa kelgendegi sátterin baıandaıtyndaı boldy.
Tilek kezegi kelgende elge syıly bir aǵamyz: «Qaraǵym asaba, búgingi toı jastardyń otaý qurý toıy. Jyryńdy aıtsań jastyqqa oraı mazmuny baryn aıt. Seniń jańaǵy káriliktiń muńyn tyńdatar toıyń bul emes. Bul seksen, toqsannyń merekesi emes» dep tuqyrtyp tastaǵany bar.
Sózdiń qadirin biletinder qalt jibermeıdi. Sóz aıtylǵan soń tyńdalady da, baǵalanady dep esepteýimiz kerek. Kópshiliktiń aldynda ańdamaı sóılep, aýyrmaı ólýge bolmaıdy.
Sózge sheberlik, sýyrypsalmalyq, utqyrlyq asabaǵa jarasymdy qasıetter. Qonaqtar men toı ıesiniń arasyn ádemi jymdastyryp jarasymdy úılestirip otyrý asabanyń sheberligine tán.
Sonymen asabalardyń qaltasyndaǵy qaljyńdary, qorjynyndaǵy oıyndary birsaryndy órbip, toıǵa jınalǵandardy jalyqtyryp jiberetin tustary az emes. Shyny kerek, sońǵy kezderi qazaqy mádenıetimiz, salt-dástúrimiz, ádet-ǵurpymyz umyt qalyp, qazaqtyń toıy ózindik mánin de, maǵynasyn da joǵaltyp bara jatyr deýshiler az emes.
BETAShAR
Qazirgi toılarymyzdaǵy qazaqqa tán dástúrden qalǵany – Betashar. Onyń da «oıpyrym-aı» degizer tustary jeterlik. Aldymen «Betashar» týraly ǵylymı negizdelgen tujyrymdarǵa júginip kóreıik. «Betashar» – dástúr. Jańa túsken kelindi «Betashar» dástúrin jasamaı eshkim kóre almaıdy. Ony kórý úshin ádemi «Betashar» jasalady. Oǵan toıǵa jınalǵan týys-týǵandar tegis qatysady. Jas kelinniń eki jaǵynda eki kórgendi kelinderi qoltyǵynan ustap turady. Munda betashar jyry aıtyla otyryp, kelinge onyń atasy, enesi, basqa da týystary tanystyrylyp, kelin olarǵa sálem jasaıdy. Bet ashatyn án-jyrdy jeldirte, kóńildi kótere jyr tógýi kerek. «Kelin keldi kórińiz, kórimdigin berińiz» dep bastaǵan ánshi jigit jas kelinniń atalǵan jaqyndaryna laıyqty ázil-qaljyńdaryn aralastyra «kórimdik» surap, jurtty kóńildi kúlkige qarq qylady. «Betashar» toıdyń basy ári sáni, jas kelinniń jańa ómirge bet alǵanyn bildiretin qyzyqty, saltanatty, ajarly dástúrlerdiń biri, – deıdi salt-dástúr týraly aıtyp, jazyp júrgen aýzy dýalylar. Al bizdegi búgingi jaıyna kóz jiberip, kóńil bólip kóreıik.
Toıhanada túnniń alǵashqy jartysynda betashar jasap jatamyz. Kelinge toıǵa kelgen qonaqtardyń eshqandaı týystyq qatynasy joq qonaqtarǵa da, besiktegi balaǵa deıin atyn atap sálem saldyryp jatamyz.
Kúndiz túsken kelinniń betin túnniń ishinde ashtyrýymyz qalaı, bosaǵa attamaı, eshkim bet ashpaı turyp kórmeý kerek degen dástúr-saltymyzdy saqtamaýymyzǵa ne kedergi, ne sebep?
Dástúrdiń ózi ulttyq erekshelikke negizdelgen tártip emes pe? Dástúrli sharalary durys jasalmasa, tárbıelik sáninen aıyrylsa betashar jasap ne kerek.
Týys, jekjattyń qatynasy joq jalpaq jurtqa sálem jasatý – betashardy bızneske aınaldyryp júrgenderdiń áreketi. Salt-dástúrimizge qatysty ulttyq qundylyqtarymyzdy aqsha tabýdyń jolynda qurbandyqqa shala bersek bara-bara ne bolamyz?
KÓP SÓZ…
Qazirgi toılarymyzda tilek aıtý básekege aınalyp boldy. Sóılemesek renjıtindi shyǵardyq. Toıdyń negizgi ýaqytynyń jartysynan kóbin oıyn-saýyq, kóńildi án-jyr, bıge emes, sóıleýge jiberemiz. Árıne, aıtarymyz bir mazmundaǵy áńgime. Osy jerde bir aıta keterimiz, toıǵa 200-300 qonaq shaqyryldy delik. Tilek reti kóbine bes-alty adamnan bastap, on bes-jıyrma adamǵa deıin toptap berilip júr. Qudalarǵa, týystarǵa, naǵashy, taǵysyn-taǵy toptastyrylyp tilek kezegine shyǵady. Osy jerde toptyń ishinen jasy úlken aýyzy dýalylaý, aıtary bar bir-ekeýi sóılese qalǵandary qosylyp quptap jatsa nur ústine nur emes pe? Kópshilikti de jalyqtyrmaǵan, sharshatpaǵan bolar edik. Úlkender úlgi tutar ýájin aıtqysy keletin bolar, al qazir jastarymyzdyń birinen-biri qalmaı sóıleýge yntasy myqty. Jaqynda bir toıda úılenip jatqan jastardyń synyptastary, jumystastary, jıyrmaǵa jýyq jasqa tilek reti joldandy. Birinen-biri qalmaı bári sóılemesi bar ma? Ýaqyttyń basym bóligin oıyn-saýyqqa, qonaqtardy demaldyratyn sharalarǵa bólsek, kánekı. Toıdan sharshap emes, saýyq-saıranǵa sýsyndap qaıtar edik.
Toı, úılený toıy – jeke mereke. Oǵan ár túrli adamdardyń pikiri men kózqarasyn tańa berýge bolmaıdy, qalaı ótkizem deý árkimniń óz sharýasy. Degenmen, ulttyq ádet-ǵuryptarymyz ben salt-dástúrlerimiz halqymyzdyń tárbıelik talaı jylǵy tájirıbesinen turmysqa engen. Ozyǵyn alyp, tozyǵyn tastap, ózge ulttyń qańsyǵyn tyqpalap tańsyq etpeı, ulttyń órkenıetke ıkemdelgen tustaryn jetildire paıdalansaq, sonda ǵana paıdaly, rýhanı jaǵynan da toıdan toıyp qaıtatyn bolamyz.
Qysqasy, toıdy ótkizý óz qolymyzda, ózimizge-ózimiz qojamyz. Ulttyq salt-dástúrimizden ultshyldyq kinárat izdeıtin zaman ótti. Jeke sharýanyń qaısy da árqaısymyzdyń óz yqylasymyzdyń erik-jigerindegi sharýa.
Kúndelikti turmysymyzdaǵy osy bir qýanyshty atap ótýdiń kem-ketikteri qalada da, aýylda da, aıyrmashylyqsyz, bir-birine uqsap osylaı ótip jatyr.
Sonymen qoryta aıtsaq, búgingi toıymyzǵa qazaqy ózgeris kerek. Ony eshkim jasap bermeıdi. Ózimiz jasaýymyz kerek. Aýyl bolyp, aǵaıyn bolyp aqyldasyp qolǵa alýymyz qajet. Búgingi qosyla salyp aıyrylysyp jatqan jastarymyzdyń sanasyna ulttyq dástúrimizdiń ulaǵatty úrdisterin úılený toıynyń ústinde de úlgi ete bilsek, az-azdap bolsa da sińire bilsek olaı bolmaǵan bolar edi.
Bizdiń toılarymyzdyń kóbinde júıeli baǵdarlama joq sııaqty. Sebebi toı dese qý bas domalaıdy dep qarjy jınap, jetpese nesıe alyp toıǵa shashylamyz. Esepteýshilerdiń saraptaýyna qaraǵanda, bizdiń jan basyna shaqqanda banket, mázirimiz 18000 teńge men 40000 teńgeniń aralyǵy eken. Al ázirbaıjandyqtardyń bir adamǵa arnalǵan toı máziri 7000 teńgeniń aınalasynda bolsa, armıan halqynyń bir adamǵa toıǵa jumsaıtyn shyǵyny 1318 teńge. Qarap otyrsaq, qazaq sııaqty toıǵa qyp-qyzyl shyǵyn shashatyn ult joq. Aıtpaqshy toıdy dabyramen, ýaqytpen sanaspaı ótkizýge úzildi-kesildi tyıym salǵan kórshi elder bar. Al bizdiki esepsiz ysyrap, tárbıelik mánine kóp kóńil bólinbeıtin sharaǵa aınalyp bara jatqan sııaqty.
M.ÁDILHANULY,
Qazaqstan Jýrnalıster odaǵynyń múshesi,
Aqtóbe oblysy,
Temir aýdany,
"Ana tili" gazeti
