تويداعى داستارقاننىڭ ءسانىن دۇرىستادىق، ال توي وتكىزۋدىڭ ءمانىن دۇرىستادىق دەپ ايتا المايمىز. تويدان كوبىنە دەمالىپ ەمەس، سارسىلىپ وتىرىپ، شارشاپ قايتامىز. كىنا كىمنەن… قازاقتىڭ تويى – ۇلتتىق تاربيە بەسىگى بولعان. ادەت-عۇرىپتىڭ، سالت سانانىڭ، ونەردىڭ باعىن اشاتىن باق سىنايتىن كەزى توي ۇستىندە وتكەن. ارينە، قازىر ەمەس. بۇرىندارى… ال قازىرگى تويلاردىڭ ءتۇر-ءتۇسى بولەك، مازمۇن، ماڭىزى دا وزگەشە. جاڭاشالاندى دەپ جۇرگەندەرىمىز دە بار. جالىقتىراتىن، جالپاقشەشەيلىككە، باتىستىق تا، شىعىستىق تا ەمەس، اركىم ويىنا كەلگەنىن ىستەيتىن شاراعا اينالىپ بارا جاتىر دەپ جۇرگەندەرىمىز دە بار.
ۋاقىت – التىن
شىندىعىندا وسى تاقىرىپ تا بۇگىنگى كۇنى كوپشىلىك بولىپ وي قوزعاپ، پىكىر تالاستىراتىن دەڭگەيگە كەلىپ تۇرعان سياقتى. ويتكەنى قازاق ەلى اتانۋىمىز ءۇشىن ەمەس، بولۋىمىز ءۇشىن، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزعا بەت بۇرۋىمىز «ءبىر ماقسات، ءبىر مۇددە، ءبىر بولاشاق» ۇستانىمىن ۇعىندىرادى ەمەس پە؟
اتاقتى بابالارىمىز جامبىل، كەنەن، شاشۋباي، ءسۇيىنباي، نۇرپەيىستىڭ اقىندىق، ايتىسكەرلىك ونەرى، بالۋان شولاقتىڭ، قاجىمۇقاننىڭ الىپ كۇشتىڭ يەسى رەتىندە شىڭدالۋ مەكتەپتەرى قازاقتىڭ ۇلان-اسىر تويلارىنىڭ ءتورى بولعانى بارشامىزعا ايان. وسىنداي جولمەن تانىلعان اتاقتىلار ەسىمىن سوزا بەرۋگە دە بولادى. بىراق بۇگىنگى ايتپاعىمىزعا ورالايىق، بۇگىنگى تويلارىمىز قالاي، قايتىپ، قانداي ۇلگىلى تۇستارىن، ۇلتتىق ۇردىستەرىن ۇستانىپ تۇر. اڭگىمە ەتىپ كورەيىك. بۇل جەردە كىنالاپ، ەشنارسەنى جوققا شىعارۋ ويىمىزدا جوق. اڭگىمە ارقاۋى – تويدى قالاي وتكىزگەنىمىز ءتيىمدى، قايتىپ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى، سالت-ءداستۇر ەرەكشەلىكتەرىمىزدى ەسكەرىپ پايداعا جاراتاتىن شاراعا اينالدىرامىز.
سونىمەن، تويعا شاقىرىلدىق دەيىك. توي يەسىنىڭ قۇرمەتپەن كۇتەتىنى الدىمەن، ارينە، قوناقتارى. بار جيعان-تەرگەنىن تويعا جاراتۋعا ارناعان قازەكەم قوناقتارىنان ەشتەڭەسىن ايامايدى. سول سىيلى داستارقانعا وتىرۋدىڭ ۋاقىتى مەزگىلىنەن 2-3 ساعات كەشىگۋى ادەتكە اينالدى. كەشكى جەتىگە شاقىرسا توعىزدا نەمەسە ونعا تامان ارەڭ جينالامىز. سونىمەن كەشىگىپ باستالعان توي الدىمەن كەلگەن بىرەن-ساران ءتارتىپتى قوناقتاردى دا، كۇتە-كۇتە ەكى كوزى ءتورت بولعان توي يەلەرىن دە شارشاتاتىنى اقيقات.
جاقىندا ءبىر تويدا اۋىلعا قادىرلى قارتقا ءسوز بەرىلدى. جاستارعا تىلەگىن ارناپ، باتاسىن بەرىپ تۇرىپ بىلاي دەدى:
«قۇرمەتتەپ شاقىرىلعان سوڭ كەمپىرىمىز ەكەۋمىز كەشكى شايىمىزدى دا ىشپەي، ۋاقىتىندا كەلدىك. تويدى ءۇش ساعات وتكەندە ارەڭ باستاپ وتىرمىز. نەگە ۋاقىتىندا كەلمەيمىز. مىناۋ ۇيات ەمەس پە؟ تارتىپسىزدىك قوي بارىپ تۇرعان. بارىن الدىمىزعا جايىپ كۇتىپ وتىرعان توي يەلەرىنەن دە ۇيات ەمەس پە؟ ءۇي بولىپ جاتقان جاستارعا ۇلگىمىز قايسى. ۋاقىت – ءتارتىپ ەمەس پە؟…»
قارت زەيىندى قازىپ ايتتى. شىنىندا دا، بۇگىنگى جاعدايىمىز وسىنداي. قازىر قاي جەردە دە شۇباتىلىپ تويعا جينالىپ بولمايمىز. تويدىڭ دۋماندى، كوڭىلدى وتۋىنە دە كەشىگۋدىڭ كەدەرگىسى كوپ. كەش باستالعان تويدىڭ العاشقى داستارقانىنىڭ وزىنەن تۇرعانشا ءتۇننىڭ بەل ورتاسى بولادى. مەزگىل ۇزاپ وتكەن سايىن ادامنىڭ تاعامعا دا، ويىن-ساۋىققا دا زاۋقى سوقپايدى. سوندا وزىمىزگە دە، توي يەسىنە دە جايسىز جاعدايدى بىلە-تۇرا نەگە جاسايمىز.
ۋاقىتىندا كەلمەگەننەن، ۋاقىتتى باعالاماعاندىقتان وسىلاي تەككە شارشايمىز. تويعا شاقىرۋ الدىن الا حابارلاناتىنى بەلگىلى. باراتىن بولعاسىن نەگە كەشىگەمىز؟ ۋاقىتقا جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراعاننان جاس تا، كارى دە ۇتىلماسا كەرەك. ۋاقىتىندا بارساق ءۇي يەسى دە ريزا. ەرتە باستالسا، ەرتە اياقتالادى. ارينە، تويعا سىيلاعاننان، ۇيالعاننان، اراداعى سىيلاستىق، قارىم-قاتىناسقا سىزات تۇسپەسىن دەگەن نيەتپەن بارامىز عوي.
حالقىمىز ۇلت بولىپ قالىپتاسقاننان بەرى ەكى نارسەگە قاتال قاراعان. ونىڭ ءبىرى – ءتىل بولسا، ەكىنشىسى ادەت-عۇرىپ. ويتكەنى «سالتى مىقتىنىڭ – حالقى مىقتى» دەگەندى دە ايتىپ كەتكەن كونەكوز دانىشپان بابالارىمىز.
قاي حالىقتىڭ دا ەڭ قادىرلى تويلارىنىڭ ءبىرى – ۇيلەنۋ تويى. اتا-انا بارىن شاشىپ، اعايىن، جەكجاتتىڭ تاتۋلىعى مەن اۋىز بىرشىلىگىن ۇلگىلەيتىن ۇلكەن جانۇيالىق مەرەكەسى دە وسى. ال ونىڭ قوناق كۇتۋدى، توي وتكىزۋدى جوسپارلاعان باعدارلاماسىنىڭ مەزگىلىندە باستالماي ىرىڭ-جىرىڭ بولۋىنىڭ نەسى جاقسى. تويدىڭ شارۋاسى اركىمنىڭ جەكە ءىسى ەكەنى داۋسىز. دەگەنمەن، ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرىمىزدىڭ زامان وزگەرىسىنە ساي وزىعىن ۇلگىلەپ، توزىعىن تولىقتىرىپ، وزىمىزگە ءتيىمدى تۇستارىن بىرلەسىپ ءبىر جەڭنەن قول ءبىر جاعادان باس شىعارىپ جەتىلدىرسەك، تاربيەلىك مازمۇنىن مۇقياتتاساق قالىپقا تۇسپەيتىن، قاجەتىمىزگە ورايلاسپايتىن نەسى بار.
اسابا
تويدىڭ كوڭىلدى، مازمۇندى ءوتۋى اساباعا تىكەلەي بايلانىستى. ۇشقىر وي، ۇتقىر ءسوز، جاراسىمدى ءازىل-قالجىڭ، تاربيەلىك ءماندى ايشىقتى اڭگىمە، قوناقتاردى جالىقتىرمايتىنى بەلگىلى. ءسوزدىڭ قۇدىرەتىنە باس ءيىپ، بۇكىل عۇمىرىن، تاريحىن سوزبەن جاساعان، جاۋىن دا، داۋىن دا سوزبەن توقتاتقان، سوزبەن شەشكەن حالىقتىڭ ۇرپاعىنا ءسوز كيەسىنە ەرەكشە دەن قويۋى زاڭدىلىق. تويداعى داستارقاننىڭ ءسانى دە، ءمانى دە اسابانىڭ شەبەرلىگىنە بايلانىستى ەكەنى راس.
اتاقتى دوسبول شەشەننەن «قول باستاۋ قيىن با، جول باستاۋ قيىن با» دەپ سۇراعاندا: «قول باستاۋ قيىن ەمەس – كوك نايزالى ەرىڭ بولسا، جول باستاۋ قيىن ەمەس سوڭىڭنان ەرگەن ەلىڭ بولسا، بارىنەن دە ءسوز باستاۋ قيىن، تاۋىپ ايتساڭ مەرەكە قىلادى، تاپپاي ايتساڭ كەلەكە قىلادى» دەگەن ەكەن. تويدىڭ كوڭىلدى، ءان-كۇيمەن مازمۇندى ءوتۋى اساباعا بايلانىستى دەيتىنىمىز دە وسىدان. كۇلدىرەتىن دە، بۇلدىرەتىن دە، جىلاتاتىن دا، جۇباتاتىن دا – ءتىل. سودان دا قانداي ورتادا بولماسىن وعان ءجۇردىم-باردىم قاراۋ تىڭداۋشىڭدى سىيلاماۋ دەر ەدىك.
سوڭعى كەزدە توي باسقاراتىن اسابالاردىڭ كوبى ءازىل-قالجىڭ ايتۋعا نازار اۋدارۋدا. بىراق كۇلكىنىڭ دە رەتى بار. كۇلدىرە وتىرىپ بىلدىرۋگە دە، بۇلدىرۋگە دە بولادى. جەڭىل، مازمۇنى ءمانسىز، ىرقىل-جىرقىل كۇلكى دە، ەزۋ تارتىپ-اق ەلدى اۋزىنا قاراتاتىن استارىندا اتان تۇيەگە جۇك بولارلىق ماعىنانى اڭعارتاتىن كۇلكى دە بار.
ۇزىن-سونار وڭكەي ءازىل ايتا بەرۋ دە وتىرىستىڭ ءدامىن كەتىرىپ، قوناقتاردى مەزى ەتەتىنىن كورىپ ءجۇرمىز. ۇتىرلى، كەرەك جەرىندە قىسقا دا نۇسقا ايتىلعان اڭگىمەنىڭ قانداي ورىندا دا باعاسى باسىم. قانداي دا بولماسىن ءازىلدىڭ دە، اڭگىمەنىڭ دە استارىندا سول كۇنگى توي يەلەرىنە لايىق تاربيەلىك ءمانى بار وي جاتقانى ءجون ەمەس پە؟
ءبىر ۇيلەنۋ تويىندا اسابا قازاقتىڭ ەسكى جىرلارىنان ءبىرشاما توكپەكتەتتى. جىردىڭ نەگىزگى مازمۇنى قارتتىقتىڭ قاۋقارى كەتە باستاعاندىعى، ارمان مۇڭى، سەكسەن، توقسانعا كەلگەندەگى ساتتەرىن باياندايتىنداي بولدى.
تىلەك كەزەگى كەلگەندە ەلگە سىيلى ءبىر اعامىز: «قاراعىم اسابا، بۇگىنگى توي جاستاردىڭ وتاۋ قۇرۋ تويى. جىرىڭدى ايتساڭ جاستىققا وراي مازمۇنى بارىن ايت. سەنىڭ جاڭاعى كارىلىكتىڭ مۇڭىن تىڭداتار تويىڭ بۇل ەمەس. بۇل سەكسەن، توقساننىڭ مەرەكەسى ەمەس» دەپ تۇقىرتىپ تاستاعانى بار.
ءسوزدىڭ قادىرىن بىلەتىندەر قالت جىبەرمەيدى. ءسوز ايتىلعان سوڭ تىڭدالادى دا، باعالانادى دەپ ەسەپتەۋىمىز كەرەك. كوپشىلىكتىڭ الدىندا اڭداماي سويلەپ، اۋىرماي ولۋگە بولمايدى.
سوزگە شەبەرلىك، سۋىرىپسالمالىق، ۇتقىرلىق اساباعا جاراسىمدى قاسيەتتەر. قوناقتار مەن توي يەسىنىڭ اراسىن ادەمى جىمداستىرىپ جاراسىمدى ۇيلەستىرىپ وتىرۋ اسابانىڭ شەبەرلىگىنە ءتان.
سونىمەن اسابالاردىڭ قالتاسىنداعى قالجىڭدارى، قورجىنىنداعى ويىندارى ءبىرسارىندى ءوربىپ، تويعا جينالعانداردى جالىقتىرىپ جىبەرەتىن تۇستارى از ەمەس. شىنى كەرەك، سوڭعى كەزدەرى قازاقى مادەنيەتىمىز، سالت-ءداستۇرىمىز، ادەت-عۇرپىمىز ۇمىت قالىپ، قازاقتىڭ تويى وزىندىك ءمانىن دە، ماعىناسىن دا جوعالتىپ بارا جاتىر دەۋشىلەر از ەمەس.
بەتاشار
قازىرگى تويلارىمىزداعى قازاققا ءتان داستۇردەن قالعانى – بەتاشار. ونىڭ دا «ويپىرىم-اي» دەگىزەر تۇستارى جەتەرلىك. الدىمەن «بەتاشار» تۋرالى عىلىمي نەگىزدەلگەن تۇجىرىمدارعا جۇگىنىپ كورەيىك. «بەتاشار» – ءداستۇر. جاڭا تۇسكەن كەلىندى «بەتاشار» ءداستۇرىن جاساماي ەشكىم كورە المايدى. ونى كورۋ ءۇشىن ادەمى «بەتاشار» جاسالادى. وعان تويعا جينالعان تۋىس-تۋعاندار تەگىس قاتىسادى. جاس كەلىننىڭ ەكى جاعىندا ەكى كورگەندى كەلىندەرى قولتىعىنان ۇستاپ تۇرادى. مۇندا بەتاشار جىرى ايتىلا وتىرىپ، كەلىنگە ونىڭ اتاسى، ەنەسى، باسقا دا تۋىستارى تانىستىرىلىپ، كەلىن ولارعا سالەم جاسايدى. بەت اشاتىن ءان-جىردى جەلدىرتە، كوڭىلدى كوتەرە جىر توگۋى كەرەك. «كەلىن كەلدى كورىڭىز، كورىمدىگىن بەرىڭىز» دەپ باستاعان ءانشى جىگىت جاس كەلىننىڭ اتالعان جاقىندارىنا لايىقتى ءازىل-قالجىڭدارىن ارالاستىرا «كورىمدىك» سۇراپ، جۇرتتى كوڭىلدى كۇلكىگە قارق قىلادى. «بەتاشار» تويدىڭ باسى ءارى ءسانى، جاس كەلىننىڭ جاڭا ومىرگە بەت العانىن بىلدىرەتىن قىزىقتى، سالتاناتتى، اجارلى داستۇرلەردىڭ ءبىرى، – دەيدى سالت-ءداستۇر تۋرالى ايتىپ، جازىپ جۇرگەن اۋزى دۋالىلار. ال بىزدەگى بۇگىنگى جايىنا كوز جىبەرىپ، كوڭىل ءبولىپ كورەيىك.
تويحانادا ءتۇننىڭ العاشقى جارتىسىندا بەتاشار جاساپ جاتامىز. كەلىنگە تويعا كەلگەن قوناقتاردىڭ ەشقانداي تۋىستىق قاتىناسى جوق قوناقتارعا دا، بەسىكتەگى بالاعا دەيىن اتىن اتاپ سالەم سالدىرىپ جاتامىز.
كۇندىز تۇسكەن كەلىننىڭ بەتىن ءتۇننىڭ ىشىندە اشتىرۋىمىز قالاي، بوساعا اتتاماي، ەشكىم بەت اشپاي تۇرىپ كورمەۋ كەرەك دەگەن ءداستۇر-سالتىمىزدى ساقتاماۋىمىزعا نە كەدەرگى، نە سەبەپ؟
ءداستۇردىڭ ءوزى ۇلتتىق ەرەكشەلىككە نەگىزدەلگەن ءتارتىپ ەمەس پە؟ ءداستۇرلى شارالارى دۇرىس جاسالماسا، تاربيەلىك سانىنەن ايىرىلسا بەتاشار جاساپ نە كەرەك.
تۋىس، جەكجاتتىڭ قاتىناسى جوق جالپاق جۇرتقا سالەم جاساتۋ – بەتاشاردى بيزنەسكە اينالدىرىپ جۇرگەندەردىڭ ارەكەتى. سالت-داستۇرىمىزگە قاتىستى ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى اقشا تابۋدىڭ جولىندا قۇرباندىققا شالا بەرسەك بارا-بارا نە بولامىز؟
كوپ ءسوز…
قازىرگى تويلارىمىزدا تىلەك ايتۋ باسەكەگە اينالىپ بولدى. سويلەمەسەك رەنجيتىندى شىعاردىق. تويدىڭ نەگىزگى ۋاقىتىنىڭ جارتىسىنان كوبىن ويىن-ساۋىق، كوڭىلدى ءان-جىر، بيگە ەمەس، سويلەۋگە جىبەرەمىز. ارينە، ايتارىمىز ءبىر مازمۇنداعى اڭگىمە. وسى جەردە ءبىر ايتا كەتەرىمىز، تويعا 200-300 قوناق شاقىرىلدى دەلىك. تىلەك رەتى كوبىنە بەس-التى ادامنان باستاپ، ون بەس-جيىرما ادامعا دەيىن توپتاپ بەرىلىپ ءجۇر. قۇدالارعا، تۋىستارعا، ناعاشى، تاعىسىن-تاعى توپتاستىرىلىپ تىلەك كەزەگىنە شىعادى. وسى جەردە توپتىڭ ىشىنەن جاسى ۇلكەن اۋىزى دۋالىلاۋ، ايتارى بار ءبىر-ەكەۋى سويلەسە قالعاندارى قوسىلىپ قۇپتاپ جاتسا نۇر ۇستىنە نۇر ەمەس پە؟ كوپشىلىكتى دە جالىقتىرماعان، شارشاتپاعان بولار ەدىك. ۇلكەندەر ۇلگى تۇتار ءۋاجىن ايتقىسى كەلەتىن بولار، ال قازىر جاستارىمىزدىڭ بىرىنەن-ءبىرى قالماي سويلەۋگە ىنتاسى مىقتى. جاقىندا ءبىر تويدا ۇيلەنىپ جاتقان جاستاردىڭ سىنىپتاستارى، جۇمىستاستارى، جيىرماعا جۋىق جاسقا تىلەك رەتى جولداندى. بىرىنەن-ءبىرى قالماي ءبارى سويلەمەسى بار ما؟ ۋاقىتتىڭ باسىم بولىگىن ويىن-ساۋىققا، قوناقتاردى دەمالدىراتىن شارالارعا بولسەك، كانەكي. تويدان شارشاپ ەمەس، ساۋىق-سايرانعا سۋسىنداپ قايتار ەدىك.
توي، ۇيلەنۋ تويى – جەكە مەرەكە. وعان ءار ءتۇرلى ادامداردىڭ پىكىرى مەن كوزقاراسىن تاڭا بەرۋگە بولمايدى، قالاي وتكىزەم دەۋ اركىمنىڭ ءوز شارۋاسى. دەگەنمەن، ۇلتتىق ادەت-عۇرىپتارىمىز بەن سالت-داستۇرلەرىمىز حالقىمىزدىڭ تاربيەلىك تالاي جىلعى تاجىريبەسىنەن تۇرمىسقا ەنگەن. وزىعىن الىپ، توزىعىن تاستاپ، وزگە ۇلتتىڭ قاڭسىعىن تىقپالاپ تاڭسىق ەتپەي، ۇلتتىڭ وركەنيەتكە يكەمدەلگەن تۇستارىن جەتىلدىرە پايدالانساق، سوندا عانا پايدالى، رۋحاني جاعىنان دا تويدان تويىپ قايتاتىن بولامىز.
قىسقاسى، تويدى وتكىزۋ ءوز قولىمىزدا، وزىمىزگە-ءوزىمىز قوجامىز. ۇلتتىق سالت-داستۇرىمىزدەن ۇلتشىلدىق كىنارات ىزدەيتىن زامان ءوتتى. جەكە شارۋانىڭ قايسى دا ارقايسىمىزدىڭ ءوز ىقىلاسىمىزدىڭ ەرىك-جىگەرىندەگى شارۋا.
كۇندەلىكتى تۇرمىسىمىزداعى وسى ءبىر قۋانىشتى اتاپ ءوتۋدىڭ كەم-كەتىكتەرى قالادا دا، اۋىلدا دا، ايىرماشىلىقسىز، ءبىر-بىرىنە ۇقساپ وسىلاي ءوتىپ جاتىر.
سونىمەن قورىتا ايتساق، بۇگىنگى تويىمىزعا قازاقى وزگەرىس كەرەك. ونى ەشكىم جاساپ بەرمەيدى. ءوزىمىز جاساۋىمىز كەرەك. اۋىل بولىپ، اعايىن بولىپ اقىلداسىپ قولعا الۋىمىز قاجەت. بۇگىنگى قوسىلا سالىپ ايىرىلىسىپ جاتقان جاستارىمىزدىڭ ساناسىنا ۇلتتىق ءداستۇرىمىزدىڭ ۇلاعاتتى ۇردىستەرىن ۇيلەنۋ تويىنىڭ ۇستىندە دە ۇلگى ەتە بىلسەك، از-ازداپ بولسا دا سىڭىرە بىلسەك ولاي بولماعان بولار ەدى.
ءبىزدىڭ تويلارىمىزدىڭ كوبىندە جۇيەلى باعدارلاما جوق سياقتى. سەبەبى توي دەسە قۋ باس دومالايدى دەپ قارجى جيناپ، جەتپەسە نەسيە الىپ تويعا شاشىلامىز. ەسەپتەۋشىلەردىڭ ساراپتاۋىنا قاراعاندا، ءبىزدىڭ جان باسىنا شاققاندا بانكەت، ءمازىرىمىز 18000 تەڭگە مەن 40000 تەڭگەنىڭ ارالىعى ەكەن. ال ازىربايجاندىقتاردىڭ ءبىر ادامعا ارنالعان توي ءمازىرى 7000 تەڭگەنىڭ اينالاسىندا بولسا، ارميان حالقىنىڭ ءبىر ادامعا تويعا جۇمسايتىن شىعىنى 1318 تەڭگە. قاراپ وتىرساق، قازاق سياقتى تويعا قىپ-قىزىل شىعىن شاشاتىن ۇلت جوق. ايتپاقشى تويدى دابىرامەن، ۋاقىتپەن ساناسپاي وتكىزۋگە ءۇزىلدى-كەسىلدى تىيىم سالعان كورشى ەلدەر بار. ال بىزدىكى ەسەپسىز ىسىراپ، تاربيەلىك مانىنە كوپ كوڭىل بولىنبەيتىن شاراعا اينالىپ بارا جاتقان سياقتى.
م.ادىلحانۇلى،
قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى،
اقتوبە وبلىسى،
تەمىر اۋدانى،
"انا ءتىلى" گازەتى
