Qazaqtyń kúni toısyz ótken be?!. Keıingi jyldary qazaqtyń toıyna óziniń áý bastaǵy qazaqy reńi kirip, ulttyq boıaýy kórinip, kóz qýantyp júr. Qalyńdyqtyń sáni burynǵydaı aq fatamen emes, sáýkelemen baǵalanatyn kúnge jettik. Táýbe! Áıtse de arakidik «áttegen-aı…» dep qalatyn kezimiz de joq emes. Sán-saltanatqa jıylǵan bette janarymyzben qalyńdyq pen kúıeý jigitti izdeı bastaıtynymyz zańdylyq. Olardy kórýge qushtarlyǵymyzdy kórkemdikti kórýge yntyqtyǵymyz dep túsingen jón shyǵar. Keıde ózimiz izdegen kóriktini kórip, kózimiz toıady. Al keıde «ulttyq kıim kısek boldy» degen qamsyzdaý kóńilmen talǵamsyz kıingen jastardy kórgende janyń jabyrqaıdy. Alaıda bárine birdeı jastardy jazǵyrý oıymyzda joq. Bar gáp ulttyq kıim úlgilerin usynatyn jerlerdegi qalta kóteretin baǵadaǵy kostıýmderdiń talǵamsyzdaý tigiletininde bolyp otyr. Aqyryndap kóz tikseńiz, kez kelgen jerden qoshqar múıiz oıýyn ǵana kóresiz. Onyń ózin abajadaı etip, tym ebedeısiz japsyra salǵandary kezdesedi. Qala berdi, etegi tym úlken keledi. Keı qalyńdyqtardyń basyna sáýkele kıip, kóılegin batystyq stılde kıip shyǵyp, qoıyrtpaq dúnıe jasap júrgenderin de kórdik.
Basqany qaıdam, qazaq toı kıimine erekshe kóńil bólgen. «Ákesi – kúıeý, sheshesi qalyńdyq bolmaǵan ba?» dep bizdi mineıdi. Kı! – dep attanar jerde Abaıǵa jańaǵy kúıeý kıiminiń bárin kıgizdi» (M.Áýezov). Osy sóılemnen-aq qazaqtyń sán men saltanatty qalaı súıgendigin sezýge bolar. Qalyńdyǵyn alýǵa baratyn jas kúıeý mindetti túrde «kúıeý kıimin» kııýge tıis. Aldynan shyqqan jeńgeler men jas qyz-kelinshekter kúıeýdi kıiminen tanyp alady. Sondyqtan kúıeý basqa jigitterden salt boıynsha erekshe kıinedi. Bórkine úki taǵyp, qyzyl shapan, bıik ókshe etik kıedi. Ras, búgingi jigitterimizge alqyzyl shapan kıip, burynǵynyń bıik ókshe etigin kı demesek te, jarasymdy shapan kıip, úkili bórik kıgenin qup kóremiz. Sonda «kıit aıyrbasqa» ǵana jarap, qadirin qashyryp júrgen qazaqy shapan da óz qundylyǵymen qaıta qaýyshar ma edi? (Qala berdi, bıik ókshe men qyzyl tústi kózderine oǵash kóretin jastarymyz eger ol Batystan engen sońǵy sándegi jańalyq bolsa, birden qabyldaryna esh kúmánimiz joq). Ol azdaı, búgingi qazaq toılarynda qalyńdyǵy ádemi ulttyq úlgidegi kóılek kıip, al kúıeý jigittiń qap-qara smokıng nemese moınyna galstýk ne kóbelek taqqan kostıýmin ilip shyǵatyny da kózge qorash kórinip júr.
Al sáýkeleniń jóni tipten bólek. Búginginiń sáýkeleleri sánsizdeý ári shelek tárizdes formada áshekeıi az, tipti keıde qazaq qasıetti sanaǵan úkisiz kezdesip, kóńil qulazytatyny bar. Tipti keı sońǵy sándegi sáýkeleler sarań qoldan shyqqandaı áser beredi.
Qazaqta qalyńdyqqa sáýkele kıgizýdiń orny bólek. Sebebi sáýkele áıel kıimderiniń ishindegi eń asyly ǵana emes, onyń jubaılyq ómirindegi eleýli keziniń esten ketpes ystyq sáti. Ol – bulǵaqtap ósken oń jaqtaǵy jáne aq bosaǵa attar arasyndaǵy qımas ta qyzyqty kezdiń eskertkishi. Bul az bolsa, kelinshekke sáýkele kıgizýdiń ózi – bir erekshe saltanat. Túptep kelgende, sáýkele – bas kıim ǵana emes, sán-saltanatynyń, salt-dástúriniń mádenıeti men sheberliktiń ozyq úlgisi, óner týyndysy. «Altynmen aptalyp, kúmispen kúptelip» degendeı, ol injý-marjan, gaýhar, laǵyl, jaqut sııaqty asyl tastar tizbegimen árlenip áshekeılenedi. Negizi, maqpal, barqyt sııaqty qymbat matalardan tigilip, bulǵyn, qundyz terilerimen jıektelip, oqamen oıýlanyp, túrli-tústi monshaqtarmen shashaqtalyp, kórkem jiptermen kestelenip, aldyńǵy jaǵy kózdi tastarmen qaptalyp, túrli taǵym, altyn, kúmis teńgelermen bezendiriledi, tóbesine úki taǵylady. Kórse kózdiń jaýyn alatyn osy buıym tek kelinshek sáni ǵana emes, saltanaty men qudalar bedelin de kótere túsetin erekshe kórinis!
HIH ǵasyrdyń alǵashqy jartysynda ómir súrgen Kishi júzdiń Baısaqal atty baıynyń qyzynyń sáýkelesin Kenesary hannyń aǵasy Sarjan tóre 500 baıtalǵa baǵalaǵan (M.J.Kópeev). Ras, bar baılyǵyńdy sáýkelege quı degimiz kelmeıdi. Alaıda sheber qoldan shyqqan, shynaıy mahabbatpen tigilgen ortańqol dúnıeniń ózi adamǵa erekshe áser beretinin eskersek eken. Iaǵnı tarıhı týyndylardy tyń zertteı otyryp, ulttyq naqyshty búgingi dızaın óneriniń bıik deńgeıimen ushtastyra otyryp, tamsantyp, tańdaı qaqtyratyn tamasha týyndy jasaý otandyq sángerlerdiń ortaq maqsaty bolýy kerek. Tipti bul oraıda otandyq dızaınerler ózara báıge uıymdastyryp, ózindik ozyq úlgilerin usynsa, quba-qup. Sonda eldiń bári «Erke-Nurdyń» jalǵyz toı kóılegine jabyspaı, tańdaý baqytyna qol jetkizer edi. Qalyńdyqtar da kóılekteriniń ártúrliligimen, sán-saltanatymen, baı-bekzattyǵymen bir-birinen asyp túser edi.
Biz qalyńdyq pen kúıeý jigittiń toı kıimin sóz etip otyrmyz, al toıshyl qaýym qaıda qalmaq? Ata-ene, aǵa-jeńge, apa-jezde, quda-jekjat, baldyz, qudasha… Árkim saltanatqa toıdaǵy týystyq hám aǵaıyndyq obrazyn ashar ulttyq kostıýmderimen kelýdi úrdiske aınaldyrsaq she? Kim biledi, úlgili úrdis tez tarap, úıimizge út keler me edi! Qazaq áý bastan ádemilikti án etti, sulýlyqty sóz etti. Jarasymdylyqty jany súıdi. Endeshe, kórkemdikti súıgen kirshiksiz kóńilge kirbiń túsirmeıik.
Dınara IZTILEÝ,
«Ana tili»
