قازاقتىڭ كۇنى تويسىز وتكەن بە؟!. كەيىنگى جىلدارى قازاقتىڭ تويىنا ءوزىنىڭ ءاۋ باستاعى قازاقى رەڭى كىرىپ، ۇلتتىق بوياۋى كورىنىپ، كوز قۋانتىپ ءجۇر. قالىڭدىقتىڭ ءسانى بۇرىنعىداي اق فاتامەن ەمەس، ساۋكەلەمەن باعالاناتىن كۇنگە جەتتىك. تاۋبە! ايتسە دە اراكىدىك «اتتەگەن-اي…» دەپ قالاتىن كەزىمىز دە جوق ەمەس. ءسان-سالتاناتقا جيىلعان بەتتە جانارىمىزبەن قالىڭدىق پەن كۇيەۋ جىگىتتى ىزدەي باستايتىنىمىز زاڭدىلىق. ولاردى كورۋگە قۇشتارلىعىمىزدى كوركەمدىكتى كورۋگە ىنتىقتىعىمىز دەپ تۇسىنگەن ءجون شىعار. كەيدە ءوزىمىز ىزدەگەن كورىكتىنى كورىپ، كوزىمىز تويادى. ال كەيدە «ۇلتتىق كيىم كيسەك بولدى» دەگەن قامسىزداۋ كوڭىلمەن تالعامسىز كيىنگەن جاستاردى كورگەندە جانىڭ جابىرقايدى. الايدا بارىنە بىردەي جاستاردى جازعىرۋ ويىمىزدا جوق. بار گاپ ۇلتتىق كيىم ۇلگىلەرىن ۇسىناتىن جەرلەردەگى قالتا كوتەرەتىن باعاداعى كوستيۋمدەردىڭ تالعامسىزداۋ تىگىلەتىنىندە بولىپ وتىر. اقىرىنداپ كوز تىكسەڭىز، كەز كەلگەن جەردەن قوشقار ءمۇيىز ويۋىن عانا كورەسىز. ونىڭ ءوزىن اباجاداي ەتىپ، تىم ەبەدەيسىز جاپسىرا سالعاندارى كەزدەسەدى. قالا بەردى، ەتەگى تىم ۇلكەن كەلەدى. كەي قالىڭدىقتاردىڭ باسىنا ساۋكەلە كيىپ، كويلەگىن باتىستىق ستيلدە كيىپ شىعىپ، قويىرتپاق دۇنيە جاساپ جۇرگەندەرىن دە كوردىك.
باسقانى قايدام، قازاق توي كيىمىنە ەرەكشە كوڭىل بولگەن. «اكەسى – كۇيەۋ، شەشەسى قالىڭدىق بولماعان با؟» دەپ ءبىزدى مىنەيدى. كي! – دەپ اتتانار جەردە ابايعا جاڭاعى كۇيەۋ كيىمىنىڭ ءبارىن كيگىزدى» (م.اۋەزوۆ). وسى سويلەمنەن-اق قازاقتىڭ ءسان مەن سالتاناتتى قالاي سۇيگەندىگىن سەزۋگە بولار. قالىڭدىعىن الۋعا باراتىن جاس كۇيەۋ مىندەتتى تۇردە «كۇيەۋ كيىمىن» كيۋگە ءتيىس. الدىنان شىققان جەڭگەلەر مەن جاس قىز-كەلىنشەكتەر كۇيەۋدى كيىمىنەن تانىپ الادى. سوندىقتان كۇيەۋ باسقا جىگىتتەردەن سالت بويىنشا ەرەكشە كيىنەدى. بوركىنە ۇكى تاعىپ، قىزىل شاپان، بيىك وكشە ەتىك كيەدى. راس، بۇگىنگى ءجىگىتتەرىمىزگە القىزىل شاپان كيىپ، بۇرىنعىنىڭ بيىك وكشە ەتىگىن كي دەمەسەك تە، جاراسىمدى شاپان كيىپ، ۇكىلى بورىك كيگەنىن قۇپ كورەمىز. سوندا «كيىت ايىرباسقا» عانا جاراپ، قادىرىن قاشىرىپ جۇرگەن قازاقى شاپان دا ءوز قۇندىلىعىمەن قايتا قاۋىشار ما ەدى؟ (قالا بەردى، بيىك وكشە مەن قىزىل ءتۇستى كوزدەرىنە وعاش كورەتىن جاستارىمىز ەگەر ول باتىستان ەنگەن سوڭعى ساندەگى جاڭالىق بولسا، بىردەن قابىلدارىنا ەش كۇمانىمىز جوق). ول ازداي، بۇگىنگى قازاق تويلارىندا قالىڭدىعى ادەمى ۇلتتىق ۇلگىدەگى كويلەك كيىپ، ال كۇيەۋ جىگىتتىڭ قاپ-قارا سموكينگ نەمەسە موينىنا گالستۋك نە كوبەلەك تاققان كوستيۋمىن ءىلىپ شىعاتىنى دا كوزگە قوراش كورىنىپ ءجۇر.
ال ساۋكەلەنىڭ ءجونى تىپتەن بولەك. بۇگىنگىنىڭ ساۋكەلەلەرى سانسىزدەۋ ءارى شەلەك تارىزدەس فورمادا اشەكەيى از، ءتىپتى كەيدە قازاق قاسيەتتى ساناعان ۇكىسىز كەزدەسىپ، كوڭىل قۇلازىتاتىنى بار. ءتىپتى كەي سوڭعى ساندەگى ساۋكەلەلەر ساراڭ قولدان شىققانداي اسەر بەرەدى.
قازاقتا قالىڭدىققا ساۋكەلە كيگىزۋدىڭ ورنى بولەك. سەبەبى ساۋكەلە ايەل كيىمدەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ اسىلى عانا ەمەس، ونىڭ جۇبايلىق ومىرىندەگى ەلەۋلى كەزىنىڭ ەستەن كەتپەس ىستىق ءساتى. ول – بۇلعاقتاپ وسكەن وڭ جاقتاعى جانە اق بوساعا اتتار اراسىنداعى قيماس تا قىزىقتى كەزدىڭ ەسكەرتكىشى. بۇل از بولسا، كەلىنشەككە ساۋكەلە كيگىزۋدىڭ ءوزى – ءبىر ەرەكشە سالتانات. تۇپتەپ كەلگەندە، ساۋكەلە – باس كيىم عانا ەمەس، ءسان-سالتاناتىنىڭ، سالت-ءداستۇرىنىڭ مادەنيەتى مەن شەبەرلىكتىڭ وزىق ۇلگىسى، ونەر تۋىندىسى. «التىنمەن اپتالىپ، كۇمىسپەن كۇپتەلىپ» دەگەندەي، ول ءىنجۋ-مارجان، گاۋھار، لاعىل، جاقۇت سياقتى اسىل تاستار تىزبەگىمەن ارلەنىپ اشەكەيلەنەدى. نەگىزى، ماقپال، بارقىت سياقتى قىمبات ماتالاردان تىگىلىپ، بۇلعىن، قۇندىز تەرىلەرىمەن جيەكتەلىپ، وقامەن ويۋلانىپ، ءتۇرلى-ءتۇستى مونشاقتارمەن شاشاقتالىپ، كوركەم جىپتەرمەن كەستەلەنىپ، الدىڭعى جاعى كوزدى تاستارمەن قاپتالىپ، ءتۇرلى تاعىم، التىن، كۇمىس تەڭگەلەرمەن بەزەندىرىلەدى، توبەسىنە ۇكى تاعىلادى. كورسە كوزدىڭ جاۋىن الاتىن وسى بۇيىم تەك كەلىنشەك ءسانى عانا ەمەس، سالتاناتى مەن قۇدالار بەدەلىن دە كوتەرە تۇسەتىن ەرەكشە كورىنىس!
حIح عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا ءومىر سۇرگەن كىشى ءجۇزدىڭ بايساقال اتتى بايىنىڭ قىزىنىڭ ساۋكەلەسىن كەنەسارى حاننىڭ اعاسى سارجان تورە 500 بايتالعا باعالاعان (م.ج.كوپەەۆ). راس، بار بايلىعىڭدى ساۋكەلەگە قۇي دەگىمىز كەلمەيدى. الايدا شەبەر قولدان شىققان، شىنايى ماحابباتپەن تىگىلگەن ورتاڭقول دۇنيەنىڭ ءوزى ادامعا ەرەكشە اسەر بەرەتىنىن ەسكەرسەك ەكەن. ياعني تاريحي تۋىندىلاردى تىڭ زەرتتەي وتىرىپ، ۇلتتىق ناقىشتى بۇگىنگى ديزاين ونەرىنىڭ بيىك دەڭگەيىمەن ۇشتاستىرا وتىرىپ، تامسانتىپ، تاڭداي قاقتىراتىن تاماشا تۋىندى جاساۋ وتاندىق سانگەرلەردىڭ ورتاق ماقساتى بولۋى كەرەك. ءتىپتى بۇل ورايدا وتاندىق ديزاينەرلەر ءوزارا بايگە ۇيىمداستىرىپ، وزىندىك وزىق ۇلگىلەرىن ۇسىنسا، قۇبا-قۇپ. سوندا ەلدىڭ ءبارى «ەركە-نۇردىڭ» جالعىز توي كويلەگىنە جابىسپاي، تاڭداۋ باقىتىنا قول جەتكىزەر ەدى. قالىڭدىقتار دا كويلەكتەرىنىڭ ارتۇرلىلىگىمەن، ءسان-سالتاناتىمەن، باي-بەكزاتتىعىمەن ءبىر-بىرىنەن اسىپ تۇسەر ەدى.
ءبىز قالىڭدىق پەن كۇيەۋ جىگىتتىڭ توي كيىمىن ءسوز ەتىپ وتىرمىز، ال تويشىل قاۋىم قايدا قالماق؟ اتا-ەنە، اعا-جەڭگە، اپا-جەزدە، قۇدا-جەكجات، بالدىز، قۇداشا… اركىم سالتاناتقا تويداعى تۋىستىق ءھام اعايىندىق وبرازىن اشار ۇلتتىق كوستيۋمدەرىمەن كەلۋدى ۇردىسكە اينالدىرساق شە؟ كىم بىلەدى، ۇلگىلى ءۇردىس تەز تاراپ، ۇيىمىزگە ءۇت كەلەر مە ەدى! قازاق ءاۋ باستان ادەمىلىكتى ءان ەتتى، سۇلۋلىقتى ءسوز ەتتى. جاراسىمدىلىقتى جانى ءسۇيدى. ەندەشە، كوركەمدىكتى سۇيگەن كىرشىكسىز كوڭىلگە كىربىڭ تۇسىرمەيىك.
دينارا ىزتىلەۋ،
«انا ءتىلى»
