Qazaqtyń kórgen-baqqany, estip-uqqany, senip-tushynǵany – bári-bári tilinde tur. Ómir úıretken tájirıbesi aýyzdan-aýyzǵa taraǵan folklorynda, odan bergi dáýirlerde aryndap ótken ot aýyzdy aldaspan jyraýlar poezııasynda, el, jer, tipti tutas ult máselesin óreli oıyna órnekti sózin bultartpas dálelimen qosa beretin suńǵyla bı-sheshender sózinde órilgen. Bir sózben aıtqanda, kósheli sózinde, tańbaly jazý-syzýynda ózine tán mádenıetin, ózi jasaǵan tarıhyn, ózi túzgen ádebıetin qaldyra bilgen. «Ana tili» gazetinde aı saıyn turaqty túrde «Sóztanym» beti usynylatyn bolady. Maqsaty – oqyrmandardy halqymyzdyń baı tildik muralarymen tanymdyq, taǵylymdyq, pragmatıkalyq, etımologııalyq, til mádenıeti turǵysynan tanystyrý. Tildik júıe zańdylyqtaryn túsindirý, soǵan sáıkes oqyrmandarǵa qoldanysta qıyndyq keltirip júrgen túıindi tustarda lıngvıstıkalyq járdem berý, kópshiliktiń saýattylyǵyn arttyrýǵa qol ushyn sozý. Qazaqtyń «kóz-tarazysy, kóńil-qazysynan» ótken halyqtyq ólshemder syry, oraıly tusta dál taýyp aıtylǵan tushymdy sózder, ezý tartqyzar ýytty tirkester, der kezinde kómegi tıer kerek derekter usynylmaqshy. Tildik derekterge taldamalar til bilimi salasynyń bilikti mamandarynyń irgeli eńbekterine súıenip jasalatynyn eskerte ketkimiz keledi.
Talap – bizden, baǵa – sizden, oqyrman. Olaı bolsa, oqyp tanysyńyz, toqyp, baǵasyn berińiz. Til-qazyna baılyǵyn birge aqtaraıyq!
«AZAMAT» ATAÝY QAIDAN ShYQQAN?
Osy aıdarda berilgen sózderdiń shyǵý sebepteri fılologııa ǵylymdarynyń doktory, akademık R.Syzdyq «Sózder sóıleıdi» eńbeginde tómendegishe tarqatady:
Azamat, shora/shory, joldas. XVII ǵasyrda jasaǵan Aqtamberdi jyraýda:
Eı, azamattar, shoralar,
Atty minseń, zordy min, – degen joldar bar. Mundaǵy azamat sózi dál qazirgi maǵynasynda emes. Bul sózdiń buryn termındik sıpaty bolǵan. Sh.Ýálıhanov bylaı dep kórsetedi: «Azamat — kámeletke kelip, enshisin alǵan, týystaryna táýelsiz, úıli-barandy adam» degendi bildiredi. Sonymen qatar bul sóz bir kezeńderde «jasaqshy» («drýjınnık») uǵymyn da bergenge uqsaıdy. Shora sózi azamat degenniń sınonımi» deı kelip, Shoqan shora, azamat tirkesi taza áskerı mándi sóz, ol «joldas», «jasaqshy» degendi bildiredi dep kórsetedi (Valıhanov, I, 20). Azamat sóziniń joǵaryda keltirilgen Aqtamberdi jyraýdyń aıtýyndaǵy qoldanysy Shoqannyń osy aıtqanyn rastaıdy.
«Aıman — Sholpan» jyryndaǵy Aıman qyz Álibekke sálem aıtyp:
Aty bolsa, baılasyp,
Azamatyn saılasyn, — degende azamat sóziniń «jasaqshy» uǵymy tanylady. Bul sózdi Mahambet te jıi qoldanǵan:
Arǵymaq, seni saqtadym,
Qulaǵyń seniń serek dep,
Azamat, seni saqtadym,
Bir kúnime kerek dep…
Azamat erdiń balasy
Az uıyqtar da kóp jortar,
Dushpanǵa ketken kegi bar…
Alqalaǵan jer bolsa,
Azamat basy quralsa…
Bul qoldanystardaǵy azamat sózi jaı ǵana adamǵa qarata emes, jaýyngerlerge, jasaqshylarǵa qarata aıtylyp tur.
«Er Saıyn» jyrynda Saıyn batyr qasyndaǵy 40 jigitine:
Eı, qyryq jigit azamat,
Maǵan bola ólmeńiz, — deıdi. Munda da azamat — jaýynger, jasaqshy.
Zaman ozǵan saıyn azamat sóziniń maǵynasy ózgergen. Ótken ǵasyrda bul sóz «jalpy eresek adam, er adam» degendi bildirgenin sol kezdegi sózdikter kórsetedi: Azamat — eresek adam, adamdar toby (Kırg.-rýssk. sl., 1897). Qazaq tilinde osy maǵynadaǵy azamat sóziniń sınonıminde joldas sózi qoldanylǵany baıqalady. Mysaly, Mahambet endi bir óleńinde:
Qasyma ergen joldastar…
Joldastarym, muńaıma, — deıdi. Sóıtip, azamat sózi eski jyrlarda, erterektegi qazaq tilinde «qolyna qarý ustap, el qorǵaýǵa, ne el jaýlaýǵa attanatyn adam, jasaqshy» degendi bildirgen.
Qazirgi kúnde azamat «kámeletke jetken er adam» degen maǵynada, osydan «adamgershiligi mol, sanaly, qurmetti adam» degen aýyspaly maǵynada da jumsalatynyn bilemiz.
«Jasaqshy» uǵymyndaǵy azamat sózine shora degen sózdiń sınonım bolǵandyǵyn, ıaǵnı maǵynalas ekendigin V.V.Radlov ta aıtady: «Buryn qazaqtar shora (chýra) sózin «jasaqshy, jaýynger, joldas» maǵynasynda keńinen qoldanǵan» (Radlov, t. I, ch. V, 23). Al N.I.Ilmınskıı: «Shora — batyrdyń balasy jáne batyrdyń ózi» dep tanytady (Ilmınskıı, 150). Bul pikirlerdi qazaqtyń batyrlar jyrynyń tili rastaıdy.
Eı, jigitter, shoralar, — degende sóz jaı jigitterge emes, jasaqshy jigitterge arnalǵan. Tipti bul jerdegi jigit degen sózdiń ózi termınge jýyqtaý. Orta ǵasyrlarda túrki tilinde jigit (ıigit) sóziniń termındik maǵynasynyń bolǵany ǵylymı ádebıetterde kórsetiledi: «Jigit (ıigit) — feodaldyń jaldamaly atty áskeriniń jaýyngeri nemese olja tabý úshin feodalǵa jaqyn júrgen jaýynger, «kezbe ryar» degendi bildiretin termın» (Materıaly po ıstorıı kazahskıh hanstv HV-HVIP vv., Alma-Ata, 1969, 493).
Árıne, qazaqtyń óleń-jyr mátinderindegi jigit sózi dál osy termıńdik mánde qoldanylǵan deýge bolmaıdy, biraq kontekstegi maǵynasy jaǵynan shora, azamat sózderine sınonım ispettes bolyp keledi. Ásirese, «eı, jigitter, shoralar» sııaqty qatar qoldanysta jigit sóziniń osy kúngideı tek «jas er adam» degen jalpylama maǵynadan góri, belgili bir top ókilin ataýy basymyraq tárizdi.
Shora sóziniń «jasaqshy, joryqtas, joldas» uǵymynda qoldanylýy tipti erterekte oryn alyp, sońǵy XVIII ǵasyrlarda sıregeni baıqalady. Buhar sııaqty XVIII ǵasyr jyraýy da, Mahambet sııaqty jaýgershilikti jyrlaǵan XIX ǵasyr aqyny da «jasaqshy, joryqtas, joldas» degen maǵynada shora sózin qoldanbaıdy. Keıingi dáýirlerde shora «baıdyń, batyrdyń, bıdiń balasy» degen sııaqty áleýmettik (soslovıelik) ataqty bildirýge jumsalǵan. Er Shobannyń:
Han uly tóredeı,
Bı uly shoradaı, — degeninde de odan keıingi Buhardyń:
Baılar uly shoralar,
Bas qosypty desin de…
Nemese:
Baılar uǵly shoralar
Kól jaǵalar jaz kúni,
Baılar qyzy bıkeshter
Qol bulǵaıdy-aý jaz kúni, — degeninde de shora sózinde joǵarǵy mysaldardaǵydaı taza «jasaqshy», «drýjınnık» máni sezilmeıdi, biraq qaıtkende de shora sózinde áleýmettik tapty kórsetetin maǵyna bar. Hannyń taqty ıelenbegen urpaǵy (uly) tóre dep atalatyny sııaqty, baıdyń, bıdiń uldary men qyzdary da jaı «baı balasy», «bı balasy», «baıdyń qyzy» dep atalmaı, shora, bıkesh degen sııaqty arnaýly atpen atalǵanyn bildiredi. Sondyqtan bolýy kerek, «Qazaq tiliniń túsindirme sózdigi» shora sóziniń beretin maǵynasyn «feodaldyq qoǵamdaǵy ústemtap ókili, el bılegen ákim, myrza, bek, shonjar» dep kórsetedi de, onyń qazirde qoldanylmaıtyn kónergen sóz ekenin eskertedi (QTTS, X, 157).
Keıbir zertteýshiler chýra (shora) sózi maǵynasy jaǵynan kóne túrki tilinde qoldanylǵan oǵlan sózimen teń túsedi, al oǵlannyń maǵynasy «bireýdiń balasy, urpaǵy, qul jáne jaýynger» deı kelip, «orta ǵasyrlarda Edil boıy tatarlarynda táýeldi adamdar kóp boldy, olardyń ishinde násili túrki emesterin sol kezdegi termınologııa normasy boıynsha chýra dep atady» degendi aıtady (Tatary Povoljıa, 191). Soǵan qaraǵanda, shora/chýra sózi o basta eki-úsh túrli maǵynada jumsalǵan tárizdi: biri − «bireýdiń balasy, urpaǵy», ekinshisi — «jaýynger», úshinshisi — «qyzmetker» (qul, kúń). Qazaq tilinde 1, 2-maǵynalarda shora nusqasy, 3-maǵynada shory nusqasy qalyptasqanǵa uqsaıdy. «Qambar batyr» jyrynda:
Eregisseń menimen,
Shaýyp alyp malyńdy,
Asyqpasań qaıtarmyn
Qatynyńdy shory ǵyp, — deıdi. Mundaǵy shory sózine osy jyrdyń 1957 j. basylymynda «kúń» degen túsinikteme berilgen.
BATYRDYŃ BÁRI SAIYPQYRAN EMES,
AQSAQ TEMIR – SAIYPQYRAN…
Biz ádette basylym betterinen «saıypqyran ushqysh, jaýjúrek batyr» sóz tirkesterin jıi kezdestiremiz. Osyndaǵy saıypqyran sózi neni bildiredi? Osy qoldanys durys pa? Saıypqyran sózi qaıdan shyqqan?
Anyqtaı kelsek, saıypqyran sózi parsy tilindegi Sahıb kıran sózinen alynǵanyn, onyń maǵynasy «qydyrma juldyzdardyń (planetalardyń) bir túzýdiń boıyna kelgende týǵan bala týraly» mánge saıatynyn baıqaýǵa bolady (Qazaq ádebı tiliniń sózdigi, 12 tom. Almaty: «Dáýir» baspasy, 549-b.). Dinı ańyz boıynsha, osyndaı astronomııalyq qubylys sátinde týǵan bala erjúrektilik, asqan batyrlyq, alǵyrlyq sekildi qasıetterge ıe bolady. Osyndaı mezette dúnıege kelgen ataqty qolbasshy Aqsaq Temir osy sebepten saıypqyran atalady. «Bul jerde sóz Temir týraly. Ómirinde jaýdan jeńilip kórmegen saıypqyran, juldyzy ońynan týǵan aqsaq barys týraly» (M.Jumabaev. Shyǵarmalary.).
Osyǵan oraı «saıypqyran» sózin kez kelgen jerde, qaısy bir batyrlardy sıpattaýda qoldana berýge bolmaıdy eken. Myńjyldyqtarda bir ret oryn alatyn, birer sátke ǵana sozylatyn mezette týylǵan qyran ǵana saıypqyran atyna laıyq sanalady eken. Juldyzshylardyń esepteýinshe, bıylǵy jyly, ıaǵnı 2012 jyldyń 21 jeltoqsanynda osy qubylys baıqalady eken (N.Qojamseıitov. «2012 jyly aqjúrek azamattardyń asyǵy alshysynan túsedi». Ana tili, 6-11 jeltoqsan, 2011 j.). Olaı bolsa, buıyrtsa, tarıhta iz qaldyrar saıypqyrandar ómirge keletin sát alys emes.
HALYQTYQ ÓLShEMDER
Qańtar. Ejelgi túrki kúntizbesindegi rettik aılar men músheldik aılardyń attary sol aılardyń jyl ishindegi oryndary arqyly túsindiriledi. Mysaly, baıyrǵy qazaq kúntizbesindegi toǵys aılarynyń attary Úrkerdi ár jańasyndaǵy Aıdyń «basyp ótkendigine» qaraı aıtylsa, juldyz aılardyń attary zodıak shoqjuldyzdarynyń ataýlarynan shyǵady. Al azamattyq aılardyń attaryn M.Isqaqov túsindirme sózdikke súıene otyryp ózdiginshe túsindiredi. Odan keıingi aı attaryn til bilimi turǵysynan professor N.Ýálıuly qarastyrǵan bolatyn. Qańtar – kúnniń qańtarylyp baılanyp, odan ári tuqyryp qysqara almaıtyn aıy. Qańtarýly attyń basynyń jerge jetpeıtini sııaqty, qańtardaǵy kún kózi de odan ári tómendep, kókjıekke jaqyndaı almaıdy. Ǵasyrlar boıy aspandy baqylap, jazyq dalada ómir súrgen qazaq halqy kún qozǵalysynyń bul ereksheligin erte kezde-aq ańǵarǵan. Soǵan oraı qystyń qańtarylyp turǵan kezin «qańtar aıy» dep ataǵan.
Kúnniń talasýy. Halyqtyń aıtýynda «kún naıza boıy kóterildi» deıtin ýaqyt qańtardyń alǵashqy kúnine sáıkes keledi. Bul kezde aýa raıy ózgeredi. Qar jaýady nemese syrǵyma júredi.
Qys shildesi. Qańtardyń sońǵy kúnderinde qys kúshine enedi. «Tifý dese, túkirik jerge túspeı qatatyn saqyldaǵan sary aıazdar» bastalady. Muny qazaqtar «qys shildesi» dep ataıdy.
Jyl mezgilderine saı bolatyn tabıǵı qubylystarǵa qatysty kóne sózderdiń (etnografızmderdiń) qazirgi tilimizde qoldanyla bermeıtin, umytylyp bara jatqan túrlerin ataı keteıik: Syrma – sýsymaly burqaq boran ataýy. Anjyr – qardyń erip ketýi. Jerde aralas jatqan qatqan qarly muz. Oshaǵan –kempirqosaqtyń kóne ataýy. Qylaý – aýadaǵy sý býynan nemese salqyn tuman tamshylarynan túrli zat betine, aǵash butaqtaryna qonatyn muz qabaty. Muzaq – jańbyr tamshylarynyń jerge muz bolyp túsýi.
Qardyń jaýý ereksheligine oraı
mynadaı túrleri kezdesedi:
Ala qanat qar – bir aýmaqqa jaýyp, bir aýmaqqa jaýmaı jerge ala túsken qar; Japalaq qar – iri túıirshikti japyraqtap jaýǵan qar; Jylbysqa qar – erı jaýǵan qar; Kúpsek qar – qalyń jaýǵan ulpa qar; Kóbik qar – jerge túskende astyńǵy qabaty erı berip, beti kópirshigen jumsaq qar; Qasat qar – uzaq jatqan qalyń qar; Kúrtik qar – beti qatqan, jaıaý júrgende aqsaq oıylatyn qalyń qar; Qıyrshyq qar – jentektelgen túıirshik qar; Qyrbyq qar – juqa jaýǵan qar; Omby qar – at baýyrlaıtyn qalyń qar; Sonar qar – alǵash jaýǵan qalyń qar; Súri qar – erte túsip erimeı, qys boıy qalyńdaǵan, tozań topyraq sińip, beti kúlgin tartqan nyǵyz qar; Sireý qar – uzaq mezgil myzǵymaı jatqan aıaq bastyrmas, kólik júrisine bógeý bolatyn qatty, qalyń qar; Úrme qar – jel úrlep, jıyntyqtaǵan tyǵyz qar.
JÚIE ME, ÁLDE DAǴDY MA?
Ádebı tildiń basty nyshany – til normasy. Bul degenimiz sózdi durys qoldanýdyń, grammatıkalyq amal-tásilderdi durys paıdalanýdyń kópshilik tanyǵan, til tájirıbesinde synnan ótken qaǵıdalary. Sóıleýde, jazýda til amaldaryn durys qoldana bilý «ádebı til normasyn saqtaý» degenge saıady. Tildik norma aldymen tildik júıemen salystyryla qarastyryldy. Biraq tildik júıe men tildik norma tepe-teń qubylys emes.
Qazaq tiliniń sóz jasaý júıesinde -la, -le, (-da, -de, -ta, -te) qosymshalary esim sózderden etistik týdyrady: aıaq-ta, bas-ta, kóz-de, cy-la, aý-la, shól-de t.b. Sóz týdyrýdyń dál osy júıesi boıynsha -da, -de zat esimge jalǵanýǵa tıis. Bul júıe boıynsha kez kelgen zat esimge -la, -le (-da, -de…) qosymshasyn jalǵaýǵa bolatyn sııaqty. Biraq júıe boıynsha, baýla, júkte, syıla dep aıtqanymyzben, kirpikte, soǵymda, kitapta dep aıtýǵa bolmaıtyny belgili. Nege? Sebebi bulaı deý júıege qaıshy bolmaǵanymen, daǵdyda joq. Mine, osyǵan baılanysty belgili bir til qoldanysty norma dep taný úshin onyń tildik júıede bolýy (nemese normanyń tildik júıemen jaryspaly bolýy) jetkiliksiz. Buǵan qosa ondaı qoldanys tildik daǵdyda bolýy, sondaı-aq dástúrge aınalýy qajet. Sebebi daǵdy júıege baǵynbaıdy.
Sóz til júıesimen buljymas birlikte qoldanylsa, ol qatań normada qoldanylǵanyn kórsetedi.
Ádebı til normasynyń budan ózgesheleý túri de bar. Keıde tildegi san alýan varıanttardy talǵap-tańdaýda asa qatań talap qoıylmaıdy. Ondaı varıanttardyn qaı túrin qoldaný sóıleýshiniń (jazýshynyń da) óz yrqynda (mysaly, aqshalaı – aqshadaı, barly-joqty – bardy-joqty, birli-jarym – birdi-jarym, ekinshileı – ekinshideı, eskileı – eskideı, jylylaı – jylydaı, jańalaı – jańadaı, kárlen – kárden, qaralaı – qaradaı, pisileı – pisideı, tirileı – tirideı, shıkileı – shıkideı, yssylaı – yssydaı t.b.) Jalpy, halyqtyq tildegi mundaı jaryspaly qoldanystyń qaısysyn ádebı tildiń normasyna laıyq deýge bolady? Osyndaı suraýǵa kelgende, sózdikke qol sozamyz. Sózdiktiń biri – «Qazaq tiliniń orfografııalyq sózdigi». Bul sózdikten [d] varıantty da (kárden, kárlen emes, tirideı, qaradaı), [l] varıantty da (jylylaı, tirileı, shıkileı) ushyratamyz. Eki túrli júıeniń aralas-quralas júrgendiginen [l] men [d] varıanttyń qaısysy ádebı tildiń ishki damý tendenııasyna sáıkes keletindigi áli anyqtala qoımaǵandyǵyn baıqaımyz. Tildiń ishki damý kúıine qandaı júıeniń («l» nemese «d» varıanttyń) sáıkes keletindigin anyqtap, tııanaqtaı túsý bolashaqtyń isi bolmaq. Ázirge bulardyń ádebı til normasyna laıyqtylaryn bylaısha kórsetýge bolady: aqshalaı (aqshadaı emes), bipli-jarym (birdi-jarym emes), jylylaı (jylydaı emes), tirileı (tirideı emes), ushty-kúıli (ushty-kúıdi emes), kárlen (kárden emec), nemquraıly (nemquraıdy emes) t.b.
Ádebı til normasynyń mundaı túri bosań norma dep atalady. Tildegi bul tárizdi varıanttar keıbireýlerge tildegi múkistikteı bolyp ta kórinedi. Shyndyǵynda, olaı emes. Bul – tildiń jandy dúnıedeı túlep, ózgerip otyrýynyń belgisi. «Óli tilde» ǵana mundaı qubylys bolmaıdy. Ózge de koǵamdyq qubylystar tárizdi tildiń de ózgerip, damyp otyratyndyǵy belgili. Biraq til «eskini» birden alastaı almaıdy. «Eski» men «jańa» birazǵa deıin ilese júredi. «Eskiden» birden qol úzip, «jańaǵa» birden oıyssa, tildiń urpaq pen urpaqty, aǵa býyn men ini býyndy jalǵastyryp jatatyn qyzmeti álsireıdi. Tildegi san alýan varıanttardyń jarysa qoldanylý sebebi «keshe» men «búgindi», «búgin» men «erteńdi» ulastyrý qyzmetine baılanysty bolyp jatady. Biraq osyǵan karap bosań normaǵa baılanysty varıanttardy qoldanýda talǵaý, saralaý degen múlde joq deýge bolmaıdy. Bosań normaǵa qatysty varıantty qoldanýdyń, tańdaýdyń óz ereksheligi men qıyndyǵy bar.
SURAÝ – SIZDEN, JAÝAP – BIZDEN …
SURAQ, SURAÝ HÁM SAÝAL
Tilimizde ári-sári qoldanylyp júrgen biraz sóz bar. Solardyń biri – suraý, suraq, saýal. Maǵynalyq turǵydan baıybyna bara bermeı, keıde suraý desek, keıde suraq deımiz. Til mamandary bul sózderdi sóz mádenıeti turǵysynan tómendegishe qoldaný qajettigin eske salady:
Suraý, suraq, saýal sózderiniń, syrt qaraǵanda, maǵynalarynda «menmundalap», «aıǵaılap» turǵan erekshelik joq sııaqty kórinedi. Sondyqtan bolar, birde suraý, birde suraq nemese saýal dep, aýys-túıis qoldanyp ta jatamyz. Degenmen mándes sózderdiń mándiligine mán bermeı jumsaý kemshilik bolyp sanalady. Atalmysh sózderdiń barlyq jaǵdaıda biriniń ornyna biri jumsalmaıtyny baıqalyp-aq turady. Salystyraıyq:
1. S u r a ý (vopros) «aýyzsha nemese jazbasha túrde jaýap berýdi talap etetin sóz». Sonymen qatar suraý sózi – lıngvıstıka salasynda qoldanylatyn termın. Suraý sózinen suraýly sóılem degen lıngvıstıkalyq termın jasalyp tur. Eshkim suraqty sóılem dep aıtpaıdy. Olaı bolsa, birizdilik úshin suraq belgisi emes, suraý belgisi degen jón jáne qazaq tili sabaqtarynda, oqýlyqtarda suraý dep qoldanǵan oryndy.
Sońǵy jyldary aýdarma mátinderde másele degenniń ornyna suraý, suraq sózin qoldaný baıqala bastady: «aldymyzda sheshimi qıyn suraý tur; bul suraqtyń sheshimin tabý qajet» t.b.
Bulaı deý – múlde qate. Durysy – «aldymyzda sheshimi qıyn másele tur»; «bul máseleniń sheshimin tabý qajet». Al álgindeı qateniń túp- tórkini orys tilindegi vopros sózin durys aýdarmaǵannan. Orys tilindegi kóp maǵynaly vopros sózi tek suraý degendi ǵana emes, «másele», «qıyndyq» degen uǵymdy bildiredi.
2. S u r a q (dopros) «bir nárseniń mán-jaıyn anyqtaý úshin resmı túrde aıyptalýshyǵa, ne bolmasa kýágerge qoıylatyn suraý». Mysaly, «tergeýshi suraq alýǵa aıyptalýshyny shaqyrady»; «suraqtyń hattamasy»; «tergeýshi júrgizgen suraqtyń hattamasyna qol qoıyldy» degen qoldanystan suraq sóziniń quqyqtyq salaǵa qatysty termın ekenin baıqaımyz.
3. S a ý a l (opros) «belgili bir áleýmettik, saıası máseleler jóninde ártúrli adamdardan, jurtshylyqtan alǵashqy aqparat jınaýdyń ádistemesi». Olaı bolsa, saýal – áleýmettik zertteýler salasyndaǵy qoldanylatyn termın.
Sondaı-aq saýal «ókiletti tulǵanyń, saılanbaly memlekettik mekeme múshesiniń tıisti resmı oryndardan áleýmettik, saıası, mádenı, taǵy basqa máselelerge baılanysty jaýap berýdi talap etetin suraýy» degendi bildiredi. Mysaly, depýtattyq saýal, depýtat saýal saldy, taǵy basqa.
Sonymen, qoryta aıtqanda, suraý, suraq, saýal tárizdi sózderdi qozyqospaı jasamaı, saralap qoldaný sóz baılyǵyn oryndy paıdalanýdyń tıimdi tásili bolyp tabylady.
AITSA, AITQAN-AQ EKEN!
AT TERGEÝ NEMESE JAS KELINNIŃ AMANDASÝY
Qazaq dástúrinde jańa túsken kelin ádep saqtaý jolymen qaıyn jurtyndaǵy jasy úlken týystaryna, kúıeýiniń jaqyndaryna at qoıady. Myrzajigit, Erkeqyz, Kózjaqsym, júzden ony kem atam, taǵy basqa esimder jańa týystarynyń otbasyndaǵy ornyna, áleýmettik tulǵasyna qarap qoıylatyn bolǵan. Mundaı salt at tergeý dep atalǵan.
Qazirgi kezde bul salt jas kelinder arasynda qatań saqtala bermeıdi, tipti umyt bolyp kele jatqan syńaıy bar. Sonyń bir mysaly tómendegideı:
… Bir jas kelin qaıyn jurtyna túsken kúniniń ertesine tańerteńgilik aldynan shyqqan qaıynaǵasyna qalaı amandasýdyń retin tappaı, úırenshikti tártibimen:
– Salamatsyz ba? – depti syzylyp. Qaıynaǵasynyń aty Salamat eken. Ol kisi de qý tildi bolsa kerek, aıaq astynan sóz taýyp ketip:
– Dál sonyń ózimin! – dep júre beripti.
Sózden tosylǵan jas kelin uıalyp, tómen qarapty.
Janat ISAEVA,
A.Baıtursynuly atyndaǵy Til bilimi ınstıtýty,
Til mádenıeti bóliminiń meńgerýshisi,
fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty,
«Ana tili».
