قازاقتىڭ كورگەن-باققانى، ەستىپ-ۇققانى، سەنىپ-تۇشىنعانى – ءبارى-ءبارى تىلىندە تۇر. ءومىر ۇيرەتكەن تاجىريبەسى اۋىزدان-اۋىزعا تاراعان فولكلورىندا، ودان بەرگى داۋىرلەردە ارىنداپ وتكەن وت اۋىزدى الداسپان جىراۋلار پوەزياسىندا، ەل، جەر، ءتىپتى تۇتاس ۇلت ماسەلەسىن ورەلى ويىنا ورنەكتى ءسوزىن بۇلتارتپاس دالەلىمەن قوسا بەرەتىن سۇڭعىلا بي-شەشەندەر سوزىندە ورىلگەن. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، كوشەلى سوزىندە، تاڭبالى جازۋ-سىزۋىندا وزىنە ءتان مادەنيەتىن، ءوزى جاساعان تاريحىن، ءوزى تۇزگەن ادەبيەتىن قالدىرا بىلگەن. «انا ءتىلى» گازەتىندە اي سايىن تۇراقتى تۇردە «ءسوزتانىم» بەتى ۇسىنىلاتىن بولادى. ماقساتى – وقىرمانداردى حالقىمىزدىڭ باي تىلدىك مۇرالارىمەن تانىمدىق، تاعىلىمدىق، پراگماتيكالىق، ەتيمولوگيالىق، ءتىل مادەنيەتى تۇرعىسىنان تانىستىرۋ. تىلدىك جۇيە زاڭدىلىقتارىن ءتۇسىندىرۋ، سوعان سايكەس وقىرماندارعا قولدانىستا قيىندىق كەلتىرىپ جۇرگەن ءتۇيىندى تۇستاردا لينگۆيستيكالىق جاردەم بەرۋ، كوپشىلىكتىڭ ساۋاتتىلىعىن ارتتىرۋعا قول ۇشىن سوزۋ. قازاقتىڭ «كوز-تارازىسى، كوڭىل-قازىسىنان» وتكەن حالىقتىق ولشەمدەر سىرى، ورايلى تۇستا ءدال تاۋىپ ايتىلعان تۇشىمدى سوزدەر، ەزۋ تارتقىزار ۋىتتى تىركەستەر، دەر كەزىندە كومەگى تيەر كەرەك دەرەكتەر ۇسىنىلماقشى. تىلدىك دەرەكتەرگە تالدامالار ءتىل ءبىلىمى سالاسىنىڭ بىلىكتى ماماندارىنىڭ ىرگەلى ەڭبەكتەرىنە سۇيەنىپ جاسالاتىنىن ەسكەرتە كەتكىمىز كەلەدى.
تالاپ – بىزدەن، باعا – سىزدەن، وقىرمان. ولاي بولسا، وقىپ تانىسىڭىز، توقىپ، باعاسىن بەرىڭىز. ءتىل-قازىنا بايلىعىن بىرگە اقتارايىق!
«ازامات» اتاۋى قايدان شىققان؟
وسى ايداردا بەرىلگەن سوزدەردىڭ شىعۋ سەبەپتەرى فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، اكادەميك ر.سىزدىق «سوزدەر سويلەيدى» ەڭبەگىندە تومەندەگىشە تارقاتادى:
ازامات، شورا/شورى، جولداس. XVII عاسىردا جاساعان اقتامبەردى جىراۋدا:
ەي، ازاماتتار، شورالار،
اتتى مىنسەڭ، زوردى ءمىن، – دەگەن جولدار بار. مۇنداعى ازامات ءسوزى ءدال قازىرگى ماعىناسىندا ەمەس. بۇل ءسوزدىڭ بۇرىن تەرميندىك سيپاتى بولعان. ش.ءۋاليحانوۆ بىلاي دەپ كورسەتەدى: «ازامات — كامەلەتكە كەلىپ، ەنشىسىن العان، تۋىستارىنا تاۋەلسىز، ءۇيلى-باراندى ادام» دەگەندى بىلدىرەدى. سونىمەن قاتار بۇل ءسوز ءبىر كەزەڭدەردە «جاساقشى» («درۋجيننيك») ۇعىمىن دا بەرگەنگە ۇقسايدى. شورا ءسوزى ازامات دەگەننىڭ ءسينونيمى» دەي كەلىپ، شوقان شورا، ازامات تىركەسى تازا اسكەري ءماندى ءسوز، ول «جولداس»، «جاساقشى» دەگەندى بىلدىرەدى دەپ كورسەتەدى (ۆاليحانوۆ، I, 20). ازامات ءسوزىنىڭ جوعارىدا كەلتىرىلگەن اقتامبەردى جىراۋدىڭ ايتۋىنداعى قولدانىسى شوقاننىڭ وسى ايتقانىن راستايدى.
«ايمان — شولپان» جىرىنداعى ايمان قىز الىبەككە سالەم ايتىپ:
اتى بولسا، بايلاسىپ،
ازاماتىن سايلاسىن، — دەگەندە ازامات ءسوزىنىڭ «جاساقشى» ۇعىمى تانىلادى. بۇل ءسوزدى ماحامبەت تە ءجيى قولدانعان:
ارعىماق، سەنى ساقتادىم،
قۇلاعىڭ سەنىڭ سەرەك دەپ،
ازامات، سەنى ساقتادىم،
ءبىر كۇنىمە كەرەك دەپ…
ازامات ەردىڭ بالاسى
از ۇيىقتار دا كوپ جورتار،
دۇشپانعا كەتكەن كەگى بار…
القالاعان جەر بولسا،
ازامات باسى قۇرالسا…
بۇل قولدانىستارداعى ازامات ءسوزى جاي عانا ادامعا قاراتا ەمەس، جاۋىنگەرلەرگە، جاساقشىلارعا قاراتا ايتىلىپ تۇر.
«ەر سايىن» جىرىندا سايىن باتىر قاسىنداعى 40 جىگىتىنە:
ەي، قىرىق جىگىت ازامات،
ماعان بولا ولمەڭىز، — دەيدى. مۇندا دا ازامات — جاۋىنگەر، جاساقشى.
زامان وزعان سايىن ازامات ءسوزىنىڭ ماعىناسى وزگەرگەن. وتكەن عاسىردا بۇل ءسوز «جالپى ەرەسەك ادام، ەر ادام» دەگەندى بىلدىرگەنىن سول كەزدەگى سوزدىكتەر كورسەتەدى: ازامات — ەرەسەك ادام، ادامدار توبى (كيرگ.-رۋسسك. سل.، 1897). قازاق تىلىندە وسى ماعىناداعى ازامات ءسوزىنىڭ سينونيمىندە جولداس ءسوزى قولدانىلعانى بايقالادى. مىسالى، ماحامبەت ەندى ءبىر ولەڭىندە:
قاسىما ەرگەن جولداستار…
جولداستارىم، مۇڭايما، — دەيدى. ءسويتىپ، ازامات ءسوزى ەسكى جىرلاردا، ەرتەرەكتەگى قازاق تىلىندە «قولىنا قارۋ ۇستاپ، ەل قورعاۋعا، نە ەل جاۋلاۋعا اتتاناتىن ادام، جاساقشى» دەگەندى بىلدىرگەن.
قازىرگى كۇندە ازامات «كامەلەتكە جەتكەن ەر ادام» دەگەن ماعىنادا، وسىدان «ادامگەرشىلىگى مول، سانالى، قۇرمەتتى ادام» دەگەن اۋىسپالى ماعىنادا دا جۇمسالاتىنىن بىلەمىز.
«جاساقشى» ۇعىمىنداعى ازامات سوزىنە شورا دەگەن ءسوزدىڭ سينونيم بولعاندىعىن، ياعني ماعىنالاس ەكەندىگىن ۆ.ۆ.رادلوۆ تا ايتادى: «بۇرىن قازاقتار شورا (چۋرا) ءسوزىن «جاساقشى، جاۋىنگەر، جولداس» ماعىناسىندا كەڭىنەن قولدانعان» (رادلوۆ، ت. I, چ. V, 23). ال ن.ي.يلمينسكي: «شورا — باتىردىڭ بالاسى جانە باتىردىڭ ءوزى» دەپ تانىتادى (يلمينسكي، 150). بۇل پىكىرلەردى قازاقتىڭ باتىرلار جىرىنىڭ ءتىلى راستايدى.
ەي، جىگىتتەر، شورالار، — دەگەندە ءسوز جاي جىگىتتەرگە ەمەس، جاساقشى جىگىتتەرگە ارنالعان. ءتىپتى بۇل جەردەگى جىگىت دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى تەرمينگە جۋىقتاۋ. ورتا عاسىرلاردا تۇركى تىلىندە جىگىت (يىگىت) ءسوزىنىڭ تەرميندىك ماعىناسىنىڭ بولعانى عىلىمي ادەبيەتتەردە كورسەتىلەدى: «جىگىت (يىگىت) — فەودالدىڭ جالدامالى اتتى اسكەرىنىڭ جاۋىنگەرى نەمەسە ولجا تابۋ ءۇشىن فەودالعا جاقىن جۇرگەن جاۋىنگەر، «كەزبە رىتسار» دەگەندى بىلدىرەتىن تەرمين» (ماتەريالى پو يستوري كازاحسكيح حانستۆ حV-ءحVىپ ۆۆ.، الما-اتا، 1969, 493).
ارينە، قازاقتىڭ ولەڭ-جىر ماتىندەرىندەگى جىگىت ءسوزى ءدال وسى تەرميڭدىك ماندە قولدانىلعان دەۋگە بولمايدى، بىراق كونتەكستەگى ماعىناسى جاعىنان شورا، ازامات سوزدەرىنە سينونيم ىسپەتتەس بولىپ كەلەدى. اسىرەسە، «ەي، جىگىتتەر، شورالار» سياقتى قاتار قولدانىستا جىگىت ءسوزىنىڭ وسى كۇنگىدەي تەك «جاس ەر ادام» دەگەن جالپىلاما ماعىنادان گورى، بەلگىلى ءبىر توپ وكىلىن اتاۋى باسىمىراق ءتارىزدى.
شورا ءسوزىنىڭ «جاساقشى، جورىقتاس، جولداس» ۇعىمىندا قولدانىلۋى ءتىپتى ەرتەرەكتە ورىن الىپ، سوڭعى XVIII عاسىرلاردا سيرەگەنى بايقالادى. بۇحار سياقتى XVIII عاسىر جىراۋى دا، ماحامبەت سياقتى جاۋگەرشىلىكتى جىرلاعان XIX عاسىر اقىنى دا «جاساقشى، جورىقتاس، جولداس» دەگەن ماعىنادا شورا ءسوزىن قولدانبايدى. كەيىنگى داۋىرلەردە شورا «بايدىڭ، باتىردىڭ، ءبيدىڭ بالاسى» دەگەن سياقتى الەۋمەتتىك (سوسلوۆيەلىك) اتاقتى بىلدىرۋگە جۇمسالعان. ەر شوباننىڭ:
حان ۇلى تورەدەي،
بي ۇلى شوراداي، — دەگەنىندە دە ودان كەيىنگى بۇحاردىڭ:
بايلار ۇلى شورالار،
باس قوسىپتى دەسىن دە…
نەمەسە:
بايلار ۇعلى شورالار
كول جاعالار جاز كۇنى،
بايلار قىزى بيكەشتەر
قول بۇلعايدى-اۋ جاز كۇنى، — دەگەنىندە دە شورا سوزىندە جوعارعى مىسالدارداعىداي تازا «جاساقشى»، «درۋجيننيك» ءمانى سەزىلمەيدى، بىراق قايتكەندە دە شورا سوزىندە الەۋمەتتىك تاپتى كورسەتەتىن ماعىنا بار. حاننىڭ تاقتى يەلەنبەگەن ۇرپاعى (ۇلى) تورە دەپ اتالاتىنى سياقتى، بايدىڭ، ءبيدىڭ ۇلدارى مەن قىزدارى دا جاي «باي بالاسى»، «بي بالاسى»، «بايدىڭ قىزى» دەپ اتالماي، شورا، بيكەش دەگەن سياقتى ارناۋلى اتپەن اتالعانىن بىلدىرەدى. سوندىقتان بولۋى كەرەك، «قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى» شورا ءسوزىنىڭ بەرەتىن ماعىناسىن «فەودالدىق قوعامداعى ۇستەمتاپ وكىلى، ەل بيلەگەن اكىم، مىرزا، بەك، شونجار» دەپ كورسەتەدى دە، ونىڭ قازىردە قولدانىلمايتىن كونەرگەن ءسوز ەكەنىن ەسكەرتەدى (قتتس، X, 157).
كەيبىر زەرتتەۋشىلەر چۋرا (شورا) ءسوزى ماعىناسى جاعىنان كونە تۇركى تىلىندە قولدانىلعان وعلان سوزىمەن تەڭ تۇسەدى، ال وعلاننىڭ ماعىناسى «بىرەۋدىڭ بالاسى، ۇرپاعى، قۇل جانە جاۋىنگەر» دەي كەلىپ، «ورتا عاسىرلاردا ەدىل بويى تاتارلارىندا تاۋەلدى ادامدار كوپ بولدى، ولاردىڭ ىشىندە ءناسىلى تۇركى ەمەستەرىن سول كەزدەگى تەرمينولوگيا نورماسى بويىنشا چۋرا دەپ اتادى» دەگەندى ايتادى (تاتارى پوۆولجيا، 191). سوعان قاراعاندا، شورا/چۋرا ءسوزى و باستا ەكى-ءۇش ءتۇرلى ماعىنادا جۇمسالعان ءتارىزدى: ءبىرى − «بىرەۋدىڭ بالاسى، ۇرپاعى»، ەكىنشىسى — «جاۋىنگەر»، ءۇشىنشىسى — «قىزمەتكەر» (قۇل، كۇڭ). قازاق تىلىندە 1, 2-ماعىنالاردا شورا نۇسقاسى، 3-ماعىنادا شورى نۇسقاسى قالىپتاسقانعا ۇقسايدى. «قامبار باتىر» جىرىندا:
ەرەگىسسەڭ مەنىمەن،
شاۋىپ الىپ مالىڭدى،
اسىقپاساڭ قايتارمىن
قاتىنىڭدى شورى عىپ، — دەيدى. مۇنداعى شورى سوزىنە وسى جىردىڭ 1957 ج. باسىلىمىندا «كۇڭ» دەگەن تۇسىنىكتەمە بەرىلگەن.
باتىردىڭ ءبارى سايىپقىران ەمەس،
اقساق تەمىر – سايىپقىران…
ءبىز ادەتتە باسىلىم بەتتەرىنەن «سايىپقىران ۇشقىش، جاۋجۇرەك باتىر» ءسوز تىركەستەرىن ءجيى كەزدەستىرەمىز. وسىنداعى سايىپقىران ءسوزى نەنى بىلدىرەدى؟ وسى قولدانىس دۇرىس پا؟ سايىپقىران ءسوزى قايدان شىققان؟
انىقتاي كەلسەك، سايىپقىران ءسوزى پارسى تىلىندەگى ساحيب كيران سوزىنەن الىنعانىن، ونىڭ ماعىناسى «قىدىرما جۇلدىزداردىڭ (پلانەتالاردىڭ) ءبىر ءتۇزۋدىڭ بويىنا كەلگەندە تۋعان بالا تۋرالى» مانگە ساياتىنىن بايقاۋعا بولادى (قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ سوزدىگى، 12 توم. الماتى: «ءداۋىر» باسپاسى، 549-ب.). ءدىني اڭىز بويىنشا، وسىنداي استرونوميالىق قۇبىلىس ساتىندە تۋعان بالا ەرجۇرەكتىلىك، اسقان باتىرلىق، العىرلىق سەكىلدى قاسيەتتەرگە يە بولادى. وسىنداي مەزەتتە دۇنيەگە كەلگەن اتاقتى قولباسشى اقساق تەمىر وسى سەبەپتەن سايىپقىران اتالادى. «بۇل جەردە ءسوز تەمىر تۋرالى. ومىرىندە جاۋدان جەڭىلىپ كورمەگەن سايىپقىران، جۇلدىزى وڭىنان تۋعان اقساق بارىس تۋرالى» (م.جۇماباەۆ. شىعارمالارى.).
وسىعان وراي «سايىپقىران» ءسوزىن كەز كەلگەن جەردە، قايسى ءبىر باتىرلاردى سيپاتتاۋدا قولدانا بەرۋگە بولمايدى ەكەن. مىڭجىلدىقتاردا ءبىر رەت ورىن الاتىن، بىرەر ساتكە عانا سوزىلاتىن مەزەتتە تۋىلعان قىران عانا سايىپقىران اتىنا لايىق سانالادى ەكەن. جۇلدىزشىلاردىڭ ەسەپتەۋىنشە، بيىلعى جىلى، ياعني 2012 جىلدىڭ 21 جەلتوقسانىندا وسى قۇبىلىس بايقالادى ەكەن (ن.قوجامسەيىتوۆ. «2012 جىلى اقجۇرەك ازاماتتاردىڭ اسىعى الشىسىنان تۇسەدى». انا ءتىلى، 6-11 جەلتوقسان، 2011 ج.). ولاي بولسا، بۇيىرتسا، تاريحتا ءىز قالدىرار سايىپقىراندار ومىرگە كەلەتىن ءسات الىس ەمەس.
حالىقتىق ولشەمدەر
قاڭتار. ەجەلگى تۇركى كۇنتىزبەسىندەگى رەتتىك ايلار مەن مۇشەلدىك ايلاردىڭ اتتارى سول ايلاردىڭ جىل ىشىندەگى ورىندارى ارقىلى تۇسىندىرىلەدى. مىسالى، بايىرعى قازاق كۇنتىزبەسىندەگى توعىس ايلارىنىڭ اتتارى ۇركەردى ءار جاڭاسىنداعى ايدىڭ «باسىپ وتكەندىگىنە» قاراي ايتىلسا، جۇلدىز ايلاردىڭ اتتارى زودياك شوقجۇلدىزدارىنىڭ اتاۋلارىنان شىعادى. ال ازاماتتىق ايلاردىڭ اتتارىن م.يسقاقوۆ تۇسىندىرمە سوزدىككە سۇيەنە وتىرىپ وزدىگىنشە تۇسىندىرەدى. ودان كەيىنگى اي اتتارىن ءتىل ءبىلىمى تۇرعىسىنان پروفەسسور ن.ءۋاليۇلى قاراستىرعان بولاتىن. قاڭتار – كۇننىڭ قاڭتارىلىپ بايلانىپ، ودان ءارى تۇقىرىپ قىسقارا المايتىن ايى. قاڭتارۋلى اتتىڭ باسىنىڭ جەرگە جەتپەيتىنى سياقتى، قاڭتارداعى كۇن كوزى دە ودان ءارى تومەندەپ، كوكجيەككە جاقىنداي المايدى. عاسىرلار بويى اسپاندى باقىلاپ، جازىق دالادا ءومىر سۇرگەن قازاق حالقى كۇن قوزعالىسىنىڭ بۇل ەرەكشەلىگىن ەرتە كەزدە-اق اڭعارعان. سوعان وراي قىستىڭ قاڭتارىلىپ تۇرعان كەزىن «قاڭتار ايى» دەپ اتاعان.
كۇننىڭ تالاسۋى. حالىقتىڭ ايتۋىندا «كۇن نايزا بويى كوتەرىلدى» دەيتىن ۋاقىت قاڭتاردىڭ العاشقى كۇنىنە سايكەس كەلەدى. بۇل كەزدە اۋا رايى وزگەرەدى. قار جاۋادى نەمەسە سىرعىما جۇرەدى.
قىس شىلدەسى. قاڭتاردىڭ سوڭعى كۇندەرىندە قىس كۇشىنە ەنەدى. «ءتىفۋ دەسە، تۇكىرىك جەرگە تۇسپەي قاتاتىن ساقىلداعان سارى ايازدار» باستالادى. مۇنى قازاقتار «قىس شىلدەسى» دەپ اتايدى.
جىل مەزگىلدەرىنە ساي بولاتىن تابيعي قۇبىلىستارعا قاتىستى كونە سوزدەردىڭ (ەتنوگرافيزمدەردىڭ) قازىرگى تىلىمىزدە قولدانىلا بەرمەيتىن، ۇمىتىلىپ بارا جاتقان تۇرلەرىن اتاي كەتەيىك: سىرما – سۋسىمالى بۇرقاق بوران اتاۋى. انجىر – قاردىڭ ەرىپ كەتۋى. جەردە ارالاس جاتقان قاتقان قارلى مۇز. وشاعان –كەمپىرقوساقتىڭ كونە اتاۋى. قىلاۋ – اۋاداعى سۋ بۋىنان نەمەسە سالقىن تۇمان تامشىلارىنان ءتۇرلى زات بەتىنە، اعاش بۇتاقتارىنا قوناتىن مۇز قاباتى. مۇزاق – جاڭبىر تامشىلارىنىڭ جەرگە مۇز بولىپ ءتۇسۋى.
قاردىڭ جاۋ ەرەكشەلىگىنە وراي
مىناداي تۇرلەرى كەزدەسەدى:
الا قانات قار – ءبىر اۋماققا جاۋىپ، ءبىر اۋماققا جاۋماي جەرگە الا تۇسكەن قار; جاپالاق قار – ءىرى تۇيىرشىكتى جاپىراقتاپ جاۋعان قار; جىلبىسقا قار – ەري جاۋعان قار; كۇپسەك قار – قالىڭ جاۋعان ۇلپا قار; كوبىك قار – جەرگە تۇسكەندە استىڭعى قاباتى ەري بەرىپ، بەتى كوپىرشىگەن جۇمساق قار; قاسات قار – ۇزاق جاتقان قالىڭ قار; كۇرتىك قار – بەتى قاتقان، جاياۋ جۇرگەندە اقساق ويىلاتىن قالىڭ قار; قيىرشىق قار – جەنتەكتەلگەن تۇيىرشىك قار; قىربىق قار – جۇقا جاۋعان قار; ومبى قار – ات باۋىرلايتىن قالىڭ قار; سونار قار – العاش جاۋعان قالىڭ قار; ءسۇرى قار – ەرتە ءتۇسىپ ەرىمەي، قىس بويى قالىڭداعان، توزاڭ توپىراق ءسىڭىپ، بەتى كۇلگىن تارتقان نىعىز قار; سىرەۋ قار – ۇزاق مەزگىل مىزعىماي جاتقان اياق باستىرماس، كولىك جۇرىسىنە بوگەۋ بولاتىن قاتتى، قالىڭ قار; ۇرمە قار – جەل ۇرلەپ، جيىنتىقتاعان تىعىز قار.
جۇيە مە، الدە داعدى ما؟
ادەبي ءتiلدىڭ باستى نىشانى – ءتىل نورماسى. بۇل دەگەنىمىز ءسوزدi دۇرىس قولدانۋدىڭ، گرامماتيكالىق امال-تاسiلدەردi دۇرىس پايدالانۋدىڭ كوپشiلiك تانىعان، تiل تاجiريبەسiندە سىننان وتكەن قاعيدالارى. سويلەۋدە، جازۋدا تiل امالدارىن دۇرىس قولدانا بiلۋ «ادەبي تiل نورماسىن ساقتاۋ» دەگەنگە سايادى. تiلدiك نورما الدىمەن تiلدiك جۇيەمەن سالىستىرىلا قاراستىرىلدى. بىراق تىلدىك جۇيە مەن تىلدىك نورما تەپە-تەڭ قۇبىلىس ەمەس.
قازاق تiلiنiڭ ءسوز جاساۋ جۇيەسiندە -لا، -لە، (-دا، -دە، -تا، -تە) قوسىمشالارى ەسiم سوزدەردەن ەتiستiك تۋدىرادى: اياق-تا، باس-تا، كوز-دە، cy-لا، اۋ-لا، ءشول-دە ت.ب. ءسوز تۋدىرۋدىڭ ءدال وسى جۇيەسi بويىنشا -دا، -دە زات ەسiمگە جالعانۋعا تيiس. بۇل جۇيە بويىنشا كەز كەلگەن زات ەسiمگە -لا، -لە (-دا، -دە…) قوسىمشاسىن جالعاۋعا بولاتىن سياقتى. بiراق جۇيە بويىنشا، باۋلا، جۇكتە، سىيلا دەپ ايتقانىمىزبەن، كiرپiكتە، سوعىمدا، كiتاپتا دەپ ايتۋعا بولمايتىنى بەلگiلi. نەگە؟ سەبەبi بۇلاي دەۋ جۇيەگە قايشى بولماعانىمەن، داعدىدا جوق. مiنە، وسىعان بايلانىستى بەلگiلi بiر تiل قولدانىستى نورما دەپ تانۋ ءۇشiن ونىڭ تiلدiك جۇيەدە بولۋى (نەمەسە نورمانىڭ تiلدiك جۇيەمەن جارىسپالى بولۋى) جەتكiلiكسiز. بۇعان قوسا ونداي قولدانىس تiلدiك داعدىدا بولۋى، سونداي-اق داستۇرگە اينالۋى قاجەت. سەبەبى داعدى جۇيەگە باعىنبايدى.
ءسوز تiل جۇيەسiمەن بۇلجىماس بiرلiكتە قولدانىلسا، ول قاتاڭ نورمادا قولدانىلعانىن كورسەتەدى.
ادەبي تiل نورماسىنىڭ بۇدان وزگەشەلەۋ ءتۇرi دە بار. كەيدە تiلدەگi سان الۋان ۆاريانتتاردى تالعاپ-تاڭداۋدا اسا قاتاڭ تالاپ قويىلمايدى. ونداي ۆاريانتتاردىن قاي ءتۇرiن قولدانۋ سويلەۋشiنiڭ (جازۋشىنىڭ دا) ءوز ىرقىندا (مىسالى، اقشالاي – اقشاداي، بارلى-جوقتى – باردى-جوقتى، بiرلi-جارىم – بiردi-جارىم، ەكiنشiلەي – ەكiنشiدەي، ەسكiلەي – ەسكiدەي، جىلىلاي – جىلىداي، جاڭالاي – جاڭاداي، كارلەن – كاردەن، قارالاي – قاراداي، پiسiلەي – پiسiدەي، تiرiلەي – تiرiدەي، شيكiلەي – شيكiدەي، ىسسىلاي – ىسسىداي ت.ب.) جالپى، حالىقتىق تiلدەگi مۇنداي جارىسپالى قولدانىستىڭ قايسىسىن ادەبي تiلدiڭ نورماسىنا لايىق دەۋگە بولادى؟ وسىنداي سۇراۋعا كەلگەندە، سوزدiككە قول سوزامىز. سوزدiكتiڭ بiرi – «قازاق تiلiنiڭ ورفوگرافيالىق سوزدiگi». بۇل سوزدiكتەن [د] ۆاريانتتى دا (كاردەن، كارلەن ەمەس، تiرiدەي، قاراداي), [ل] ۆاريانتتى دا (جىلىلاي، تiرiلەي، شيكiلەي) ۇشىراتامىز. ەكi ءتۇرلi جۇيەنiڭ ارالاس-قۇرالاس جۇرگەندiگiنەن [ل] مەن [د] ۆاريانتتىڭ قايسىسى ادەبي تiلدiڭ iشكi دامۋ تەندەنتسياسىنا سايكەس كەلەتiندiگi ءالi انىقتالا قويماعاندىعىن بايقايمىز. تiلدiڭ iشكi دامۋ كۇيiنە قانداي جۇيەنiڭ («ل» نەمەسە «د» ۆاريانتتىڭ) سايكەس كەلەتiندiگiن انىقتاپ، تياناقتاي ءتۇسۋ بولاشاقتىڭ ءىسى بولماق. ازىرگە بۇلاردىڭ ادەبي ءتىل نورماسىنا لايىقتىلارىن بىلايشا كورسەتۋگە بولادى: اقشالاي (اقشاداي ەمەس), ءبipلى-جارىم (بiردi-جارىم ەمەس), جىلىلاي (جىلىداي ەمەس), تiرiلەي (تiرiدەي ەمەس), ۇشتى-كۇيلi (ۇشتى-كۇيدi ەمەس), كارلەن (كاردەن eمec), نەمقۇرايلى (نەمقۇرايدى ەمەس) ت.ب.
ادەبي تiل نورماسىنىڭ مۇنداي ءتۇرi بوساڭ نورما دەپ اتالادى. تiلدەگi بۇل ءتارiزدi ۆاريانتتار كەيبiرەۋلەرگە تiلدەگi مۇكiستiكتەي بولىپ تا كورiنەدi. شىندىعىندا، ولاي ەمەس. بۇل – تiلدiڭ جاندى دۇنيەدەي تۇلەپ، وزگەرiپ وتىرۋىنىڭ بەلگiسi. «ءولi تiلدە» عانا مۇنداي قۇبىلىس بولمايدى. وزگە دە كوعامدىق قۇبىلىستار ءتارiزدi تiلدiڭ دە وزگەرiپ، دامىپ وتىراتىندىعى بەلگiلi. بiراق تiل «ەسكiنi» بiردەن الاستاي المايدى. «ەسكi» مەن «جاڭا» بiرازعا دەيiن iلەسە جۇرەدi. «ەسكiدەن» بiردەن قول ءۇزiپ، «جاڭاعا» بiردەن ويىسسا، تiلدiڭ ۇرپاق پەن ۇرپاقتى، aعa بۋىن مەن iنi بۋىندى جالعاستىرىپ جاتاتىن قىزمەتi السiرەيدi. تiلدەگi سان الۋان ۆاريانتتاردىڭ جارىسا قولدانىلۋ سەبەبi «كەشە» مەن «بۇگiندi»، «بۇگiن» مەن «ەرتەڭدi» ۇلاستىرۋ قىزمەتiنە بايلانىستى بولىپ جاتادى. بiراق وسىعان كاراپ بوساڭ نورماعا بايلانىستى ۆاريانتتاردى قولدانۋدا تالعاۋ، سارالاۋ دەگەن مۇلدە جوق دەۋگە بولمايدى. بوساڭ نورماعا قاتىستى ۆاريانتتى قولدانۋدىڭ، تاڭداۋدىڭ ءوز ەرەكشەلiگi مەن قيىندىعى بار.
سۇراۋ – سىزدەن، جاۋاپ – بىزدەن …
سۇراق، سۇراۋ ءھام ساۋال
تىلىمىزدە ءارى-ءسارى قولدانىلىپ جۇرگەن ءبىراز ءسوز بار. سولاردىڭ ءبىرى – سۇراۋ، سۇراق، ساۋال. ماعىنالىق تۇرعىدان بايىبىنا بارا بەرمەي، كەيدە سۇراۋ دەسەك، كەيدە سۇراق دەيمىز. ءتىل ماماندارى بۇل سوزدەردى ءسوز مادەنيەتى تۇرعىسىنان تومەندەگىشە قولدانۋ قاجەتتىگىن ەسكە سالادى:
سۇراۋ، سۇراق، ساۋال سوزدەرىنىڭ، سىرت قاراعاندا، ماعىنالارىندا «مەنمۇندالاپ»، «ايعايلاپ» تۇرعان ەرەكشەلىك جوق سياقتى كورىنەدى. سوندىقتان بولار، بىردە سۇراۋ، بىردە سۇراق نەمەسە ساۋال دەپ، اۋىس-ءتۇيىس قولدانىپ تا جاتامىز. دەگەنمەن ماندەس سوزدەردىڭ ماندىلىگىنە ءمان بەرمەي جۇمساۋ كەمشىلىك بولىپ سانالادى. اتالمىش سوزدەردىڭ بارلىق جاعدايدا ءبىرىنىڭ ورنىنا ءبىرى جۇمسالمايتىنى بايقالىپ-اق تۇرادى. سالىستىرايىق:
1. س ۇ ر ا ۋ (ۆوپروس) «اۋىزشا نەمەسە جازباشا تۇردە جاۋاپ بەرۋدى تالاپ ەتەتىن ءسوز». سونىمەن قاتار سۇراۋ ءسوزى – لينگۆيستيكا سالاسىندا قولدانىلاتىن تەرمين. سۇراۋ سوزىنەن سۇراۋلى سويلەم دەگەن لينگۆيستيكالىق تەرمين جاسالىپ تۇر. ەشكىم سۇراقتى سويلەم دەپ ايتپايدى. ولاي بولسا، بىرىزدىلىك ءۇشىن سۇراق بەلگىسى ەمەس، سۇراۋ بەلگىسى دەگەن ءجون جانە قازاق ءتىلى ساباقتارىندا، وقۋلىقتاردا سۇراۋ دەپ قولدانعان ورىندى.
سوڭعى جىلدارى اۋدارما ماتىندەردە ماسەلە دەگەننىڭ ورنىنا سۇراۋ، سۇراق ءسوزىن قولدانۋ بايقالا باستادى: «الدىمىزدا شەشىمى قيىن سۇراۋ تۇر; بۇل سۇراقتىڭ شەشىمىن تابۋ قاجەت» ت.ب.
بۇلاي دەۋ – مۇلدە قاتە. دۇرىسى – «الدىمىزدا شەشىمى قيىن ماسەلە تۇر»; «بۇل ماسەلەنىڭ شەشىمىن تابۋ قاجەت». ال الگىندەي قاتەنىڭ ءتۇپ- توركىنى ورىس تىلىندەگى ۆوپروس ءسوزىن دۇرىس اۋدارماعاننان. ورىس تىلىندەگى كوپ ماعىنالى ۆوپروس ءسوزى تەك سۇراۋ دەگەندى عانا ەمەس، «ماسەلە»، «قيىندىق» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى.
2. س ۇ ر ا ق (دوپروس) «ءبىر نارسەنىڭ ءمان-جايىن انىقتاۋ ءۇشىن رەسمي تۇردە ايىپتالۋشىعا، نە بولماسا كۋاگەرگە قويىلاتىن سۇراۋ». مىسالى، «تەرگەۋشى سۇراق الۋعا ايىپتالۋشىنى شاقىرادى»; «سۇراقتىڭ حاتتاماسى»; «تەرگەۋشى جۇرگىزگەن سۇراقتىڭ حاتتاماسىنا قول قويىلدى» دەگەن قولدانىستان سۇراق ءسوزىنىڭ قۇقىقتىق سالاعا قاتىستى تەرمين ەكەنىن بايقايمىز.
3. س ا ۋ ا ل (وپروس) «بەلگىلى ءبىر الەۋمەتتىك، ساياسي ماسەلەلەر جونىندە ءارتۇرلى ادامداردان، جۇرتشىلىقتان العاشقى اقپارات جيناۋدىڭ ادىستەمەسى». ولاي بولسا، ساۋال – الەۋمەتتىك زەرتتەۋلەر سالاسىنداعى قولدانىلاتىن تەرمين.
سونداي-اق ساۋال «وكىلەتتى تۇلعانىڭ، سايلانبالى مەملەكەتتىك مەكەمە مۇشەسىنىڭ ءتيىستى رەسمي ورىنداردان الەۋمەتتىك، ساياسي، مادەني، تاعى باسقا ماسەلەلەرگە بايلانىستى جاۋاپ بەرۋدى تالاپ ەتەتىن سۇراۋى» دەگەندى بىلدىرەدى. مىسالى، دەپۋتاتتىق ساۋال، دەپۋتات ساۋال سالدى، تاعى باسقا.
سونىمەن، قورىتا ايتقاندا، سۇراۋ، سۇراق، ساۋال ءتارىزدى سوزدەردى قوزىقوسپاي جاساماي، سارالاپ قولدانۋ ءسوز بايلىعىن ورىندى پايدالانۋدىڭ ءتيىمدى ءتاسىلى بولىپ تابىلادى.
ايتسا، ايتقان-اق ەكەن!
ات تەرگەۋ نەمەسە جاس كەلىننىڭ امانداسۋى
قازاق داستۇرىندە جاڭا تۇسكەن كەلىن ادەپ ساقتاۋ جولىمەن قايىن جۇرتىنداعى جاسى ۇلكەن تۋىستارىنا، كۇيەۋىنىڭ جاقىندارىنا ات قويادى. مىرزاجىگىت، ەركەقىز، كوزجاقسىم، جۇزدەن ونى كەم اتام، تاعى باسقا ەسىمدەر جاڭا تۋىستارىنىڭ وتباسىنداعى ورنىنا، الەۋمەتتىك تۇلعاسىنا قاراپ قويىلاتىن بولعان. مۇنداي سالت ات تەرگەۋ دەپ اتالعان.
قازىرگى كەزدە بۇل سالت جاس كەلىندەر اراسىندا قاتاڭ ساقتالا بەرمەيدى، ءتىپتى ۇمىت بولىپ كەلە جاتقان سىڭايى بار. سونىڭ ءبىر مىسالى تومەندەگىدەي:
… ءبىر جاس كەلىن قايىن جۇرتىنا تۇسكەن كۇنىنىڭ ەرتەسىنە تاڭەرتەڭگىلىك الدىنان شىققان قايىناعاسىنا قالاي امانداسۋدىڭ رەتىن تاپپاي، ۇيرەنشىكتى تارتىبىمەن:
– سالاماتسىز با؟ – دەپتى سىزىلىپ. قايىناعاسىنىڭ اتى سالامات ەكەن. ول كىسى دە قۋ ءتىلدى بولسا كەرەك، اياق استىنان ءسوز تاۋىپ كەتىپ:
– ءدال سونىڭ ءوزىمىن! – دەپ جۇرە بەرىپتى.
سوزدەن توسىلعان جاس كەلىن ۇيالىپ، تومەن قاراپتى.
جانات يساەۆا،
ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى،
ءتىل مادەنيەتى ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى،
«انا ءتىلى».
