Skandinaviianyŋ baiyrǧy epostary men qissalarynda Attilanyŋ da ızı jatyr

Professor, akademik Ädıl Ahmetovtyŋ «Vikingderdıŋ ızımen» (Ǧylymi gipotezalyq tuyndy) kıtabynyŋ «Baiyrǧy vikingderdıŋ runikalyq älıppesı men eskı türkı runikalyq älıppesınıŋ tüpkı syry» dep atalatyn bölımı būdan aldyn oqyrman nazaryna ūsynylǧan. Osy kıtaptan üzındı jariialaudy odan ärı jalǧastyramyz. Bırge oqiyq. Älemnıŋ ämbebap ensiklopediialaryna [1] köz jügırtsek, b.z. 374 jyly Europadaǧy Batys Ǧūn imeriiasynyŋ negızın qalaǧan Balamer (Balaämır) bolǧan. Ǧūndar 395 jyly oŋtüstık Kavkazdaǧy parsylardyŋ jerıne basyp kırgen. Köp ūzamai, bilık Haratonnyŋ qolyna köşken. Haratonnyŋ Aqtar, Ruas, Aiarys jäne Myŋjyq degen ūldary bolǧan. Sol ūldardyŋ kenjesı Attila - Myŋjyqtyŋ ūrpaǧy. Attila imperiia bilıgıne Ruastyŋ qaitys boluymen bailanysty, şamamen 40 jasynda kelen syŋaily. Ǧūn impriiasy 45-50 şaqty halyqtyŋ basyn bırıktırgen. Orta ǧasyr jazuşylarynan qalǧan ensiklopediialyq aqparatqa qaraǧanda, Attila qolbasşylyq etken Ǧūn imperiiasy 445-43 jyldar aralyǧynda Soltüstık İtaliiaǧa basyp kırıp, Po özenınıŋ soltüstıgındegı köptegen qalalardy qiratqan, sondai-aq Germaniia men Fransiiany da qosa baǧyndyryp, tıptı Rim imperiiasynyŋ özıne de qauıp töndırıp qoimai, Batys Rim imperiiasynyŋ territoriiasyna da ielık etken. Sondyqtan da bolar, Attilaǧa Rim imperiiasy salyq tölep tūrǧan. Rim Papasynyŋ hatşysy Prosperdıŋ jazbalaryna qaraǧanda, Papa Lev Rimnıŋ Aviena jäne Trietiia sekıldı äigılı tūlǧalarymen bırge Ǧūn imperatory Attilanyŋ aldyna kelıp, odan İtaliiany jaiyna qaldyrudy ötıngen. Attila Papanyŋ delegasiiasyna ızet körsetıp, beibıt kelısımge kelgennen keiın Dunaiǧa oralǧan. 454 jyly Attila qaitys bolǧannan keiın Batys Ǧūn imperiasy ydyryp, german taipalary ǧūndardan bölınıp ketedı. Söitıp, būrynǧy ülken imperiia qūramynda tek qana türkıtıldes taipalar ǧana qalady. Qalai degenmen de, Ǧūn imperiiasynyŋ köşbasşysy Attila adamzat örkenietı men tarihynda öşpes ız qaldyrǧan tūlǧa ekenın eşkım de joqqa şyǧara almaidy. Öitkenı Europa aimaǧynda Attila künı bügınge deiın Rim impeatorlary Iýlii Sezar nemse Aleksandr Makedonskii sekıldı ūly imperatorlardan kem sanalmaidy. Attila turaly aitylǧan būl tüiınnıŋ aiqyn dälelın kez kelgen oqyrman baiyrǧy skandinaviialyq vikingder däuırınde island tılınde jazylǧan ekı kıtaptan tūratyn folklorlyq “Edda” eposynan da taba alady. XIII ǧasyrda jaryq körgen atalmyş epos tek islandiialyq tuyndy ǧana emes, sonymen qatar ol jalpygermandyq ädebi mūraǧa jatady. Eddanyŋ alǧaşqy kıtaby proza ülgısınde jazylsa, soŋǧysy poetikalyq janrda jazylǧan. Sondyqtan da bırınşı kıtap - “Kışı Edda”, al ekınşısı “Ülken Edda” dep atalyp ketken. Dei tūrǧanmen, poetikalyq janrdaǧy “Ülken Edda” būl künde tüpkı tegı ortaq german tobyndaǧy barlyq halyqtardyŋ ortaq mifologiiasynyŋ büge-şıgesın qamtityn bıregei derekközı bolyp tabylady [2]. Osy tūsta ‘baiyrǧy islandiialyq vikingderdıŋ Edda eposynan nemese baiyrǧy german qissalary men Vatikan jazbalarynan Attilaǧa qalaişa oryn berılgen?’degen sūraqtyŋ tuatyny zaŋdy dep oilaimyn. Sosyn, būl sūraqtyŋ oqyrmandardyŋ da kökeiınde tūruy äbden mümkın. Dei tūrǧanmen, tereŋırek üŋılıp bajailasaq, būl ritorikalyq sūraqtyŋ jauaby osyǧan deiın bızder ūsynǧan küllı materialdyŋ ışınde tūrǧanyna anyq köz jetkızuge bolady. Öitkenı ol materialdardyŋ ışınde tarihi, arheologiialyq, genetikalyq, DNK-geneaologiialyq, lingvistikalyq (etimologiialyq, jäne runikalyq) jäne şetel ǧalymdarynyŋ eŋbekterınde atap ötılgendei, vikigderdıŋ arǧy tegınıŋ baiyrǧy Skifiiadan nemese bügıngı Qazaqstan territoriiasynan tamyr alatyndyǧy anyq körsetılgen. Ǧūndardyŋ qolbasşysy Attila turaly aŋyzdyŋ endı bırı - Attilanyŋ taǧy turaly äpsana. Būl äpsananyŋ naqty dälelı İtaliianyŋ soltüstıgındegı Venesiia maŋyndaǧy teŋız suynyŋ taiaz jerınde ornalasqan Torchello aralynda da kezdesedı. Sonymen qatar, Ǧūn imperiiasy men Attila turaly tūşymdy derek közderın Reseidegı Jdanov atyndaǧy Leningrad universitetınıŋ 1951 jyly jaryqqa şyǧarǧan tarih ǧylymynyŋ doktory A.N. Berştamnyŋ «Ocherk istorii gunnov» («Ǧūndar tarihynyŋ ocherkı»] [3] atty tuyndysynan da tabuǧa bolady. Alaida joǧarydaǧy derek közderı Ǧūn imperiiasy men onyŋ ataǧy jer jarǧan imperatory Attila turaly jaryq körgen dünieler tek osylarmen ǧana şekteledı degendı bıldırmeidı. Mūnyŋ naqty dälelı retınde tömende keltırılgen sıltemelerdı körsetsek te jetkılıktı degen oidamyz. Öitkenı olardyŋ ışınde älemnıŋ ärtürlı tılderınde jaryq körgen ädebi tuyndylar da, muzykalyq şyǧarmalar da, körkem nemese dokumentaldy nemese multfilmder de, videooiyndar da jetıp artylady. Attilaǧa arnalǧan ädebi şyǧarmalar: Dante sdelal Attilu odnim iz personajei svoei «Bojestvennoi komedii» (1321), nazvav ego «bichom zemli». Geza Gardoni, istoricheskii roman «Nevidimyi chelovek» / «A láthatatlan ember» (1901). Evgenii Zamiatin, roman «Bich Bojii», 1935. Dmitrii Kedrin, poema «Svadba», 1940. Lui de Vol. «Attila». M.: Eksmo, 1996. Solovev Anatolii. «Attila: Sokrovişa Attily». İstoricheskii roman. M., 1997. Buve-Ajan M. «Attila — Bich Bojii» (seriia JZL), M., 2003. Edvard Hatton. «Attila. Predvoditel gunnov». M., 2005. (Nomen est omen). İvan Bilyk. «Mech Areia». Roman. Kiev, 2005. Ditrih Uiliam. «Bich bojii». İstoricheskii roman. M., 2008. Uiliam Neipir. «Attila» (Chelovek ili demon). M., 2008. Michael Curtis Ford. «The sword of Attila», St. Martin’s Press, 2006. Christopher Kelly. «Attila the Hun: Barbarian Terror and the Fall of the Roman Empire», Bodley Head, 2008. Muzykalyq şyǧarmalar: «Attila» (1846) — opera italianskogo kompozitora Djuzeppe Verdi. «Attila» (2004) — pesnia iz alboma «The Glorious Burden» amerikanskoi hevi-metal gruppy Iced Earth. «Attila» (2007) — pesnia iz alboma «Jatva» Dmitriia Reviakina. «Attila» (2011) — pesnia iz alboma «Feniks» rossiiskoi hevi- metal gruppy «Ariia». «Attila» (2011) — debiutnyi albom kazahskoi etnicheskoi hevi- metal gruppy «Aldaspan». «Attila» (s 2005 — n.v.) — detkor-gruppa iz Atlanty. Körkem filmder: «Nibelungi: Mest Krimhildy» / «Die Nibelungen: Kriemhilds Rache» (Véimarskaia respublika; 1924) rejissior Fris Lang, v roli Korolia Attily — Rudolf Kliain-Rogge. «Attila» (İtaliia-Fransiia, 1954). V roli Attily — Entoni Kuinn (nast. imia — Antonio Oahaka). «Znak iazychnika» (SŞA, 1954). V roli Attily — Djek Pelans (nast. imia — Vladimir İvanovich Palagniuk). «Nibelungi: Mest Krimhildy» / «Die Nibelungen, Teil 2 — Kriemhilds Rache» (FRG, Iýgoslaviia; 1967) rejissior Harald Rainl, v roli Korolia Attily — Herbert Lom. «Tehnika i ritual [it] » (İtaliia, 1972). Rejissior — Mikloş Iаncho. V roli Attily — Iojef Madaraş. «Attila-zavoevatel» (2001) — mini-serial, v roli Attily — Djerard Batler. Attila (ojivşii eksponat Muzeia estestvennoi istorii Niu- Iorka) takje iavliaetsia odnim iz geroev filmov «Noch v muzee», «Noch v muzee 2» i «Noch v muzee 3». Ego rol ispolnil Patrik Gallaher. Dokumentaldyq filmder: Tainy drevnosti. Varvary. Chast 3. Gunny (SŞA; 2003). Attile posviaşion 45-minutnyi film BBC v sikle «Velikie voiny [en] ». Rol Attily ispolnil aktior Rori Makkann. Vo vtoroi serii vtorogo sezona peredachi Nepobedimyi voin, sravnivaiut orujie i taktiku Atilly i Aleksandra Makedonskogo. Multfilmder: Attila v vide zombi poiavliaetsia v multseriale «Maska» (The Mask: The Animated Series [en] , 1995) v 13 serii pervogo sezona (All Hallow’s Eve). Po siujetu serii vyiasniaetsia, chto Maska Loki kogda- to prinadlejala Attile. Kompiuterlık oiyndar: Attila poiavliaetsia v dopolnenii k kompiuternoi igre Age of Empires II, The Conquerors, gde est posviaşionnaia emu kampaniia, a takje v pereizdaniiah igry, Age of Empires II HD i Age of Empires II: Definitive Edition. Attila poiavliaetsia i v igre Sid Meier’s Civilization V, kak odin iz dostupnyh liderov. Attila iavliaetsia sentralnym personajem v igre Total War: Attila. Do ego rojdeniia fraksiiu gunnov nevozmojno unichtojit, a dlia eio razgroma neobhodimo trijdy oderjat pobedu nad samim Attiloi. Attila — odin iz osnovnyh personajei igry Fate/Extella: The Umbral Star. Sılteme jasalǧan derek közderı: 1.The Encyclopedia Britannica; Bolşaia Sovetskaia Ensiklopediia (BSE); Wikipedia jäne Vikipediia erkın ensklopediialary. 2. Edda Icelandic Literature written by the Editors of Encyclopedia Britannica. See Article History. 3. Bernştam A.N. «Ocherk istorii gunnov».  

Ädıl Ahmetov

(jalǧasy bar)