Professor, akademık Ádil Ahmetovtyń «Vıkıngderdiń izimen» (Ǵylymı gıpotezalyq týyndy) kitabynyń «Baıyrǵy vıkıngderdiń rýnıkalyq álippesi men eski túrki rýnıkalyq álippesiniń túpki syry» dep atalatyn bólimi budan aldyn oqyrman nazaryna usynylǵan. Osy kitaptan úzindi jarııalaýdy odan ári jalǵastyramyz. Birge oqıyq.
Álemniń ámbebap enıklopedııalaryna [1] kóz júgirtsek, b.z.
374 jyly Eýropadaǵy Batys Ǵun ımerııasynyń negizin qalaǵan
Balamer (Balaámir) bolǵan. Ǵundar 395 jyly ońtústik Kavkazdaǵy
parsylardyń jerine basyp kirgen. Kóp uzamaı, bılik Haratonnyń
qolyna kóshken. Haratonnyń Aqtar, Rýas, Aıarys jáne Myńjyq
degen uldary bolǵan. Sol uldardyń kenjesi Attıla - Myńjyqtyń
urpaǵy. Attıla ımperııa bıligine Rýastyń qaıtys bolýymen
baılanysty, shamamen 40 jasynda kelen syńaıly. Ǵun ımprııasy
45-50 shaqty halyqtyń basyn biriktirgen. Orta ǵasyr
jazýshylarynan qalǵan enıklopedııalyq aqparatqa qaraǵanda,
Attıla qolbasshylyq etken Ǵun ımperııasy 445-43 jyldar
aralyǵynda Soltústik Italııaǵa basyp
kirip, Po ózeniniń soltústigindegi kóptegen qalalardy qıratqan,
sondaı-aq Germanııa men Franııany da qosa baǵyndyryp, tipti Rım
ımperııasynyń ózine de qaýip tóndirip qoımaı, Batys Rım
ımperııasynyń terrıtorııasyna da ıelik etken. Sondyqtan da bolar,
Attılaǵa Rım ımperııasy salyq tólep turǵan.
Rım Papasynyń hatshysy Prosperdiń jazbalaryna qaraǵanda,
Papa Lev Rımniń Avıena jáne Trıetııa sekildi áıgili tulǵalarymen
birge Ǵun ımperatory Attılanyń aldyna kelip, odan Italııany
jaıyna qaldyrýdy ótingen. Attıla Papanyń delegaııasyna izet
kórsetip, beıbit kelisimge kelgennen keıin Dýnaıǵa oralǵan. 454
jyly Attıla qaıtys bolǵannan keıin Batys Ǵun ımperıasy
ydyryp, german taıpalary ǵundardan bólinip ketedi. Sóıtip,
burynǵy úlken ımperııa quramynda tek qana túrkitildes taıpalar
ǵana qalady.
Qalaı degenmen de, Ǵun ımperııasynyń kóshbasshysy Attıla
adamzat órkenıeti men tarıhynda óshpes iz qaldyrǵan tulǵa ekenin
eshkim de joqqa shyǵara almaıdy. Óıtkeni Eýropa aımaǵynda
Attıla kúni búginge deıin Rım ımpeatorlary Iýlıı ezar nemse
Aleksandr Makedonskıı sekildi uly ımperatorlardan kem
sanalmaıdy. Attıla týraly aıtylǵan bul túıinniń aıqyn dálelin
kez kelgen oqyrman baıyrǵy skandınavııalyq vıkıngder dáýirinde
ısland tilinde jazylǵan eki kitaptan turatyn folklorlyq “Edda”
eposynan da taba alady. XIII ǵasyrda jaryq kórgen atalmysh epos
tek ıslandııalyq týyndy ǵana emes, sonymen qatar ol
jalpygermandyq ádebı muraǵa jatady. Eddanyń alǵashqy kitaby
proza úlgisinde jazylsa, sońǵysy poetıkalyq janrda jazylǵan.
Sondyqtan da birinshi kitap - “Kishi Edda”, al ekinshisi “Úlken
Edda” dep atalyp ketken. Deı turǵanmen, poetıkalyq janrdaǵy
“Úlken Edda” bul kúnde túpki tegi ortaq german tobyndaǵy barlyq
halyqtardyń ortaq mıfologııasynyń búge-shigesin qamtıtyn
biregeı derekkózi bolyp tabylady [2].
Osy tusta ‘baıyrǵy ıslandııalyq vıkıngderdiń Edda
eposynan nemese baıyrǵy german qıssalary men Vatıkan
jazbalarynan Attılaǵa qalaısha oryn berilgen?’degen suraqtyń
týatyny zańdy dep oılaımyn. Sosyn, bul suraqtyń
oqyrmandardyń da kókeıinde turýy ábden múmkin. Deı turǵanmen,
tereńirek úńilip bajaılasaq, bul rıtorıkalyq suraqtyń jaýaby
osyǵan deıin bizder usynǵan kúlli materıaldyń ishinde turǵanyna
anyq kóz jetkizýge bolady. Óıtkeni ol materıaldardyń ishinde
tarıhı, arheologııalyq, genetıkalyq, DNK-geneaologııalyq,
lıngvıstıkalyq (etımologııalyq, jáne rýnıkalyq) jáne shetel
ǵalymdarynyń eńbekterinde atap ótilgendeı, vıkıgderdiń arǵy
teginiń baıyrǵy Skıfııadan nemese búgingi Qazaqstan
terrıtorııasynan tamyr alatyndyǵy anyq kórsetilgen.
Ǵundardyń qolbasshysy Attıla týraly ańyzdyń endi biri -
Attılanyń taǵy týraly ápsana. Bul ápsananyń naqty dáleli
Italııanyń soltústigindegi Veneııa mańyndaǵy teńiz sýynyń taıaz
jerinde ornalasqan Torchello aralynda da kezdesedi.
Sonymen qatar, Ǵun ımperııasy men Attıla týraly tushymdy derek kózderin
Reseıdegi Jdanov atyndaǵy Lenıngrad ýnıversıtetiniń 1951 jyly
jaryqqa shyǵarǵan tarıh ǵylymynyń doktory A.N. Bershtamnyń
«Ocherk ıstorıı gýnnov» («Ǵundar tarıhynyń ocherki»] [3] atty
týyndysynan da tabýǵa bolady.
Alaıda joǵarydaǵy derek kózderi Ǵun ımperııasy men onyń
ataǵy jer jarǵan ımperatory Attıla týraly jaryq kórgen
dúnıeler tek osylarmen ǵana shekteledi degendi bildirmeıdi.
Munyń naqty dáleli retinde tómende keltirilgen siltemelerdi
kórsetsek te jetkilikti degen oıdamyz. Óıtkeni olardyń ishinde
álemniń ártúrli tilderinde jaryq kórgen ádebı týyndylar da,
mýzykalyq shyǵarmalar da, kórkem nemese dokýmentaldy nemese
mýltfılmder de, vıdeooıyndar da jetip artylady.
Attılaǵa arnalǵan ádebı shyǵarmalar:
Dante sdelal Attılý odnım ız personajeı svoeı «Bojestvennoı
komedıı» (1321), nazvav ego «bıchom zemlı».
Geza Gardonı, ıstorıcheskıı roman «Nevıdımyı chelovek» / «A
láthatatlan ember» (1901).
Evgenıı Zamıatın, roman «Bıch Bojıı», 1935.
Dmıtrıı Kedrın, poema «Svadba», 1940.
Lýı de Vol. «Attıla». M.: Eksmo, 1996.
Solovev Anatolıı. «Attıla: Sokrovıa Attıly». Istorıcheskıı
roman. M., 1997.
Býve-Ajan M. «Attıla — Bıch Bojıı» (serııa JZL), M., 2003.
Edvard Hatton. «Attıla. Predvodıtel gýnnov». M., 2005. (Nomen
est omen).
Ivan Bılyk. «Mech Areıa». Roman. Kıev, 2005.
Dıtrıh Ýılıam. «Bıch bojıı». Istorıcheskıı roman. M., 2008.
Ýılıam Neıpır. «Attıla» (Chelovek ılı demon). M., 2008.
Michael Curtis Ford. «The sword of Attila», St. Martin’s Press, 2006.
Christopher Kelly. «Attila the Hun: Barbarian Terror and the Fall of the
Roman Empire», Bodley Head, 2008.
Mýzykalyq shyǵarmalar:
«Attıla» (1846) — opera ıtalıanskogo kompozıtora Djýzeppe
Verdı.
«Attila» (2004) — pesnıa ız alboma «The Glorious Burden»
amerıkanskoı hevı-metal grýppy Iced Earth.
«Attıla» (2007) — pesnıa ız alboma «Jatva» Dmıtrııa Revıakına.
«Attıla» (2011) — pesnıa ız alboma «Fenıks» rossııskoı hevı-
metal grýppy «Arııa».
«Attila» (2011) — debıýtnyı albom kazahskoı etnıcheskoı hevı-
metal grýppy «Aldaspan».
«Attila» (s 2005 — n.v.) — detkor-grýppa ız Atlanty.
Kórkem fılmder:
«Nıbelýngı: Mest Krımhıldy» / «Die Nibelungen: Kriemhilds
Rache» (Véımarskaıa respýblıka; 1924) rejıssıor Frı Lang, v rolı
Korolıa Attıly — Rýdolf Klıaın-Rogge.
«Attıla» (Italııa-Franııa, 1954). V rolı Attıly — Entonı
Kýınn (nast. ımıa — Antonıo Oahaka).
«Znak ıazychnıka» (SShA, 1954). V rolı Attıly — Djek
Pelans (nast. ımıa — Vladımır Ivanovıch Palagnıýk).
«Nıbelýngı: Mest Krımhıldy» / «Die Nibelungen, Teil 2 —
Kriemhilds Rache» (FRG, Iýgoslavııa; 1967) rejıssıor Harald
Raınl, v rolı Korolıa Attıly — Herbert Lom.
«Tehnıka ı rıtýal [it] » (Italııa, 1972). Rejıssıor — Mıklosh Iancho. V
rolı Attıly — Iojef Madarash.
«Attıla-zavoevatel» (2001) — mını-serıal, v rolı
Attıly — Djerard Batler.
Attıla (ojıvshıı eksponat Mýzeıa estestvennoı ıstorıı Nıý-
Iorka) takje ıavlıaetsıa odnım ız geroev fılmov «Noch v mýzee»,
«Noch v mýzee 2» ı «Noch v mýzee 3». Ego rol ıspolnıl Patrık
Gallaher.
Dokýmentaldyq fılmder:
Taıny drevnostı. Varvary. Chast 3. Gýnny (SShA; 2003).
Attıle posvıaıon 45-mınýtnyı fılm BBC v ıkle «Velıkıe
voıny [en] ». Rol Attıly ıspolnıl aktıor Rorı Makkann.
Vo vtoroı serıı vtorogo sezona peredachı Nepobedımyı voın,
sravnıvaıýt orýjıe ı taktıký Atılly ı Aleksandra Makedonskogo.
Mýltfılmder:
Attıla v vıde zombı poıavlıaetsıa v mýltserıale «Maska» (The
Mask: The Animated Series [en] , 1995) v 13 serıı pervogo sezona (All
Hallow’s Eve). Po sıýjetý serıı vyıasnıaetsıa, chto Maska Lokı kogda-
to prınadlejala Attıle.
Kompıýterlik oıyndar:
Attıla poıavlıaetsıa v dopolnenıı k kompıýternoı ıgre Age of
Empires II, The Conquerors, gde est posvıaıonnaıa emý kampanııa, a
takje v pereızdanııah ıgry, Age of Empires II HD ı Age of Empires
II: Definitive Edition.
Attıla poıavlıaetsıa ı v ıgre Sid Meier’s Civilization V, kak odın ız
dostýpnyh lıderov.
Attıla ıavlıaetsıa entralnym personajem v ıgre Total War: Attila.
Do ego rojdenııa frakııý gýnnov nevozmojno ýnıchtojıt, a dlıa eıo
razgroma neobhodımo trıjdy oderjat pobedý nad samım Attıloı.
Attıla — odın ız osnovnyh personajeı ıgry Fate/Extella: The
Umbral Star.
Silteme jasalǵan derek kózderi:
1.The Encyclopedia Britannica; Bolshaıa Sovetskaıa
Enıklopedııa (BSE);
Wikipedia jáne Vıkıpedııa erkin enklopedııalary.
2. Edda Icelandic Literature written by the Editors of
Encyclopedia Britannica. See Article History.
3. Bernshtam A.N. «Ocherk ıstorıı gýnnov».
Ádil Ahmetov
(jalǵasy bar)
