Qolóneri qatty damyǵan qazaq halqynda jıhazdyq buıymdar men zergerlik zattardyń, ulttyq kıimderdiń túri kóp. Ásirese, qazaq zergerleriniń taza kúmis, altynnan bilezik, syrǵa, saqına, júzik soǵýy, ony quıyp jasaýy – úlken sheberlikti talap etedi. Qazaqstannyń batysy men ońtústiginde kúmis áshekeılerdiń betine altyn jalatý, altynmen býlaý nemese qaqtalǵan juqa altynmen kórkemdep zergerlik zattar jasaý óneri qalyptasqan. Áıel áshekeıiniń eń qymbaty – uzatylatyn qyz úshin jasalatyn sáýkele bolsa, qazaq zergerleriniń óte kóp jasaıtyn áshekeıleriniń biri –saqına men júzik.
Saqınanyń túrleri
Saqına men baldaq saýsaqqa salynady. Olar negizinen, áıelder jıhazy bolyp sanalǵanymen, erler qolyna salatyn da saqınalar bar. Saqınalar áshekeı mánerine, kózderiniń beınelerine qaraı bylaı dep atalady:
1. Tasty saqına.
2. Monshaqty saqına.
3. Kavkaz saqına.
4. Qusmuryn saqına.
5. Yrǵaq saqına.
6. Buramaly saqına jáne t.b.
Saqınalar kóbinese som kúmisten soǵylady. Qazaq sheberleri saqına, syrǵalar-dyń kózderine daıyn kúıinde satyp alynǵan mynandaı ásem, qymbat tastardy paıdalanady:
1. Teńbil tas (slane pıatnıstyı).
2. Sý tas (hrýstal).
3. Kók tas (malahıt).
4. Qulpyrma tas (perlamýtr).
5. Qubyla tas (aleksandrıt).
6. Zúbárjat (ızýmrýd).
7. Jaqut (ıahont).
8. Laǵyl (rýbın).
9. Jarqyraýyq tas (samovet).
10. Gaýhar (brıllıant).
11. Aq tas.
12. Iantar.
A.Mashanovtyń 1962 jylǵy 14 qańtarda «Soıalıstik Qazaqstan» gazetinde jazýy boıynsha, ıantar – kún sáýleli tas, ádemi tastardy bir kezderi «keremetti tas» sanaǵan.
Halyq nanymynda asyl tastardyń keıbireýi adamǵa qut ákeledi, jańbyr shaqyrady, til-kózden saqtaıdy. Al, ıantardyń ǵajaıyp sıpatyn grek ǵalymdary osydan 2500 jyl buryn bilgen kórinedi. Ony parsy tilinde Hahrýba (ózine tartqysh) dep ataıdy eken. Iantar teginde bir túrli aǵashtyń sorǵyǵan shaıyrynan shyǵady. Onyń ishinde qurt, qumyrsqa, qońyz sııaqty jándikterdiń denesi tiri qalpyn saqtap qalyp ta qoıady. Bul jóninde M.V. Lomonosov tipti, «Qabyryń handardan da artyq eken», — dep, ıantar ishinde qalyp qoıǵan shybyn-shirkeıge arnap óleń de shyǵarǵan.
Qazaq tilinde saqınaǵa baılanysty kóptegen ataýlar qalyptasqan. Olar mynandaı:
1. Aqyq saqına – kishkentaı aqyq qondyrylǵan saqına.
2. Altyn saqına – taza altynnan jasalǵan.
3. Baldaq saqına – saqınanyń saýsaq ústine qaraǵan beti tórtburysh bolyp keletin túri.
4. Burama saqına – altyn, kúmisti esip jasaıdy.
5. Jez saqına – saýsaqqa salý úshin emes, qamshy, naıza, pyshaq, qylysh sabyn bekitý úshin jasalady.
6. Kavkaz saqına – qara ala órnekti saqına túri.
7. Kúmis saqına – taza kúmisten quıyp jasaıdy.
8. Qola saqına – qoladan jasalǵan arzan saqına.
9. Monshaqty saqına – monshaq qondyrylǵan saqına.
10. Qusmuryn saqına – ústi dóńesteý kelgen saqına túri.
11. Mys saqına – mystan jasalǵan ortan qol saqına.
12. Neke saqınasy – jas jubaılardyń úılený toıynda bir-birine syılaıtyn saqınasy.
13. Saqınek – pyshaq, qylysh t.b. quraldardyń sapa jetesi suǵylatyn jerin qysyp turý úshin mys ne kúmisten jasalatyn baldaq, moınaq.
14. Sirkeli saqına – betine usaq túıirshikterden sirke órnek salǵan saqına.
15. Tasty saqına – tas, shyny ornatqan saqına.
16. Temir saqına – temirden jasalǵan tyǵyrshyq, saqınek.
Saqınanyń baýyry júzikke qaraǵanda jalpaqtaý keledi. Saqına men baldaqty júzik dep te ataı beredi. Erler saqınany bir qolyna ǵana salady, áıelder barlyq saýsaqtaryna eki-úshten qosarlap sala beredi.
Qudaǵı júzik
Qazaq salty boıynsha qyz sheshesiniń qudaǵıyna syılaıtyn, qos dóńgelekti, ústi tutas qomaqty, asyl tastardan kóz qondyrylyp, altynmen qaptalǵan qymbat buıym - qudaǵı júzik. Ol kádimgi qos baldaq júzikke uqsas bolǵanymen, odan kórkem, erekshe jasalynǵan. Qyzdyń sheshesi qudaǵı júzikti zergerge ádeıi tapsyryspen jasatady. Eki jastyń qatar turǵan qos baldaq, saqına tárizdi qartaıǵansha birge ómir súrýin tileıtindiginiń belgisi retinde syıǵa tartady. Bul buryn buljytpaı oryndalatyn salttardyń biri bolǵan.
Qudaǵı júziktiń baýyrynda eki saýsaqqa birdeı kıgizetindeı qosarlanǵan eki saqınasy bolady. Onyń beti asyl tas, tústi shynymen, altyndalyp ásemdeledi. Keı jerlerde uzatylǵan qyzdyń enesine bir jyldan soń tartý etiledi. Sebebi, qudaǵı júzik jańa túsken kelinge shyn máninde analyq qamqorlyq jasaǵan enege berilýge tıisti. Bir jyldyń ishinde kishi, úlken eneleriniń qaısy analyq qamqorlyq kórsete bildi, ol ózinen-ózi anyqtalatyn aqıqat. Qudaǵı júzikti oń qoldyń ortańǵy saýsaǵyna kıgizgende, onyń tórt saýsaq syrtyn túgeldeı jaýyp turýy shart.
Saqına taǵý dástúri
Saqına – estelik, syılyq, tipti, muralyq belgi. Halqymyzda qalyptasqan dástúr boıynsha, as adal bolýy úshin ony daıyndaıtyn, dastarhanǵa qoıatyn, shaı quıyp beretin áıeldiń saýsaǵynda mindetti túrde saqına bolýǵa tıis. Kóbinese áıelderge kúmis saqına taǵý usynylady. Alaıda altyn saqına taqsa da aıyp emes. Onyń da jaqsy áseri bar. Sol sebepti qazaqtar «Saqınany sánge salmaıdy, ol – tazalyqqa tarazy», «Saqına sánge jatpas, aıqaı ánge jatpas», — deıdi. Sóıtip, saqınanyń tek sándik qana emes, gıgıenalyq ta qyzmet atqaratynyn ańǵartady.
Iá, bizdiń danagóı halqymyz saqına soǵylatyn kúmis, altynnyń tattanýǵa ushyramaıtynyn, olardyń sýdyń, tamaqtyń tez buzylmaýyna septigin tıgizetinin, densaýlyqqa jaǵymdy áser etetinin tym erte baıqap, bilgen. Kóp adamnyń esterinde bolar, jas kelinshek nárestesin shomyldyrarda, jaıalyǵyn jýarda, tamaq daıyndarda aýyldaǵy qart ájelerimizdiń oǵan: «Qolyńa kúmis saqınańdy salyp al, ol tazalyqqa, adaldyqqa jaqsy», — dep aıtyp otyratyny. Tipti, náresteni qyrqynan shyǵararda ony shomyldyratyn sýǵa da kúmis teńgelerdi nemese kúmis, altyn saqınany, bilezikti salmaıdy ma? Bul – álgi zergerlik zattardy sábıdi qyrqynan shyǵarýshy áıelderge arnalǵan syılyq qana emes, halqymyzdyń sondaı asyl zattardy qasıetti sanaýynan qalyptasqan dástúr de.
Munyń syrtynda tilimizde: «saqınasy ustap otyr», — dep basy aýyrǵan adamdy, «saý basyna saqına tilep aldy», — dep tekten-tekke daý-janjalǵa qalǵan adamdy aıtady. Al, «saqınasy synyq», — dep boıjetkenniń qyz emes, áıel ekendigin bildiredi. Turmysqa shyqqan qyzdy da «saqınasyn syndyrǵan» dep aıtady.
Neke saqınasyn almastyrý dástúrin, boljam boıynsha, mysyrlyqtar oılap tapqan. Saqınanyń dóńgelek formasy (qalpy) – máńgilik juptar arasyndaǵy sheksiz baqyt pen mahabbatty bildiredi. Toı kúni qonaqtardyń kúıeý jigit pen qalyńdyqqa jaqyndaýy (qol tıgizýleri) baqyt ákeledi dep eseptelgen. Óıtkeni, burynǵy nanym-senimde bul kúni qos aqqýdaı jarasqan qalyńdyq pen kúıeý jigit qudaıdyń shapaǵatyna bólenedi-mys…
Eýropalyqtar jas bosanǵan ananyń saýsaǵynda mindetti túrde neke saqınasy bolýǵa tıis dep yrymdaǵan. Olardyń túsiniginshe, saqına qınalmaı bosanýǵa kómektesedi. Al, endi Skandınavııa eliniń yrymyna nazar aýdarsaq, munda qaraly januıa múshelerine (kámeletke tolǵandarǵa) 40 kúnge kúndiz-túni saýsaǵynan bir saqınasynyń úzilmeýi (alynbaýy) buıyrylady. Olaı bolmaǵan jaǵdaıda, marqum kóńilden ketedi, umyt bolady, al umyt bolsa, mar-qumnyń rýhy, arýaǵy qaıta oralyp kelip, uıqyǵa ketkende saqına taqpaǵandy qınaıdy, tunshyqtyrady. Skandınavııalyqtar soǵan senedi, solaı dep oılaıdy.
Saqına – júzikke baılanysty búkil halyqqa keń taraǵan, ádet-ǵurypqa aınalǵan yrym-joralǵylar bar. Ol kóbinese neke saqınasyna baılanysty. Osy yrym-joralǵyǵa júginsek, júzik (neke saqınasy) sóz joq, jup-jumyr, kedir-budyrsyz, ári kózsiz bolǵany shart. Ol – jas jubaılar kedergisiz ómir súrsin, baqyttary sol saqınanyń dóńgelegindeı sheksiz, taýsylmaıtyn bolsyn degen yrym.
Júzik – saqına jóninde medıınada túrli senim, boljam, yrym-joralǵylar kóp.
Belgili ǵalym refleksoterapevt M.I.Anısımovtyń tujyrymy boıynsha (Reseı Shyǵys medıınasy Ortalyǵynyń tóraǵasy bolyp turǵanda jasaǵan málimdemesi boıynsha, M.S.) qalyń, aýyr nemese tar saqınalarmen saýsaqtardy «jazalaýǵa» (qınaýǵa) bolmaıdy. Ár saýsaqta – búırek, baýyr, ót, júrek, júıkege tikeleı baılanysty júıke núktelerin dóp basyp, júzik-saqınalar búkil qan-tamyr júıesine oń áser ete alady. Mysaly, suq saýsaqtyń nerv (júıke) núkteleri júıke aýrýyn jazǵan. Sondaı saqınany udaıy eń kishi saýsaqqa kıip júrse, adamǵa arteskleroz, gıpertonııa keselderin qondyrady. Muny M.I.Anısımov óziniń ǵylymı negizde kóp zertteý arqyly anyqtaǵanyn jazady. Búgingi medıına (onyń ishinde Shyǵys medıınasy) saqınanyń bárin de túnde sheship jatýdy, tipti, jylyna 1 (bir) aı saqına taqpaı júrýdi qýattaıdy, aqyl-keńes retinde usynady.
Jalpy, grekterdiń túsiniginde ólgen adam jerlengende onyń ónboıynda saqına, syrǵa, alqa qalyp qoıatyn bolsa, olardyń saǵasynda, yǵynda jyn-shaıtan, dııý-periler de qalyp qoıyp, o dúnıede marqumdy azaptaıdy – mys… Árıne, grekter buǵan senedi.
Jalpy, saqına taqqanda este bolatyn bir jaǵdaı: er adamdardyń qolyna betinde teńiz qaraqshylarynyń jalaýynda bolatyn belgideı (ólgen adamnyń bas súıegi men bir-birimen aıqasqan qos qylysh) máneri bar, soǵan uqsas, ıaǵnı, túrli jyn-shaıtannyń sýreti bederlengen saqınany taqpaǵany jón. Ómirde ózimiz kýá bolǵan bir oqıǵa: bir kisi qaıtys bolǵanynda ólgen adamnyń bas súıegi mánerlengen saqınany qolyna taǵyp alǵan bir jigit marqumnyń máıitiniń basynda, oǵan arnap berilgen asta álgi júzigin qolynan sheshpeı arýaqqa qol jaıyp, tamaq iship otyrdy. Imanjúzdi qazaq balasyna jaraspaıtyn-aq jat qylyq. Saqına taǵýdyń syry da mol, áıelder úshin saýaby da mol. Tek olar ózine qajetti saqınany tańdaı bilse bolǵany.
Maqsutbek SÚLEIMEN
