قولونەرى قاتتى دامىعان قازاق حالقىندا جيھازدىق بۇيىمدار مەن زەرگەرلىك زاتتاردىڭ، ۇلتتىق كيىمدەردىڭ ءتۇرى كوپ. اسىرەسە، قازاق زەرگەرلەرىنىڭ تازا كۇمىس، التىننان بىلەزىك، سىرعا، ساقينا، جۇزىك سوعۋى، ونى قۇيىپ جاساۋى – ۇلكەن شەبەرلىكتى تالاپ ەتەدى. قازاقستاننىڭ باتىسى مەن وڭتۇستىگىندە كۇمىس اشەكەيلەردىڭ بەتىنە التىن جالاتۋ، التىنمەن بۋلاۋ نەمەسە قاقتالعان جۇقا التىنمەن كوركەمدەپ زەرگەرلىك زاتتار جاساۋ ونەرى قالىپتاسقان. ايەل اشەكەيىنىڭ ەڭ قىمباتى – ۇزاتىلاتىن قىز ءۇشىن جاسالاتىن ساۋكەلە بولسا، قازاق زەرگەرلەرىنىڭ وتە كوپ جاسايتىن اشەكەيلەرىنىڭ ءبىرى –ساقينا مەن جۇزىك.
ساقينانىڭ تۇرلەرى
ساقينا مەن بالداق ساۋساققا سالىنادى. ولار نەگىزىنەن، ايەلدەر جيھازى بولىپ سانالعانىمەن، ەرلەر قولىنا سالاتىن دا ساقينالار بار. ساقينالار اشەكەي مانەرىنە، كوزدەرىنىڭ بەينەلەرىنە قاراي بىلاي دەپ اتالادى:
1. تاستى ساقينا.
2. مونشاقتى ساقينا.
3. كاۆكاز ساقينا.
4. قۇسمۇرىن ساقينا.
5. ىرعاق ساقينا.
6. بۇرامالى ساقينا جانە ت.ب.
ساقينالار كوبىنەسە سوم كۇمىستەن سوعىلادى. قازاق شەبەرلەرى ساقينا، سىرعالار-دىڭ كوزدەرىنە دايىن كۇيىندە ساتىپ الىنعان مىنانداي اسەم، قىمبات تاستاردى پايدالانادى:
1. تەڭبىل تاس (سلانەتس پياتنيستىي).
2. سۋ تاس (حرۋستال).
3. كوك تاس (مالاحيت).
4. قۇلپىرما تاس (پەرلامۋتر).
5. قۇبىلا تاس (الەكساندريت).
6. ءزۇبارجات (يزۋمرۋد).
7. جاقۇت (ياحونت).
8. لاعىل (رۋبين).
9. جارقىراۋىق تاس (ساموتسۆەت).
10. گاۋھار (بريلليانت).
11. اق تاس.
12. يانتار.
ا.ماشانوۆتىڭ 1962 جىلعى 14 قاڭتاردا «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىندە جازۋى بويىنشا، يانتار – كۇن ساۋلەلى تاس، ادەمى تاستاردى ءبىر كەزدەرى «كەرەمەتتى تاس» ساناعان.
حالىق نانىمىندا اسىل تاستاردىڭ كەيبىرەۋى ادامعا قۇت اكەلەدى، جاڭبىر شاقىرادى، ءتىل-كوزدەن ساقتايدى. ال، يانتاردىڭ عاجايىپ سيپاتىن گرەك عالىمدارى وسىدان 2500 جىل بۇرىن بىلگەن كورىنەدى. ونى پارسى تىلىندە حاحرۋبا (وزىنە تارتقىش) دەپ اتايدى ەكەن. يانتار تەگىندە ءبىر ءتۇرلى اعاشتىڭ سورعىعان شايىرىنان شىعادى. ونىڭ ىشىندە قۇرت، قۇمىرسقا، قوڭىز سياقتى جاندىكتەردىڭ دەنەسى ءتىرى قالپىن ساقتاپ قالىپ تا قويادى. بۇل جونىندە م.ۆ. لومونوسوۆ ءتىپتى، «قابىرىڭ حانداردان دا ارتىق ەكەن»، — دەپ، يانتار ىشىندە قالىپ قويعان شىبىن-شىركەيگە ارناپ ولەڭ دە شىعارعان.
قازاق تىلىندە ساقيناعا بايلانىستى كوپتەگەن اتاۋلار قالىپتاسقان. ولار مىنانداي:
1. اقىق ساقينا – كىشكەنتاي اقىق قوندىرىلعان ساقينا.
2. التىن ساقينا – تازا التىننان جاسالعان.
3. بالداق ساقينا – ساقينانىڭ ساۋساق ۇستىنە قاراعان بەتى ءتورتبۇرىش بولىپ كەلەتىن ءتۇرى.
4. بۇراما ساقينا – التىن، كۇمىستى ەسىپ جاسايدى.
5. جەز ساقينا – ساۋساققا سالۋ ءۇشىن ەمەس، قامشى، نايزا، پىشاق، قىلىش سابىن بەكىتۋ ءۇشىن جاسالادى.
6. كاۆكاز ساقينا – قارا الا ورنەكتى ساقينا ءتۇرى.
7. كۇمىس ساقينا – تازا كۇمىستەن قۇيىپ جاسايدى.
8. قولا ساقينا – قولادان جاسالعان ارزان ساقينا.
9. مونشاقتى ساقينا – مونشاق قوندىرىلعان ساقينا.
10. قۇسمۇرىن ساقينا – ءۇستى دوڭەستەۋ كەلگەن ساقينا ءتۇرى.
11. مىس ساقينا – مىستان جاسالعان ورتان قول ساقينا.
12. نەكە ساقيناسى – جاس جۇبايلاردىڭ ۇيلەنۋ تويىندا ءبىر-بىرىنە سىيلايتىن ساقيناسى.
13. ساقينەك – پىشاق، قىلىش ت.ب. قۇرالداردىڭ ساپا جەتەسى سۇعىلاتىن جەرىن قىسىپ تۇرۋ ءۇشىن مىس نە كۇمىستەن جاسالاتىن بالداق، مويناق.
14. سىركەلى ساقينا – بەتىنە ۇساق تۇيىرشىكتەردەن سىركە ورنەك سالعان ساقينا.
15. تاستى ساقينا – تاس، شىنى ورناتقان ساقينا.
16. تەمىر ساقينا – تەمىردەن جاسالعان تىعىرشىق، ساقينەك.
ساقينانىڭ باۋىرى جۇزىككە قاراعاندا جالپاقتاۋ كەلەدى. ساقينا مەن بالداقتى جۇزىك دەپ تە اتاي بەرەدى. ەرلەر ساقينانى ءبىر قولىنا عانا سالادى، ايەلدەر بارلىق ساۋساقتارىنا ەكى-ۇشتەن قوسارلاپ سالا بەرەدى.
قۇداعي جۇزىك
قازاق سالتى بويىنشا قىز شەشەسىنىڭ قۇداعيىنا سىيلايتىن، قوس دوڭگەلەكتى، ءۇستى تۇتاس قوماقتى، اسىل تاستاردان كوز قوندىرىلىپ، التىنمەن قاپتالعان قىمبات بۇيىم - قۇداعي جۇزىك. ول كادىمگى قوس بالداق جۇزىككە ۇقساس بولعانىمەن، ودان كوركەم، ەرەكشە جاسالىنعان. قىزدىڭ شەشەسى قۇداعي جۇزىكتى زەرگەرگە ادەيى تاپسىرىسپەن جاساتادى. ەكى جاستىڭ قاتار تۇرعان قوس بالداق، ساقينا ءتارىزدى قارتايعانشا بىرگە ءومىر ءسۇرۋىن تىلەيتىندىگىنىڭ بەلگىسى رەتىندە سىيعا تارتادى. بۇل بۇرىن بۇلجىتپاي ورىندالاتىن سالتتاردىڭ ءبىرى بولعان.
قۇداعي جۇزىكتىڭ باۋىرىندا ەكى ساۋساققا بىردەي كيگىزەتىندەي قوسارلانعان ەكى ساقيناسى بولادى. ونىڭ بەتى اسىل تاس، ءتۇستى شىنىمەن، التىندالىپ اسەمدەلەدى. كەي جەرلەردە ۇزاتىلعان قىزدىڭ ەنەسىنە ءبىر جىلدان سوڭ تارتۋ ەتىلەدى. سەبەبى، قۇداعي جۇزىك جاڭا تۇسكەن كەلىنگە شىن مانىندە انالىق قامقورلىق جاساعان ەنەگە بەرىلۋگە ءتيىستى. ءبىر جىلدىڭ ىشىندە كىشى، ۇلكەن ەنەلەرىنىڭ قايسى انالىق قامقورلىق كورسەتە ءبىلدى، ول وزىنەن-ءوزى انىقتالاتىن اقيقات. قۇداعي جۇزىكتى وڭ قولدىڭ ورتاڭعى ساۋساعىنا كيگىزگەندە، ونىڭ ءتورت ساۋساق سىرتىن تۇگەلدەي جاۋىپ تۇرۋى شارت.
ساقينا تاعۋ ءداستۇرى
ساقينا – ەستەلىك، سىيلىق، ءتىپتى، مۇرالىق بەلگى. حالقىمىزدا قالىپتاسقان ءداستۇر بويىنشا، اس ادال بولۋى ءۇشىن ونى دايىندايتىن، داستارحانعا قوياتىن، شاي قۇيىپ بەرەتىن ايەلدىڭ ساۋساعىندا مىندەتتى تۇردە ساقينا بولۋعا ءتيىس. كوبىنەسە ايەلدەرگە كۇمىس ساقينا تاعۋ ۇسىنىلادى. الايدا التىن ساقينا تاقسا دا ايىپ ەمەس. ونىڭ دا جاقسى اسەرى بار. سول سەبەپتى قازاقتار «ساقينانى سانگە سالمايدى، ول – تازالىققا تارازى»، «ساقينا سانگە جاتپاس، ايقاي انگە جاتپاس»، — دەيدى. ءسويتىپ، ساقينانىڭ تەك ساندىك قانا ەمەس، گيگيەنالىق تا قىزمەت اتقاراتىنىن اڭعارتادى.
ءيا، ءبىزدىڭ داناگوي حالقىمىز ساقينا سوعىلاتىن كۇمىس، التىننىڭ تاتتانۋعا ۇشىرامايتىنىن، ولاردىڭ سۋدىڭ، تاماقتىڭ تەز بۇزىلماۋىنا سەپتىگىن تيگىزەتىنىن، دەنساۋلىققا جاعىمدى اسەر ەتەتىنىن تىم ەرتە بايقاپ، بىلگەن. كوپ ادامنىڭ ەستەرىندە بولار، جاس كەلىنشەك نارەستەسىن شومىلدىراردا، جايالىعىن جۋاردا، تاماق دايىنداردا اۋىلداعى قارت اجەلەرىمىزدىڭ وعان: «قولىڭا كۇمىس ساقيناڭدى سالىپ ال، ول تازالىققا، ادالدىققا جاقسى»، — دەپ ايتىپ وتىراتىنى. ءتىپتى، نارەستەنى قىرقىنان شىعاراردا ونى شومىلدىراتىن سۋعا دا كۇمىس تەڭگەلەردى نەمەسە كۇمىس، التىن ساقينانى، بىلەزىكتى سالمايدى ما؟ بۇل – الگى زەرگەرلىك زاتتاردى ءسابيدى قىرقىنان شىعارۋشى ايەلدەرگە ارنالعان سىيلىق قانا ەمەس، حالقىمىزدىڭ سونداي اسىل زاتتاردى قاسيەتتى ساناۋىنان قالىپتاسقان ءداستۇر دە.
مۇنىڭ سىرتىندا تىلىمىزدە: «ساقيناسى ۇستاپ وتىر»، — دەپ باسى اۋىرعان ادامدى، «ساۋ باسىنا ساقينا تىلەپ الدى»، — دەپ تەكتەن-تەككە داۋ-جانجالعا قالعان ادامدى ايتادى. ال، «ساقيناسى سىنىق»، — دەپ بويجەتكەننىڭ قىز ەمەس، ايەل ەكەندىگىن بىلدىرەدى. تۇرمىسقا شىققان قىزدى دا «ساقيناسىن سىندىرعان» دەپ ايتادى.
نەكە ساقيناسىن الماستىرۋ ءداستۇرىن، بولجام بويىنشا، مىسىرلىقتار ويلاپ تاپقان. ساقينانىڭ دوڭگەلەك فورماسى (قالپى) – ماڭگىلىك جۇپتار اراسىنداعى شەكسىز باقىت پەن ماحابباتتى بىلدىرەدى. توي كۇنى قوناقتاردىڭ كۇيەۋ جىگىت پەن قالىڭدىققا جاقىنداۋى (قول تيگىزۋلەرى) باقىت اكەلەدى دەپ ەسەپتەلگەن. ويتكەنى، بۇرىنعى نانىم-سەنىمدە بۇل كۇنى قوس اققۋداي جاراسقان قالىڭدىق پەن كۇيەۋ جىگىت قۇدايدىڭ شاپاعاتىنا بولەنەدى-مىس…
ەۋروپالىقتار جاس بوسانعان انانىڭ ساۋساعىندا مىندەتتى تۇردە نەكە ساقيناسى بولۋعا ءتيىس دەپ ىرىمداعان. ولاردىڭ تۇسىنىگىنشە، ساقينا قينالماي بوسانۋعا كومەكتەسەدى. ال، ەندى سكانديناۆيا ەلىنىڭ ىرىمىنا نازار اۋدارساق، مۇندا قارالى جانۇيا مۇشەلەرىنە (كامەلەتكە تولعاندارعا) 40 كۇنگە كۇندىز-ءتۇنى ساۋساعىنان ءبىر ساقيناسىنىڭ ۇزىلمەۋى (الىنباۋى) بۇيىرىلادى. ولاي بولماعان جاعدايدا، مارقۇم كوڭىلدەن كەتەدى، ۇمىت بولادى، ال ۇمىت بولسا، مار-قۇمنىڭ رۋحى، ارۋاعى قايتا ورالىپ كەلىپ، ۇيقىعا كەتكەندە ساقينا تاقپاعاندى قينايدى، تۇنشىقتىرادى. سكانديناۆيالىقتار سوعان سەنەدى، سولاي دەپ ويلايدى.
ساقينا – جۇزىككە بايلانىستى بۇكىل حالىققا كەڭ تاراعان، ادەت-عۇرىپقا اينالعان ىرىم-جورالعىلار بار. ول كوبىنەسە نەكە ساقيناسىنا بايلانىستى. وسى ىرىم-جورالعىعا جۇگىنسەك، جۇزىك (نەكە ساقيناسى) ءسوز جوق، جۇپ-جۇمىر، كەدىر-بۇدىرسىز، ءارى كوزسىز بولعانى شارت. ول – جاس جۇبايلار كەدەرگىسىز ءومىر ءسۇرسىن، باقىتتارى سول ساقينانىڭ دوڭگەلەگىندەي شەكسىز، تاۋسىلمايتىن بولسىن دەگەن ىرىم.
جۇزىك – ساقينا جونىندە مەديتسينادا ءتۇرلى سەنىم، بولجام، ىرىم-جورالعىلار كوپ.
بەلگىلى عالىم رەفلەكسوتەراپەۆت م.ي.انيسيموۆتىڭ تۇجىرىمى بويىنشا (رەسەي شىعىس مەديتسيناسى ورتالىعىنىڭ توراعاسى بولىپ تۇرعاندا جاساعان مالىمدەمەسى بويىنشا، م.س.) قالىڭ، اۋىر نەمەسە تار ساقينالارمەن ساۋساقتاردى «جازالاۋعا» (قيناۋعا) بولمايدى. ءار ساۋساقتا – بۇيرەك، باۋىر، ءوت، جۇرەك، جۇيكەگە تىكەلەي بايلانىستى جۇيكە نۇكتەلەرىن ءدوپ باسىپ، جۇزىك-ساقينالار بۇكىل قان-تامىر جۇيەسىنە وڭ اسەر ەتە الادى. مىسالى، سۇق ساۋساقتىڭ نەرۆ (جۇيكە) نۇكتەلەرى جۇيكە اۋرۋىن جازعان. سونداي ساقينانى ۇدايى ەڭ كىشى ساۋساققا كيىپ جۇرسە، ادامعا ارتەسكلەروز، گيپەرتونيا كەسەلدەرىن قوندىرادى. مۇنى م.ي.انيسيموۆ ءوزىنىڭ عىلىمي نەگىزدە كوپ زەرتتەۋ ارقىلى انىقتاعانىن جازادى. بۇگىنگى مەديتسينا (ونىڭ ىشىندە شىعىس مەديتسيناسى) ساقينانىڭ ءبارىن دە تۇندە شەشىپ جاتۋدى، ءتىپتى، جىلىنا 1 ء(بىر) اي ساقينا تاقپاي ءجۇرۋدى قۋاتتايدى، اقىل-كەڭەس رەتىندە ۇسىنادى.
جالپى، گرەكتەردىڭ تۇسىنىگىندە ولگەن ادام جەرلەنگەندە ونىڭ ءونبويىندا ساقينا، سىرعا، القا قالىپ قوياتىن بولسا، ولاردىڭ ساعاسىندا، ىعىندا جىن-شايتان، ديۋ-پەرىلەر دە قالىپ قويىپ، و دۇنيەدە مارقۇمدى ازاپتايدى – مىس… ارينە، گرەكتەر بۇعان سەنەدى.
جالپى، ساقينا تاققاندا ەستە بولاتىن ءبىر جاعداي: ەر ادامداردىڭ قولىنا بەتىندە تەڭىز قاراقشىلارىنىڭ جالاۋىندا بولاتىن بەلگىدەي (ولگەن ادامنىڭ باس سۇيەگى مەن ءبىر-بىرىمەن ايقاسقان قوس قىلىش) مانەرى بار، سوعان ۇقساس، ياعني، ءتۇرلى جىن-شايتاننىڭ سۋرەتى بەدەرلەنگەن ساقينانى تاقپاعانى ءجون. ومىردە ءوزىمىز كۋا بولعان ءبىر وقيعا: ءبىر كىسى قايتىس بولعانىندا ولگەن ادامنىڭ باس سۇيەگى مانەرلەنگەن ساقينانى قولىنا تاعىپ العان ءبىر جىگىت مارقۇمنىڭ ءمايىتىنىڭ باسىندا، وعان ارناپ بەرىلگەن استا الگى جۇزىگىن قولىنان شەشپەي ارۋاققا قول جايىپ، تاماق ءىشىپ وتىردى. ءيمانجۇزدى قازاق بالاسىنا جاراسپايتىن-اق جات قىلىق. ساقينا تاعۋدىڭ سىرى دا مول، ايەلدەر ءۇشىن ساۋابى دا مول. تەك ولار وزىنە قاجەتتى ساقينانى تاڭداي بىلسە بولعانى.
ماقسۇتبەك سۇلەيمەن
