– Kamal Sárýaruly, jurt sizdi aýzy dýaly zııalylardyń qataryna qosady. Al siz ózińiz kezi kelgen jerde azamattyq pozıııamdy kórsetip, ózindik oıymdy aıta bildim dep oılaısyz ba?
– Bireýge jaǵar, bireýge jaqpas... Biraq óz basym osy jasqa kelgenshe aıtatyn oıymnan tosylyp, sóıleıtin jerde qıpaqtap, «qoltyǵymnan bózim, aýzymnan sózim túsip» kórgen emespin. Osy suraǵyńa oraılastyryp bir oqıǵa esime túsip otyr. Kezinde 1987 jyly Ortalyq Komıtettiń basshylary kelip, biz oqyp júrgen medıınalyq ınstıtýtta «senderdiń 80 paıyzdaryń qazaq ultynan quralǵan ekensińder, naǵyz ultshylsyńdar» dep arnaıy jıyn ótkizdi. Olardy ınstıtýtymyzdyń aldyn ala daıyndalyp qoıǵan bir muǵalimderi qoldap, abyr-sabyr bolyp jatty. Sol kezde minbege shyǵyp men shydamaı sóıledim. «Medıınalyq ınstıtýtta qazaqtardyń kóp oqıtyn sebebi – medıına ınstıtýttarynyń kóbisi Ońtústik Qazaqstanda ornalasqan. Bul aımaqtarda qazaqtar kóp bolǵandyqtan, olardyń kóbisi dáriger mamandyǵyna keledi. Al Qaraǵandy, Aqmola aımaqtarynda qazaqtardyń sany az. Sondyqtan olar basqa mamandyqtardy tańdaýy daýsyz. Men mundaıǵa qarsymyn. Biz ultshyl emespiz. Biz elimizdi panalap kelgen sheshenderdi, káristerdi shetke tepkenimiz joq. Olar da bizdiń elimizde óz nandaryn taýyp jeýde. Biz – baýyrmalmyz. Sol baýyrmaldyǵymyzdyń arqasynda bizdi pana tutyp kelgender kóp. Endeshe, «óz elimizde, óz jerimizde bilim alǵysy keletin qazaq balasyna orynsyz zombylyq jasalmasyn» dedim. Budan bólek, qanshama qajetti jerde sóıledim, jonynan taspa tilip aıtatyn tusta aıttym. Tipti pikirlerim qaısybireýlerge jaqpaı qalǵan kezder de boldy. Biraq olar qyńyraıdy eken dep men yqqan joqpyn. Tabıǵatymnan ádilettilikti, shyndyqty jaqsy kóretin adammyn.
– Demek, baz bireýler tárizdi «qap, áttegen-aı, aıtarym ishimde ketti-aý» dep «ah» uryp qalǵan kezińiz joq qoı...
– Biz keńestik ıdeologııanyń qany jerge tambaı turǵan kezde sol kezdegi bıliktiń yǵyna jyǵylmadyq. Ol kezderi ot edik, albyrt edik. Tárbıege kónip, aqyl tyńdaıtynbyz. Al endi kelip birshama jasqa kelgende, ózimiz bireýge aqyl aıtatyn deńgeıge jetken tusta bizdi «bireýdiń yǵyna jyǵylady» deý tipti qısynǵa kelmeıdi. Sondyqtan ár nárseniń ashyǵyn aıtýdy aqsaqaldyq paryzym sanaımyn.
– Áıtse de, qazir qoǵamda «bizdiń elde ótirik sóılemeıtin, sondaı-aq shyndyqty da aıta almaıtyn, tym jaltaq zııalylar legi kóbeıip ketti» degen pikirler bar. Siz munymen kelisesiz be?
– Kelisemin. Muny moıyndaýymyz kerek. Bizdiń el aldynda júrgen azamattarymyzdyń kóbisi keńestik otarshyl ıdeologııanyń ýytynan áli de bolsa aryla almaı júr. Sanamalap qarasaq, Táýelsizdik alǵanymyzǵa 20 jyldan asyp barady. Alaıda aınalyp kelgende qazaq zııalylarynda týrashyldyq joq. Aqıqatynda, ulttyń maqsat-múddesin kózdeıtin, ult úshin shybyn jany shyrqyraıtyn adam saýsaqpen sanarlyq. Osyny bilip otyrǵan halyq «bizdiń zııalylarymyz tym jaltaq» demegende ne deıdi? Qarapaıym kópshiliktiń basym bóligi kúndelikti saıasatty qalt jibermeı, sarapqa salyp otyrady. Mine, osyny eskersek, biz aldymen qazaqtyq, ulttyq rýh jaıyn únemi damytýdy oılastyrýymyz qajet. Qazaq óziniń qazaq ekendigin rýhy arqyly tanyta bilýi kerek. Ulttyq rýh basym bolmaı, memlekettik birlik nyǵaımaıdy. Sondyqtan birligimiz, eldigimiz odan ári nyǵaıa tússin desek, qazaqqa jany ashıtyn, qazaqtyń sózin sóıleıtin azamattardyń legi kóbeıýi kerek.
– Siz osydan biraz jyl buryn suhbattasqanymyzda «Qazaqtyń sózin sóıleıtin azamattarda qazaqtyq rýh qalmady» degen edińiz. Sodan beri birneshe jyl ótti. Sol oıyńyzdy ózgerttińiz be? Qazaq sózin sóıleıtin azamattardyń búgingi aıaq alysyn qalaı baǵamdaısyz?
– Men mundaı pikirlerdi aıtqanda óz basyma eshteńe surap otyrǵan joqpyn. Meni alańdatatyny – halyqtyń, eldiń jaıy. Meniń tamaǵym toq, ataq-dárejem bar. Mende qaısybireýler tárizdi shylqyǵan baılyq joq. Biraq men elimniń rýhy myqty bolǵanyn qalaımyn. Eger qazaqtyń sózin sóıleıtin azamattarda qazaqtyq rýh qalmasa, ulttyń bas qaıǵysy – osy. Sondyqtan qazaqtyń qamyn kúıtteıtin azamattarǵa osylaı oı tastaǵym keledi. Mysaly, bizdiń minberlerde esep beretin sol azamattar «halyqtyń jaǵdaıy óte jaqsy, jumyssyzdyqtyń kólemi elde 5-aq paıyz» dep esep beredi. Mysaly, bizde Ońtústik-Batys, Ońtústik-Shyǵysta qazaqtar turady. Kóbisiniń ahýaly, turmysy nashar. Ortalyq Qazaqstan, Soltústik Qazaqstannyń halqy qunarly jerlerde turatyndyqtan, olar jerdi emip, eginshilik isimen aınalysyp, áıteýir jaǵdaılaryn durystap alyp otyr. Kezinde keńestik ıdeologııanyń yqpalyna ermeı, qanshama zııalylarymyz halyqtyń joǵyn joqtady. Al qazir bizdiń sheneýnikterdiń deni teorııa júzinde ǵana jumys isteıdi. Shetelge baryp kelip, damyǵan elderdiń bir jaqsy tájirıbesin kórip qalady da, «biz de sondaı bolýymyz kerek» dep álgini reforma etip bizge tyqpalaıdy. Ol bizdiń ortamyzǵa beıim be, ol reformany ıgerip áketýge áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaıymyz kele me?! Osy jaǵyna bas qatyrmaıtyn sheneýnikterdiń oryndy-orynsyz reformalary halyqty sharshatyp jiberdi. Jalpy, qazaq halqy óte momyn halyq qoı. Jerimizdiń aýqymy úlken. Bizdiń jerimizdiń baılyǵynyń arqasynda kóptegen sheteldikter mıllıarder atanyp jatyr. Osyndaı áreketterdi kóremin de qarnym ashady.
– Siz qazaqty «momyn halyq» dep otyrsyz. Buǵan qatysty «qazaqty jalqaý halyq» deıtin pikirler de bar. Qaısybir ǵalymdardyń pikirinshe, qazaq sol jalqaýlyǵynan naryqqa beıimdele almaı, tirshiligin túzeı almaı otyrsa kerek. Mundaı pikirlermen kelisesiz be?
– Joq, kelispeımin. Qazir jerimizdiń úshten ekisi, ıaǵnı 67 paıyzy – shól jáne shóleıtti aımaqtar. Bulardy ǵylym tilinde «adamnyń kúnkórisine meılinshe qolaısyz aımaqtar» dep esepteıdi. Ónerkásip damytpaq túgil, ol aýdandarda kún kórý – taýqymet. Ókinishke qaraı, bizde osyndaı adamnyń ómir súrýine meılinshe qolaısyz qýańdanǵan, qolaısyz aımaqtarda halyq turyp jatyr. Sondyqtan mundaı qolaısyz aımaqta turyp jatqan, kún kórisi meılinshe aýyr halyqty men «jalqaý halyq» degenmen kelispeımin.Osy jerde basymdyq berip aıtarym, biz keńestik dáýirdiń qazaqqa shoqpar etip paıdalanǵan keri saıasatyn umytýǵa, ony ysyryp tastaýǵa tıisti emespiz. Kerisinshe, keıingi býyndy quldyq sanadan arylýǵa úndeýimiz kerek. Bul –bizdiń paryzymyz, mindetimiz. Desek te, Qazan tóńkerisine deıin qazaq halqy 100 paıyz saýatty boldy ma? Ol kezderi orys ulty – 10-aq paıyz, al qazaqtar 8 paıyz ǵana saýatty edi. Al osy kórsetkishti joǵary deńgeıge jetkizgen Keńes ókimetine nege jyly peıil de bildirmeske? Keńes ókimeti kezinde halyq tegin oqydy, qalaǵa kelgen mamandar baspanamen qamtyldy. Eldiń áleýmettik jaǵdaıy ol kezderi sheshimin taýyp jatty. Al qazirgi qazaqtardy baspana máselesi qınap tur. Balasyna bilim bereıin dese, orta taptyń qaltasy juqa. Qazir biz sheneýnikterdiń bir nátıjeli is bitirgenine emes, bir jıynda qazaqsha sóılegenine shapattap, máz-máıram bolatyn boldyq. Munyń barlyǵy – sol qazaqtyń sózin sóıleıtin azamattarda qazaqtyq rýhtyń azdyǵynan. Sondyqtan bolashaqta osy máselelerdi arnaıy taldap, zerttep, baqylap otyrǵan jón...
– Qazir bizdiń qoǵam reformalanýǵa beıim. Ony ózińiz de aıtyp otyrsyz. Osyǵan baılanysty suraıyn degenim, «árbir reformada ǵylymı negiz bolýy kerek. Reforma nátıjeli bolýy úshin arnaıy sala ǵalymdarymen keńesip, ǵylymı keńeske júginý kerek» degen pikirlerge qalaı qaraısyz?
– Shalajansar, pispegen reformalardy tájirıbege engizgennen góri, qaı kezde de ony zerttep, tarazylap baryp qoldanysqa engizgen jón. Qazaq buǵan qatysty «jeti ret oılap, bir ret kes» deıdi. Bizge naq qazir qarapaıym toıymdy kózqaraspen ómir súrý úshin kez kelgen mınıstr bolmasa, taǵy basqa sheneýnikter usynǵan bastamanyń neni kózdeıtinin, ol bastamanyń halyqqa bereri qandaı ekenin ábden zertteý kerek. Árbir reformany qoldanysqa engizerde halyqtyń múddesine, elge paıdaly tustaryna tereńirek mańyz bersek, jón bolar edi. Jalpy, biz qazir bar-joǵy 18 mln-dy quraımyz. Onyń ishinde qazaq halqynyń úles salmaǵy 9 mln-ǵa jeter-jetpes. Sondyqtan osy sanaýly ǵana eldiń ósimin ulǵaıtamyz desek, birinshi kezekte ana men bala densaýlyǵyna mán bergen abzal. Urpaqty, keleshekti oılasaq, Úkimet basyndaǵylar osy jaıttarǵa nazar aýdarsa deımin.Abzalynda, bizdiń qazaqta «Sýdyń da suraýy bar» degen naqyl bar. Ómir ótken soń istegen dúnıeńniń suraýy da keledi ǵoı. Osyny umytpaý kerek. Men óz balalaryma únemi «adaldyqty tý etip ustanyńdar, adal astyń sińimi jaqsy» dep otyramyn. Ár qazaq urpaǵynyń boıyna osyndaı tárbıeni sińire alsa, bizdiń ultymyzdyń tamyry ósip-óne berer edi dep oılaımyn. Sondyqtan urpaq tárbıesinde, urpaq densaýlyǵynda únemi jadymyzda ustarymyz tazalyq, adaldyq bolýy tıis dep oılaımyn.
– Siz ekeýmiz biraz jaıttyń basyn qaıyrdyq. Sońǵy saýal. Árkim bolashaqty ózinshe boljaıdy. Ciz osy qazaqtyń bolashaǵyn qalaı boljaısyz?
– Bizdiń ata-babalarymyz eldiń Táýelsizdigi úshin janyn pıda etýge bardy. Qanshama ter tókti, sheıit boldy. Al keıingi urpaq sol Táýelsizdikke eshqandaı qan-tógissiz beıbit túrde jettik. Osydan bolar, biz keıde Táýelsizdigimizdiń qunyn arzandatyp alamyz. Endigi meniń aqsaqal retindegi bar arman-maqsatym – Qazaq eli sol Táýelsizdiktiń qadirin bilse deımin. Bolashaqta zaıyrly memleket ekendigimizdi álem moıyndap, qazaqtyń oshaǵynyń oty óshpeı, tútini túzý shyqsa boldy da...
Suhbattasqan Qarlyǵash ZARYQHANQYZY,
«Adyrna» ulttyq portaly
