Toqsanynşy jyldar – täuelsızdıkke endı qol jetkızgen elımız üşın erekşe kezeŋ. Sol jyldarda qazaq televiziiasy da jaŋa betbūrystar men özgerısterdıŋ jolyna tüstı. Ūlttyq sana-sezımdı qalyptastyru, halyqty ortaq ideia töŋıregınde ūiystyru ısınde kögıldır ekran basty röl atqardy.
Mıne, osy bır qiyn da jauapty kezeŋde qazaq televiziiasynyŋ köşbasynda tūryp, onyŋ damuyna sübelı üles qosqan tarlanbozdardyŋ bırı Arman Sqabylūly – bügınde alpystyŋ asqaryna şyqqan belgılı jurnalist, telejürgızuşı, prodiuser jäne şyǧarmaşylyq tūlǧa.
- Sız jurnalistika salasynda jarty ǧasyrǧa juyq uaqyt eŋbek etıp kelesız. Osy jyldar ışınde halyqqa eŋ maŋyzdy dep sanaǧan qandai mäselelerdı jetkızdıŋız?
- Jurnalistık ǧūmyrda ärtürlı taqyryptardy köterdık qoi. Sonyŋ ışınde eŋ eleulısı dep Täuelsızdık ala salǧan tūsta mūnai salasyna, mäselelerıne arnalǧan tūŋǧyş baǧdarlamany Habar arnasynda jasaǧanmyn. "Jetı kün" baǧdarlamasy boldy. Sol jerde asta-tökte jer astynan şyǧyp jatqan mūnaidyŋ mäselelerı, oǧan kelgen şeteldıkter, bolaşaq ūrpaqqa onyŋ qandai paidasy boluy mümkın, özımızge qanşalyqty salyq tüsetının zerttegenbız. Jaŋadan bärı bastalyp jatqan kezeŋ ǧoi. Sol kezde mūnaiǧa qatysty mäseleler köterılgen. Mysaly, sol kezde Qazaqstannyŋ özınde ūlttyq mūnai kompaniiasy boluy kerek degen mäsele köterıldı. Odan keiın qazır dürkırep tūrǧan Qazaq Oil kompaniiasy bar. Men öz baǧdarlamamda "sondai ūlttyq kompaniiaǧa Kazakh Oil degen at qoiu kerek şyǧar" dep mäsele kötergenmın. Onyŋ bärı arhivte tūr. Keiın 1-2 jyldan soŋ ūlttyq kompaniia qūryldy. Atauy da solai boldy. Onyŋ bärı aspannan alynǧan närse emes. Sol elge qajettı mäsele boldy dep oilaimyn.
Ekınşı mäselenı eşkımge aita bermeimın negızı. Būl tuǧan jerge degen patriottyq paryzym boluy kerek. Özderıŋızge belgılı, 1990 jyldardyŋ basynda ükımettıŋ solaqai būiryqtarymen köp audan, auyldar jabylyp qaldy. Sonyŋ ışınde menıŋ tuǧan jerım Narynqol audany jabylyp, Kegen audanyna qosyldy. Şekaranyŋ tūsy bos qalǧan. Halqymyz Almatyǧa köşuge asyqty. Jaryq joq, kempır-şaldar ǧana qalyp qaldy. "Jetı kün" baǧdarlamasyn jürgızıp jürgende tüsırılım tobyn sol auylǧa alyp bardyq. Auyl aqsaqaldaryn söiletıp, bır siujet jasaǧanymyz bar. Osy taqyrypty mäsele etıp kötergenbız. Artynşa sögıs aldym, taiaq jedım. "Būl qalai şyqty?" dep oilady. Bıraq, eŋbegımız dalaǧa ketpedı. Osyndai mäselelerdı kötergenbız.
- Arman aǧa, 60 jyldyq ǧūmyr belesınde "osy bır eŋbegım ömırımnıŋ basty tuyndysy" dep erekşe atauǧa tūrarlyq dünieŋız qaisy?
- "Janym menıŋ" degen serialdy tüsırgenmın. Ömırımnıŋ tuyndysy dep qazır sony aita alamyn. Negızınen "Janym menıŋ" feisbukte jazǧan posttan bastalǧan. Odan keiın ol bölek şyǧarma boldy. Odan telearnadan ūsynys tüstı. Ol kezde "Qazaqstan" telearnasyn Erlan Qarin basqaryp tūrǧan kez bolatyn. Erekeŋe mümkındık bergenı üşın raqmet. Endı serialdy bırınşı kurstaǧy mahabbat jaiynda ǧoi. Serial şynymen de 80-jyldary student bolǧan kısılerdıŋ sezımın tebıretken siiaqty. Ol serialdy bärı jaqsy qarsy aldy. Odan soŋ qazırgı jastar älı künge deiın serial turaly sūraqtaryn qoiady. "Ol qyz qazır qaida eken?" "Qyzdy taba aldyŋyz ba?" dep sūrap jatady. Jalpy jurnalistika fakultetınde jyl saiyn abiturient bolyp tüsken studentterge de QazŪU-da jurfak turaly tuyndy, 5 jataqhana turaly tuyndy bar dep aityp jatady eken.
Jürgen jerdıŋ bärınde "Jetı kündı jürgızgen soŋ", "Ökpelemeşı" atty kıtabymmen tanymalmyn dep oilaitynmyn. Bıraq, keiıngı kezde baiqaǧanymdai, Arman degen – "Janym menıŋ" degen siiaqty bolyp ketken eken. 60 jasqa kelıp jatyrmyz. QazŪU taǧy kezdesuge şaqyryp jatyr. Ol kezde de serial turaly sūraqtar qoiylatyn şyǧar dep oilaimyn.
- Jurnalistikada kezdesken eŋ kürdelı käsıbi qiyndyq qandai boldy? Ony qalai eŋserdıŋız?
- Şerhan Mūrtaza aǧamyzdyŋ aitqany bar ǧoi, "Jurnalistıŋ arqalaǧany – altyn, jegenı – jantaq" deidı. Negızı ülken auyrtpalyq moinymyzda. Onyŋ nätijesı jurnalist qalaǧandai emes. Ol ailyq mäselesı, tūrmystyq jaǧdai, üi bolsyn. Qalai bolsa da "jurnalister keremet tūrady" dep salystyryp jatady. Olai aituǧa bolmaidy. Bızdıŋ elımızdegı şyndyq osyndai. Al endı menıŋ jurnalistikadaǧy oqudy bıtırıp, jaŋadan jūmysqa kırıskenım. 90-jyldardyŋ basyna döp keldı. Ol kezde gazet-jurnaldyŋ bärı jabylyp, telearnada toqyrau, ailyq degen 5-6 aida bır berıletın. Sondai aumaly-tökpelı kezeŋ boldy. Köptegen jastar jurnalistikaǧa şydamady, tastap kettı. Qazır de jurnalister "üi kezegıne qoimaidy" dep renjıp jatady.
Bügıngınıŋ qiyndyǧy baiaǧymen salystyrǧanda tük emes. Menıŋ jeke közqarasym, jurnalistikada ölermen adamdar ǧana qalady. Öz aitqanynan qaitpaityn, maqsatyn soŋyna deiın jetkızetın, aş bolsyn, jalaŋaş bolsyn, qalai bolǧanda da jurnalistikany tastamaǧan adamdar qazır jaman ömır sürıp jatqan joq.
Būl mamandyqtyŋ qiyndyǧy jetedı, bıraq şydau kerek. Men öz balam men nemerelerımnıŋ jurnalistikaǧa tüskenın qalamap edım. Bıraq bır nemerem jurnalistikaǧa tüstı.
- Bügınde jurnalistika «toqyrau zamanyn» bastan ötkerıp jatyr dep aita alamyz ba? Täjıribelı jurnalist retınde qandai pıkır bıldıresız?
- Būl qazır tuyndap otyrǧan mäsele emes. Osydan on şaqty jyl būryn köterılgen mäsele. Telearnada käsıbi jurnalister jūmys ısteuı kerek dep aitqanbyz. Basşylyqtyŋ beretın jauaptary "Reiting kerek" boldy. Bır änşı, bişı betı jyltyrap şyqsa, halyq sony köredı dep oilady. Al halyq bügın betı jyltyraǧannan da jalyqqan. Bügın änşınıŋ äielı, ekınşı äielderı de telearnaǧa şyǧyp jatyr. Telearnadan qasiet kettı.
Ötkende bır sūmdyq boldy. Bauyrjan Momyşūlynyŋ suretınen basyn kesıp tastap, ornyna äzılkeş Qabatovtyŋ äielı tūr. Ony 4 jyl jurnalistikada oqyǧan, ūstazdan tälım alǧan adam bolsa, baǧdarlamany olai ūiymdastyrmauşy edı. Özımız jurnalistika etikasy dep aitamyz. Qazır jurnalist, bloger kım, sony anyqtau kerek. Sebebı bärı jurnalist siiaqty.
Baspasöz turaly zaŋ qabyldanatyn kezde men de aitqanmyn. "Mass mediaǧa bärın kırgızıŋder de, bärıne talap qoiyŋdar" dep aittym. Bloger de tırkelsın, saualyna arnaiy jauap alyp qana jazatyn närsesın jazsyn. Qazır köpşılık "bır derekten, bızdıŋ derekközdıŋ mälımetınşe" dep beredı. Baiǧūs jurnalisterge "akkreditasiia, saual jolda, sonyŋ jauabymen jaz" dep jatady. Ol dūrys emes.
Jurnalistikanyŋ toqyrau zamany öttı dep oilaimyn. Ol negızınen 2010 jyldary bastaldy. Äsırese jurnalistika, televideniede tüsırılgendı taŋerteŋ tüsırıp, tek keşke beredı. Al äleumettık jelıde bırden salady. Sol zamanda qiyn boldy. "Gazet te, TV da kerek emes" degen pıkır aityldy. Men toqyrau dep sony aitar edım. Jabylatyn redaksiia jabyldy, gazetter saitqa ainaldy. Qazır menıŋ oiymşa, bärı baǧytyn anyqtady. Qazaq tıldı kontenttıŋ bedelı de öte joǧary.
- Qazaq jurnalistikasynyŋ damuy üşın älı de qandai tyŋ taqyryptar men jaŋaşyl ideialardy qolǧa alu kerek dep oilaisyz?
- Qazaq tıldı baspasözge salalyq jurnalister kerek. Jaŋadan saittar aşylyp jatyr, jasandy intellekt şyǧyp jatyr. Qazır jurnalisterdıŋ bärı jalpy jurnalistikada tūraqtap tūr. Salalyq jurnalistikanyŋ alǧaşqy qarlyǧaştary Aibar Oljai, Äsiia Baqdaulet syndy jurnalister bar. Bank salasyn, kino salasyn şemışkeşe şaǧady. Gazet pen saitta da salalyq jurnalister ısteuı kerek. Eger sen öz salaŋdy özgeden artyq bılseŋ, jazǧanyŋ da qysqa, basqadan erekşelenıp tūrady. Osy mäselenı jaqsylap köteru kerek, qolǧa alu qajet.
- Jastar sızdı käsıbi jurnalist qana emes, ruhani tūlǧa retınde de qūrmetteidı. Bügıngı jas jurnalisterge qandai keŋes berer edıŋız?
- Jurnalistikadaǧy jolymyzda bır ǧana närsenı tüsındım: jaqsy jurnalist bolu üşın köp oqu kerek. Men salalyq jurnalistika dedım ǧoi. Sol salada kıtapty köp oqu kerek. Jurnalisterımızdıŋ tıldık bailyǧy onşa emes. Bızdıŋ kezımızde radio, TV salasynda ısteu üşın gazette jūmys ıstep körgen dūrys bolatyn. Sebebı gazet jurnalistikaǧa töseidı. Qazır gazet te qalmady dep aituǧa bolady. Qazaqtyŋ tılı öte bai.
Odan keiın az ǧana stilde jazylǧan materialdan qatelıkterdı körgende qarnymyz aşady. Köbırek oqu kerek dep aitar edım. Eŋ bastysy, söz basynda da aittym, jurnalistika – öte qiyn mamandyq. Köp oqyp, eŋbektenu kerek. Bızdıŋ kezımızde Tauman Amandosov ūstazymyz boldy. Ol kısı jurnalistikaǧa qyzdardyŋ tüskenın qalamaityn. Qazır bärı kerısınşe dep aita alamyz.
- Sūhbat bergenıŋızge raqmet! Töl merekeŋız qūtty bolsyn!
https://youtu.be/PD7BU56iHgk?si=vchM46qNfJfad8v6Symbat Nauhan
«Adyrna» ūlttyq portaly
