– كامال ءسارۋارۇلى، جۇرت ءسىزدى اۋزى دۋالى زيالىلاردىڭ قاتارىنا قوسادى. ال ءسىز ءوزىڭىز كەزى كەلگەن جەردە ازاماتتىق پوزيتسيامدى كورسەتىپ، وزىندىك ويىمدى ايتا ءبىلدىم دەپ ويلايسىز با؟
– بىرەۋگە جاعار، بىرەۋگە جاقپاس... بىراق ءوز باسىم وسى جاسقا كەلگەنشە ايتاتىن ويىمنان توسىلىپ، سويلەيتىن جەردە قيپاقتاپ، «قولتىعىمنان ءبوزىم، اۋزىمنان ءسوزىم ءتۇسىپ» كورگەن ەمەسپىن. وسى سۇراعىڭا ورايلاستىرىپ ءبىر وقيعا ەسىمە ءتۇسىپ وتىر. كەزىندە 1987 جىلى ورتالىق كوميتەتتىڭ باسشىلارى كەلىپ، ءبىز وقىپ جۇرگەن مەديتسينالىق ينستيتۋتتا «سەندەردىڭ 80 پايىزدارىڭ قازاق ۇلتىنان قۇرالعان ەكەنسىڭدەر، ناعىز ۇلتشىلسىڭدار» دەپ ارنايى جيىن وتكىزدى. ولاردى ينستيتۋتىمىزدىڭ الدىن الا دايىندالىپ قويعان ءبىر مۇعالىمدەرى قولداپ، ابىر-سابىر بولىپ جاتتى. سول كەزدە مىنبەگە شىعىپ مەن شىداماي سويلەدىم. «مەديتسينالىق ينستيتۋتتا قازاقتاردىڭ كوپ وقيتىن سەبەبى – مەديتسينا ينستيتۋتتارىنىڭ كوبىسى وڭتۇستىك قازاقستاندا ورنالاسقان. بۇل ايماقتاردا قازاقتار كوپ بولعاندىقتان، ولاردىڭ كوبىسى دارىگەر ماماندىعىنا كەلەدى. ال قاراعاندى، اقمولا ايماقتارىندا قازاقتاردىڭ سانى از. سوندىقتان ولار باسقا ماماندىقتاردى تاڭداۋى داۋسىز. مەن مۇندايعا قارسىمىن. ءبىز ۇلتشىل ەمەسپىز. ءبىز ەلىمىزدى پانالاپ كەلگەن شەشەندەردى، كارىستەردى شەتكە تەپكەنىمىز جوق. ولار دا ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ءوز ناندارىن تاۋىپ جەۋدە. ءبىز – باۋىرمالمىز. سول باۋىرمالدىعىمىزدىڭ ارقاسىندا ءبىزدى پانا تۇتىپ كەلگەندەر كوپ. ەندەشە، «ءوز ەلىمىزدە، ءوز جەرىمىزدە ءبىلىم العىسى كەلەتىن قازاق بالاسىنا ورىنسىز زومبىلىق جاسالماسىن» دەدىم. بۇدان بولەك، قانشاما قاجەتتى جەردە سويلەدىم، جونىنان تاسپا ءتىلىپ ايتاتىن تۇستا ايتتىم. ءتىپتى پىكىرلەرىم قايسىبىرەۋلەرگە جاقپاي قالعان كەزدەر دە بولدى. بىراق ولار قىڭىرايدى ەكەن دەپ مەن ىققان جوقپىن. تابيعاتىمنان ادىلەتتىلىكتى، شىندىقتى جاقسى كورەتىن اداممىن.
– دەمەك، باز بىرەۋلەر ءتارىزدى «قاپ، اتتەگەن-اي، ايتارىم ىشىمدە كەتتى-اۋ» دەپ «اھ» ۇرىپ قالعان كەزىڭىز جوق قوي...
– ءبىز كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ قانى جەرگە تامباي تۇرعان كەزدە سول كەزدەگى بيلىكتىڭ ىعىنا جىعىلمادىق. ول كەزدەرى وت ەدىك، البىرت ەدىك. تاربيەگە كونىپ، اقىل تىڭدايتىنبىز. ال ەندى كەلىپ ءبىرشاما جاسقا كەلگەندە، ءوزىمىز بىرەۋگە اقىل ايتاتىن دەڭگەيگە جەتكەن تۇستا ءبىزدى «بىرەۋدىڭ ىعىنا جىعىلادى» دەۋ ءتىپتى قيسىنعا كەلمەيدى. سوندىقتان ءار نارسەنىڭ اشىعىن ايتۋدى اقساقالدىق پارىزىم سانايمىن.
– ايتسە دە، قازىر قوعامدا «ءبىزدىڭ ەلدە وتىرىك سويلەمەيتىن، سونداي-اق شىندىقتى دا ايتا المايتىن، تىم جالتاق زيالىلار لەگى كوبەيىپ كەتتى» دەگەن پىكىرلەر بار. ءسىز مۇنىمەن كەلىسەسىز بە؟
– كەلىسەمىن. مۇنى مويىنداۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ ەل الدىندا جۇرگەن ازاماتتارىمىزدىڭ كوبىسى كەڭەستىك وتارشىل يدەولوگيانىڭ ۋىتىنان ءالى دە بولسا ارىلا الماي ءجۇر. سانامالاپ قاراساق، تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا 20 جىلدان اسىپ بارادى. الايدا اينالىپ كەلگەندە قازاق زيالىلارىندا تۋراشىلدىق جوق. اقيقاتىندا، ۇلتتىڭ ماقسات-مۇددەسىن كوزدەيتىن، ۇلت ءۇشىن شىبىن جانى شىرقىرايتىن ادام ساۋساقپەن سانارلىق. وسىنى ءبىلىپ وتىرعان حالىق «ءبىزدىڭ زيالىلارىمىز تىم جالتاق» دەمەگەندە نە دەيدى؟ قاراپايىم كوپشىلىكتىڭ باسىم بولىگى كۇندەلىكتى ساياساتتى قالت جىبەرمەي، ساراپقا سالىپ وتىرادى. مىنە، وسىنى ەسكەرسەك، ءبىز الدىمەن قازاقتىق، ۇلتتىق رۋح جايىن ۇنەمى دامىتۋدى ويلاستىرۋىمىز قاجەت. قازاق ءوزىنىڭ قازاق ەكەندىگىن رۋحى ارقىلى تانىتا ءبىلۋى كەرەك. ۇلتتىق رۋح باسىم بولماي، مەملەكەتتىك بىرلىك نىعايمايدى. سوندىقتان بىرلىگىمىز، ەلدىگىمىز ودان ءارى نىعايا ءتۇسسىن دەسەك، قازاققا جانى اشيتىن، قازاقتىڭ ءسوزىن سويلەيتىن ازاماتتاردىڭ لەگى كوبەيۋى كەرەك.
– ءسىز وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن سۇحباتتاسقانىمىزدا «قازاقتىڭ ءسوزىن سويلەيتىن ازاماتتاردا قازاقتىق رۋح قالمادى» دەگەن ەدىڭىز. سودان بەرى بىرنەشە جىل ءوتتى. سول ويىڭىزدى وزگەرتتىڭىز بە؟ قازاق ءسوزىن سويلەيتىن ازاماتتاردىڭ بۇگىنگى اياق الىسىن قالاي باعامدايسىز؟
– مەن مۇنداي پىكىرلەردى ايتقاندا ءوز باسىما ەشتەڭە سۇراپ وتىرعان جوقپىن. مەنى الاڭداتاتىنى – حالىقتىڭ، ەلدىڭ جايى. مەنىڭ تاماعىم توق، اتاق-دارەجەم بار. مەندە قايسىبىرەۋلەر ءتارىزدى شىلقىعان بايلىق جوق. بىراق مەن ەلىمنىڭ رۋحى مىقتى بولعانىن قالايمىن. ەگەر قازاقتىڭ ءسوزىن سويلەيتىن ازاماتتاردا قازاقتىق رۋح قالماسا، ۇلتتىڭ باس قايعىسى – وسى. سوندىقتان قازاقتىڭ قامىن كۇيتتەيتىن ازاماتتارعا وسىلاي وي تاستاعىم كەلەدى. مىسالى، ءبىزدىڭ مىنبەرلەردە ەسەپ بەرەتىن سول ازاماتتار «حالىقتىڭ جاعدايى وتە جاقسى، جۇمىسسىزدىقتىڭ كولەمى ەلدە 5-اق پايىز» دەپ ەسەپ بەرەدى. مىسالى، بىزدە وڭتۇستىك-باتىس، وڭتۇستىك-شىعىستا قازاقتار تۇرادى. كوبىسىنىڭ احۋالى، تۇرمىسى ناشار. ورتالىق قازاقستان، سولتۇستىك قازاقستاننىڭ حالقى قۇنارلى جەرلەردە تۇراتىندىقتان، ولار جەردى ەمىپ، ەگىنشىلىك ىسىمەن اينالىسىپ، ايتەۋىر جاعدايلارىن دۇرىستاپ الىپ وتىر. كەزىندە كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ ىقپالىنا ەرمەي، قانشاما زيالىلارىمىز حالىقتىڭ جوعىن جوقتادى. ال قازىر ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەردىڭ دەنى تەوريا جۇزىندە عانا جۇمىس ىستەيدى. شەتەلگە بارىپ كەلىپ، دامىعان ەلدەردىڭ ءبىر جاقسى تاجىريبەسىن كورىپ قالادى دا، «ءبىز دە سونداي بولۋىمىز كەرەك» دەپ الگىنى رەفورما ەتىپ بىزگە تىقپالايدى. ول ءبىزدىڭ ورتامىزعا بەيىم بە، ول رەفورمانى يگەرىپ اكەتۋگە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايىمىز كەلە مە؟! وسى جاعىنا باس قاتىرمايتىن شەنەۋنىكتەردىڭ ورىندى-ورىنسىز رەفورمالارى حالىقتى شارشاتىپ جىبەردى. جالپى، قازاق حالقى وتە مومىن حالىق قوي. جەرىمىزدىڭ اۋقىمى ۇلكەن. ءبىزدىڭ جەرىمىزدىڭ بايلىعىنىڭ ارقاسىندا كوپتەگەن شەتەلدىكتەر ميللياردەر اتانىپ جاتىر. وسىنداي ارەكەتتەردى كورەمىن دە قارنىم اشادى.
– ءسىز قازاقتى «مومىن حالىق» دەپ وتىرسىز. بۇعان قاتىستى «قازاقتى جالقاۋ حالىق» دەيتىن پىكىرلەر دە بار. قايسىبىر عالىمداردىڭ پىكىرىنشە، قازاق سول جالقاۋلىعىنان نارىققا بەيىمدەلە الماي، تىرشىلىگىن تۇزەي الماي وتىرسا كەرەك. مۇنداي پىكىرلەرمەن كەلىسەسىز بە؟
– جوق، كەلىسپەيمىن. قازىر جەرىمىزدىڭ ۇشتەن ەكىسى، ياعني 67 پايىزى – ءشول جانە شولەيتتى ايماقتار. بۇلاردى عىلىم تىلىندە «ادامنىڭ كۇنكورىسىنە مەيلىنشە قولايسىز ايماقتار» دەپ ەسەپتەيدى. ونەركاسىپ دامىتپاق تۇگىل، ول اۋدانداردا كۇن كورۋ – تاۋقىمەت. وكىنىشكە قاراي، بىزدە وسىنداي ادامنىڭ ءومىر سۇرۋىنە مەيلىنشە قولايسىز قۋاڭدانعان، قولايسىز ايماقتاردا حالىق تۇرىپ جاتىر. سوندىقتان مۇنداي قولايسىز ايماقتا تۇرىپ جاتقان، كۇن كورىسى مەيلىنشە اۋىر حالىقتى مەن «جالقاۋ حالىق» دەگەنمەن كەلىسپەيمىن.وسى جەردە باسىمدىق بەرىپ ايتارىم، ءبىز كەڭەستىك ءداۋىردىڭ قازاققا شوقپار ەتىپ پايدالانعان كەرى ساياساتىن ۇمىتۋعا، ونى ىسىرىپ تاستاۋعا ءتيىستى ەمەسپىز. كەرىسىنشە، كەيىنگى بۋىندى قۇلدىق سانادان ارىلۋعا ۇندەۋىمىز كەرەك. بۇل ء–بىزدىڭ پارىزىمىز، مىندەتىمىز. دەسەك تە، قازان توڭكەرىسىنە دەيىن قازاق حالقى 100 پايىز ساۋاتتى بولدى ما؟ ول كەزدەرى ورىس ۇلتى – 10-اق پايىز، ال قازاقتار 8 پايىز عانا ساۋاتتى ەدى. ال وسى كورسەتكىشتى جوعارى دەڭگەيگە جەتكىزگەن كەڭەس وكىمەتىنە نەگە جىلى پەيىل دە بىلدىرمەسكە؟ كەڭەس وكىمەتى كەزىندە حالىق تەگىن وقىدى، قالاعا كەلگەن ماماندار باسپانامەن قامتىلدى. ەلدىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى ول كەزدەرى شەشىمىن تاۋىپ جاتتى. ال قازىرگى قازاقتاردى باسپانا ماسەلەسى قيناپ تۇر. بالاسىنا ءبىلىم بەرەيىن دەسە، ورتا تاپتىڭ قالتاسى جۇقا. قازىر ءبىز شەنەۋنىكتەردىڭ ءبىر ناتيجەلى ءىس بىتىرگەنىنە ەمەس، ءبىر جيىندا قازاقشا سويلەگەنىنە شاپاتتاپ، ءماز-ءمايرام بولاتىن بولدىق. مۇنىڭ بارلىعى – سول قازاقتىڭ ءسوزىن سويلەيتىن ازاماتتاردا قازاقتىق رۋحتىڭ ازدىعىنان. سوندىقتان بولاشاقتا وسى ماسەلەلەردى ارنايى تالداپ، زەرتتەپ، باقىلاپ وتىرعان ءجون...
– قازىر ءبىزدىڭ قوعام رەفورمالانۋعا بەيىم. ونى ءوزىڭىز دە ايتىپ وتىرسىز. وسىعان بايلانىستى سۇرايىن دەگەنىم، «ءاربىر رەفورمادا عىلىمي نەگىز بولۋى كەرەك. رەفورما ناتيجەلى بولۋى ءۇشىن ارنايى سالا عالىمدارىمەن كەڭەسىپ، عىلىمي كەڭەسكە جۇگىنۋ كەرەك» دەگەن پىكىرلەرگە قالاي قارايسىز؟
– شالاجانسار، پىسپەگەن رەفورمالاردى تاجىريبەگە ەنگىزگەننەن گورى، قاي كەزدە دە ونى زەرتتەپ، تارازىلاپ بارىپ قولدانىسقا ەنگىزگەن ءجون. قازاق بۇعان قاتىستى «جەتى رەت ويلاپ، ءبىر رەت كەس» دەيدى. بىزگە ناق قازىر قاراپايىم تويىمدى كوزقاراسپەن ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن كەز كەلگەن مينيستر بولماسا، تاعى باسقا شەنەۋنىكتەر ۇسىنعان باستامانىڭ نەنى كوزدەيتىنىن، ول باستامانىڭ حالىققا بەرەرى قانداي ەكەنىن ابدەن زەرتتەۋ كەرەك. ءاربىر رەفورمانى قولدانىسقا ەنگىزەردە حالىقتىڭ مۇددەسىنە، ەلگە پايدالى تۇستارىنا تەرەڭىرەك ماڭىز بەرسەك، ءجون بولار ەدى. جالپى، ءبىز قازىر بار-جوعى 18 ملن-دى قۇرايمىز. ونىڭ ىشىندە قازاق حالقىنىڭ ۇلەس سالماعى 9 ملن-عا جەتەر-جەتپەس. سوندىقتان وسى ساناۋلى عانا ەلدىڭ ءوسىمىن ۇلعايتامىز دەسەك، ءبىرىنشى كەزەكتە انا مەن بالا دەنساۋلىعىنا ءمان بەرگەن ابزال. ۇرپاقتى، كەلەشەكتى ويلاساق، ۇكىمەت باسىنداعىلار وسى جايتتارعا نازار اۋدارسا دەيمىن.ابزالىندا، ءبىزدىڭ قازاقتا «سۋدىڭ دا سۇراۋى بار» دەگەن ناقىل بار. ءومىر وتكەن سوڭ ىستەگەن دۇنيەڭنىڭ سۇراۋى دا كەلەدى عوي. وسىنى ۇمىتپاۋ كەرەك. مەن ءوز بالالارىما ۇنەمى «ادالدىقتى تۋ ەتىپ ۇستانىڭدار، ادال استىڭ ءسىڭىمى جاقسى» دەپ وتىرامىن. ءار قازاق ۇرپاعىنىڭ بويىنا وسىنداي تاربيەنى سىڭىرە السا، ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدىڭ تامىرى ءوسىپ-ونە بەرەر ەدى دەپ ويلايمىن. سوندىقتان ۇرپاق تاربيەسىندە، ۇرپاق دەنساۋلىعىندا ۇنەمى جادىمىزدا ۇستارىمىز تازالىق، ادالدىق بولۋى ءتيىس دەپ ويلايمىن.
– ءسىز ەكەۋمىز ءبىراز جايتتىڭ باسىن قايىردىق. سوڭعى ساۋال. اركىم بولاشاقتى وزىنشە بولجايدى. ءCىز وسى قازاقتىڭ بولاشاعىن قالاي بولجايسىز؟
– ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز ەلدىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن جانىن پيدا ەتۋگە باردى. قانشاما تەر توكتى، شەيىت بولدى. ال كەيىنگى ۇرپاق سول تاۋەلسىزدىككە ەشقانداي قان-توگىسسىز بەيبىت تۇردە جەتتىك. وسىدان بولار، ءبىز كەيدە تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ قۇنىن ارزانداتىپ الامىز. ەندىگى مەنىڭ اقساقال رەتىندەگى بار ارمان-ماقساتىم – قازاق ەلى سول تاۋەلسىزدىكتىڭ قادىرىن بىلسە دەيمىن. بولاشاقتا زايىرلى مەملەكەت ەكەندىگىمىزدى الەم مويىنداپ، قازاقتىڭ وشاعىنىڭ وتى وشپەي، ءتۇتىنى ءتۇزۋ شىقسا بولدى دا...
سۇحباتتاسقان قارلىعاش زارىقحانقىزى،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
