1986 jylǧy Jeltoqsan köterılısı Qazaqstannyŋ täuelsızdıgıne jetu jolyndaǧy alǧaşqy maŋyzdy qadam. Degenmen, sol künnıŋ tarihi maŋyzy älı de tolyq zerttelmei keledı.
Būl turaly Şäkärım atyndaǧy memlekettık universitetınıŋ professory, tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty, ǧalym Amantai İsaūly “Adyrna” ūlttyq portalyna bergen sūhbatynda aityp berdı.
— Jeltoqsan köterılısınıŋ tarihi maŋyzyna toqtalyp ötseŋız
— Jeltoqsandy men älemdık maŋyzy zor, azattyq jolyndaǧy bükılhalyqtyq qozǧalys dep bılemın. 17 jeltoqsan künı Mäskeudıŋ respublika bilıgın auystyru şeşımımen kelıspegen beibıt şeru sol kezdegı bilıktıŋ halyq talabyna qūlaq aspaq tügıl, küş körsetıp, qaqtyǧystarǧa äkelgenın, beibıt şerudıŋ köterılıske ūlasqanyn köruge bolady. Sol künı halyq jeŋıske jettı, bilık küşterı alaŋdy tastap şegındı. Bostandyqqa ūmtylǧan halyq ruhtandy. Keiın būl kün elımızde "Demokratiialyq jaŋaru künı" dep ataldy. Bas köterudıŋ ekonomikalyq, äleumettık qordalanǧan sebepterımen qatar ondaǧan jyldar boiy ūltty kemsıtu, tıldı tömendetu saiasaty boldy.
Alaŋǧa şyǧyp, ortalyq bilıktıŋ şeşımıne qarsy şyqqan 20-30 myŋ adamnyŋ köbı jūmysşylar boldy. Studentter men oquşylar olarǧa qaraǧanda ekı esedei az-tyn. Barlyq äleumettık toptar qatysty, onyŋ ışınde qatardaǧy mūǧalımder, ǧalymdar, öner adamdary, zeinetkerler, denı qazaq bolsa da qazaqtan basqa ūlt ökılderı de boldy.
Jeltoqsan köterılısınıŋ orny erekşe. Ol täuelsızdık jolyndaǧy qaita jaralǧan halyq ruhy bolatyn. Sol ruhtyŋ naqty tuǧan künı — 17 jeltoqsan. Sol künı keŋes zamanyndaǧy būǧu, jaltara söileu - bärı qaldy. Alaŋǧa şyqqan myŋdaǧan adamdar ūlttyq köŋılındegı oi-armandardy aqtara, ūlttyŋ ǧasyrlar boiy joiylmaǧan, şyŋdalǧan qaisar mınezı men jıgerın körsete bıldı.
"TARİHTAǦY KIR KÖTERE BERSE TYM AUYR”
— Jeltoqsan köterılısı taqyrybyn jetkılıktı zerdelep boldyq dei alamyz ba?
— 1986 jylǧy Jeltoqsan köterılısı Keŋes Odaǧy dep atalǧan alyp imperiianyŋ küireuge aiaq basqanyn alǧaş sezdırgen, kommunistık jüiede ömır sürgen bırqatar Euraziia memleketterındegı özgerıs qūbylystaryn tezdetken ırı, älemdık maŋyzy bar oqiǧa bolyp tarihqa jazylǧany haq.
Jeltoqsannyŋ aşy şyndyqtaryn aşyp körsetuge müddelı emes adamdar jetkılıktı boldy. Ol üşın belgıl bır adamdardy jazǧyra berudıŋ köp jönı joq. Taǧy bır jailar psihologiialyq tūrǧydan qaraǧanda ūǧynyqty.
Tarih mälımetterınen tuatyn keibır aşu-yzanyŋ, jalpy, bolmaǧany nemese köleŋkede qala tüskenı dūrys. Tarihtaǧy kır kötere berse tym auyr.
1986 jyldyŋ äigılı jeltoqsan künderınde Qazaqstandaǧy qalalar men auyldar, eldı mekenderde bolǧan oqiǧalar turaly mälımetterdı jinastyru maŋyzy ülken ekenın eskeru qajet. Şynynda, sol Şymkent, Taldyqorǧan, Saryözek, Talǧar, Pavlodar, Kökşetau, Arqalyq, taǧy basqa mekenderde oqiǧalar qalai örbıdı, nemen bastalyp, nemen aiaqtaldy - būl turaly bılgısı keletın janǧa tiianaqty derekter joqtyŋ qasy.
Almaty oqiǧalarynyŋ surettelıp-baiandaluynda būlynǧyr tūstar az emes.
Qalam tartqandar, ädette, qozǧalystyŋ keibır sebep-saldaryna toqtalyp, zäbır körgen jastardyŋ taǧdyrlaryn söz etıp, oqiǧaǧa kınälı degen lauazymdylardy atap, olardy juapqa şaqyru qajet degen siiaqty üirenşıktı mıneu, äşkereleu saryndaǧy jazǧandarmen şektelıp keledı.
Respublikada jariialanǧan materialdarǧa qarap, 1986 jylǧy Jeltoqsan köterılısınıŋ jete sipattalmai kele jatqan kezeŋderınıŋ bırı - Almatydaǧy Respublika alaŋyndaǧy (ol kezde Brejnev alaŋy) 17 jeltoqsan küngı keşkı bes pen onnyŋ arasyndaǧy oqiǧalar der edık. Bälkım oqiǧalardy közben körgendıkten be, jaryq örgen estelıkter men baiandarda olar tym atüstı, keibır maŋyzdy tarihi däiekter atalmai bara jatqan siiaqty.
”ALAŊNAN TŪŊǦYŞ RET ERKINDIK LEBI ESTI”
– Aǧa, sol bır kezdı eske tüsırseŋız, oqiǧa kartinasy qalai bolar edı?
– Ol kündı eske tüsıru auyr, ärine. 17 jeltoqsannyŋ kündızgı saǧattarynda QazMU men QazPİ-dıŋ oqu ǧimaratynda bolyp, qalada ülken abyrju ǧana emes, narazylyqtyŋ bastalǧanyn bılgen edım. Qala ortalyǧyna jetıp, üirenşıktı ädetpen, Abai daŋǧylynda ornalaskan kıtap dükenıne de soǧyp ülgerıppın. Qolyma Abaidyŋ “Aittym sälem, qalamqas" degen baspadan jaŋa ǧana şyqqan änder jinaǧyn ūstap, keşkı beske qarai adamdar lyq toly alaŋǧa Küläş Baiseiıtova keşesımen şyqtym.
Kommunistık ideologiia men keŋestık jüiege qaşan da narazylyǧyn as üimen ǧana şektegen adamdar ülken qarsylyq körsete almas dep oilaitynmyn. Alaŋnan tūŋǧyş ret erkındık lebı estı.
Alaŋ ǧimarattary ornalasqan Sätbaev köşesınıŋ jiegınde jaǧdaidy baiqastap tūrdym. Aspirant ärıptesterım de sol maŋaidan körındı. Alaŋdaǧylardyŋ denı jastar - studentter, jūmysşylar, arnauly oqu oryndarynyŋ oquşylary, mūǧalım-ūstazdar. Aralarynda egde adamdar da boldy. Olardyŋ keibıreuı jastardy jıgerlendırıp, olarǧa aq batalaryn berıp, qoldau tılekterın aituda. Jinalǧandardyŋ basym köpşılıgı - qyzdar. Alaŋnyŋ ar jaǧyndaǧy "tärtıp adamdary" şebınıŋ aldynda tūrǧandar, köbınese taǧy da sol qaryndastar.
Alaŋnyn orta tūsynda, ortalyq tribunaǧa jaqyndau jerde bır jıgıt qolyna ūstaǧan dinamik arqyly söz söileude. Jinalǧan halyq Ortalyqtyŋ, Mäskeudıŋ şeşımıne bır kısıdei narazy. Alaŋdaǧylardyŋ sözderın estırtpeu üşın reproduktorlar arqyly qazaq änderı küşeitıle qoiylǧan. "Milisiiadan" qūrylǧan ūzyn şep mitingıge şyǧuşylardy küşpen yǧystyryp tūr. Basqaru rejimınıŋ adamdary mınberden söilerde muzyka toqtatylady da, söz aiaqtalǧanda qaita qosylady.
Sözderı jūrt ilanatyndai emes, qysqa, "bärı dūrys, taraŋdar"degen maǧynada. Alaŋdaǧylar söz söilegende maŋaiyndaǧylar ainala tıze bügıp otyra qalady. Köp adamdar sonda söz söileuşını körıp, onyŋ sözın jaqsy tyŋdai alady.
Keşkı saǧat altydan asa bergende reproduktordan berılgen komandalar boiynşa “tärtıp ornatuşylar qalqanmen qorǧana jürıp, şep saqtap, şabuyldǧa şyqty. Şeptegı milisiianyŋ” şabuyly 17 jeltoqsandaǧy oqiǧalardyŋ kulminasiialyq bır tūsyn bastap berdı. Tribunadaǧy lauazymdylardyŋ yzasyn keltırıp, jastar arakıdık qar laqtyryp ǧana tūrǧan. Qaqtyǧysty “tärtıp saqtauşylar” osylai bastaǧan soŋ, alaŋ ülken qozǧalysqa köştı.
Tärtıp saqşylardyŋ ärbır şabuylynan keiın qorşauda qalǧan nemese taiaqpen soǧylǧan, qūlap qalǧan jastar şep syrtyna äketılıp, şabuyldar şebı adam nöpırınen şegınıp, reproduktormen berılgen būiryqpen qaita şabuyldap otyrdy.
Osy teke-tırestı öz paidasyna şeşu üşın bilık jaǧy alaŋǧa “ört söndıruşı” maşinalardy jıberdı. Maşinalardyŋ adamdardy qaǧa-basa alaŋ ortasymen jüitki jüruı jaŋa bır aşu-yza tudyrdy. Qaq jarylǧan toptaǧy jstar maşinany qarmen atqylai bastady. Ol kezde şeruge şyqqandardyŋ qolynda aǧaş, taiaq degender bolmaǧan. Al maşindaǧylar qarsy su atqylady. Ülken qaqtyǧystar sol kezde bastaldy. Alaŋnyŋ qala jq şetıne qarai yǧysqan jastar tepkılep, sqz oiyp alyp, aǧaştardyŋ būtaqtaryn syndyryp, qarsy şabuylǧa şyqty.
Şamdary söndırılgen, qaraŋǧylanǧan alaŋda brandspoit maşinasynyŋ örtenuı, onyŋ otynyŋ biıkke köterelıp qaulap januy alyŋda tynyştyq ornatyp, köterılıstıŋ sol küngı jeŋıske jetken sätın belgıledı. Söitıp, keşkı jetıden jiyrma minuttai ötkende narazylyq bıldıruşıler bükıl alaŋdy öz qoldaryna aldy. Sol saǧatta erkındıktı jeŋıp alǧan halyq Jaŋa alaŋda ersılı-qarsyly erkın adymdap jürdı. Alaŋdaǧy sol küngı azat eldıŋ erkın şeruı üş saǧatqa sozyld. Uaqyt keş bolyp, ertemen osy alaŋda jürgen adamdar sany bırtınde azaia bastady. Mıne, eskerusızdeu bolyp kelgen oqiǧaşejıresınıŋ bır mezgılderı osyndai edı.
– Täuelsızdık künın 16 jeltoqsanǧa qoiu qanşalyqty dūrys boldy? 16 jeltoqsan Aza tūtu künı bolu kerek pe, älde mereke me?
–16 jeltoqsan – Täuelsızdık künı. "Aza tūtu" dep belgıleu artyq. Täuelsızdık turaly qūjat 1991 jyly sol künı qabyldanǧan. 17 jeltoqsan – Demokratiialyq jaŋǧyru künı. Halyqtyŋ 1986 jyly azattyq üşın jalpyhalyqtyq bas kötergen, ruhtanǧan künı. Al 18 jeltoqsan, iaǧni bügın Jeltoqsan jäne Jaŋaözen qūrbandaryn eske alu künı boluy kerek.
Täuelsızdık künı eşqaşan özgermeidı! Memlekettıŋ basty mereke künı bolyp qala beredı. Bıraq, asa dauryǧyp, ūlanǧaiyr meiram jasaudyŋ da qajetı az. Täubaǧa kelıp, sabyrǧa şaqyratyn, maŋyzyn ıştei sezınetın ūly kün.
— Sūhbattasqanyŋyzǧa rahmet!
Dana Nūrmūhanbet
«Adyrna»
