L.N.Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa Ulttyq ýnıversıtetiniń oqytýshysy, túrkitanýshy ǵalym Qarjaýbaı Sartqoja myrzany Astanaǵa ádeıi izdep baryp, jumys ornynda kezdestire almadym. Issaparda Almatyda eken. Keıin, telefon arqyly habarlasýdyń da sáti túspeı júr edi. Jaqynda onymen “Egemen Qazaqstan” gazetinde jaryq kórgen “Jádiger” maqalasyndaǵy mádenı muralyq, tarıhı mańyzy zor derekti málimet arqyly elinen, mádenıet, aqparat salasyndaǵy zııalylardan suraǵan súıinshisine rahmetimdi aıtyp, kópten bergi túıtkildenip júrgen oılarymmen bólistim.
Qaraǵaı aǵashtan V-VI ǵasyrda jasalǵan, bir kezderdegi Kók túrikterdiń (qypshaqtardyń) atamekeni, Altaı taýynyń soltústiginde, taý jolbarysynyń mekeni atanǵan Kerbez taýynyń qoınaýyndaǵy bir úńgirden 2007 jyly shilde aıynda Mońǵolııanyń Manhan ólkesindegi tarıh pániniń muǵalimi Chımıddorjy Enkitór kádimgi dombyraǵa uqsas aspapty taýyp alady. .Torbat bastaǵan arheologtar Ch.Enkitórdi ertip, sol úńgirge qaıta baryp, adam súıegin, kıimin, sadaq pen oqtaryn jınap áketedi.
Qarjaýbaı bul aspapty óziniń Mońǵolııaǵa barǵan kezekti issaparynda buryn 15 jyldaı sol arheologııa ujymynda birge qyzmettes adamdarymen syrlasyp otyrǵanda kóredi. Munyń dombyra ekenine senimdi ǵalym ony qolyna alyp, ár-beri suqtana, tańdana qaraǵanda, mońǵol arheologtary bul jádigerdi tezirek kózden tasa qylýǵa tyrysyp, sýretke de túsirtpeı, alyp ketýge tyrysady. Deı tura, elge kelisimen Qarjekeń ishine sımaǵan jańalyǵyn “Egemen Qazaqstan” gazeti arqyly halqyna jarııa etip, súıinshi suraǵanyna da eki aıdan asty. Biraq oǵan bul salanyń mamandary da, “Mádenı muranyń” mańaıyndaǵylar da nege ekeni belgisiz, áli únsiz.
Qarjaýbaıdyń sýretteri boıynsha dombyra perneleri qaıyńnyń, tobylǵynyń, ushqattyń qabyqtarynan jabystyrylǵan degen anyqtamasyna, sondaı (ásirese, tobylǵy, qaıyń) aǵashtardan jasalǵan perneler – dombyra sabaǵyna oıylyp (gıtara, mandolına, balalaıka, t.b. sııaqty aspaptardaǵydaı) kirgizilgen degen ýáj aıtqym keledi. Sebebi, dombyraǵa perne bolyp jabysqan qabyq sol qoldyń dombyra shegin únemi basyp, syrǵyp otyrýynan qajalyp, kópke shydamaıdy. Bul meniń pikirim. Múmkin Qarjaýbaı dombyranyń pernelerin jetkilikti dárejede zerttemegen de bolar. Eger, meniń osy tujyrymdamam dáleldense, onda qazaǵymnyń qara dombyrasy kóptegen halyqtardyń dál osyndaı shekti aspaptarynyń atasy dep aıtýǵa laıyq. Óıtkeni, kádimgi gıtara aspabyn arabtar Ispanııaǵa HIII ǵasyrda ákelgen eken. Onyń eń jetilgen qazirgi nusqasy HIH ǵasyrda aıaqtalypty. Iaǵnı, gıtara perneleriniń, onyń shegine laıyq – mystan, qatty metaldan gıtara sabaǵyna oıylyp ornatylýyna – onyń aldynda on ǵasyrdan da artyq ýaqyt buryn paıda bolǵan dombyranyń úlgisi alynǵan degendi álemge moıyndatý – árıne qıynnyń qıyny. Bizdiń qara qobyzymyz da skrıpkanyń bir kezdegi atasy bolǵany týraly derekti álemge dáleldi túrde moıyndatý ońaı bolmaı keledi.
Qobyz, dombyra, t.b. mýzykalyq aspaptar týraly derekterdiń Ál-Farabı babamyzdyń eńbekterinde kezdesýiniń ózi naqty dálel emes pe!
Dombyra betiniń oıyǵy Joshy hannan bylaı qaraı HIII ǵasyrda paıda bolǵany ańyz da bolsa shyndyq. Al Qarjaýbaıdyń taýyp otyrǵan dombyra aspabynyń nusqasynda dombyra betinde oıyq joq, tesigi shanaǵynyń artynda, qosý belgisimen órnektelgen. Bul derek ǵalymnyń súıinshi surarlyqtaı iri jańalyǵy ekeni daýsyz.
Beride ómir súrgen Qurmanǵazy babamyzdyń dombyrasy búktemeli bolypty. At saýyrlyǵyndaǵy sý, dymqyl, sýyq, ystyqtan qorǵar (kıgiz, teri) dorbaǵa búktelip salynǵan dombyra barǵan jerlerinde saıraı jóneletindeı, yńǵaıly aspap bolǵan eken.
Dombyrany aǵashtan oıyp, qashap jasaý, aǵashyn keptirip, qulaq, tıek betterine laıyqty aǵashtardy izdestirý jumystary ǵylymı deńgeıde jetkilikti jáne óz dárejesinde elenbeı kele jatqandyqtarynan da dombyranyń tabıǵı úni alystap, sapasy tómendep bara jatqandaı. Bul ýáj qobyzǵa da tán, qobyzdyń óz tabıǵı úni joqtyń qasy, skrıpkadan aıyrý qıyndap barady. Óıtkeni, qobyzdyń súıegi (aǵashy), tıegi, shegi, ysqysy ertedegi úlgilerden kóp aýytqyǵan.
“Qobyz 20-25 jyl kóleńkede keptirilgen óte qatty (qandaı? E.Q.) aǵashtan jasalady, shegine tiri besti aıǵyrdyń quıryǵynyń qyly alynady. Qobyz qaraǵaıdan, úıeńkiniń túbinen (túbiniń, túıini bolar… E.Q.) jasalady degen ańyz bar, al tıegi ortekeniń múıizinen jasalady eken”. Bul derekter de “Egemen Qazaqstannyń” 2009 jylǵy 28 qańtardaǵy sanyndaǵy Erkin Ábildiń “Ortekeniń múıizin tıek qylǵan qobyzy” maqalasynan alynyp otyr.
Qarjaýbaı Sartqojaulynyń sýrettemesindegi dombyra perneleri jıi ornalasyp, san jaǵynan búgingi qoldanystaǵy dombyranyń pernelerine uqsaıdy. Ú-ÚI ǵasyrdaǵy kóne dombyranyń perne sanynyń osynshama kóp bolýy kúdiksiz bolsa, jetildirilgen dombyranyń sol erte kezdegi nusqasynyń bizdiń ýaqytqa deıin ózgerissiz kele jatqany tańǵalarlyq jańalyq.
Dombyra men qobyz aspaptarynyń óte kóne dáýir keziniń ózindegi túri qanshama ǵasyrlar ótse de ózgerissiz kele jatqanyna, bul aspaptardyń kóneniń kózi, asyl qazyna retinde babadan-ataǵa, atadan-balaǵa mura bolyp, halqymyzdyń kóziniń qarashyǵyndaı saqtalyp kele jatqandyǵynyń ózi qandaı keremet.
Qarjaýbaıdyń qazirgi mýzykalyq aspap jasaýshy sheberlerge qulaqqaǵys qyp otyrǵany – dombyranyń eki qulaǵynyń ushar basynda attyń ba, túıeniń be basy tárizdes músin. Dombyranyń aǵashtan oıylyp, bitik jáne búktemeli bolyp jasalýynyń ózi erte zamandaǵy sheberlerdiń qanshalyqty talǵampaz bolǵandaryna qazirgi sheberlerdiń nazar aýdaryp, eskergenderi durys bolar edi.
Erkin QOJAHMETULY,
eńbek ardageri. Arqalyq.
