ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىسى، تۇركىتانۋشى عالىم قارجاۋباي سارتقوجا مىرزانى استاناعا ادەيى ىزدەپ بارىپ، جۇمىس ورنىندا كەزدەستىرە المادىم. ءىسساپاردا الماتىدا ەكەن. كەيىن، تەلەفون ارقىلى حابارلاسۋدىڭ دا ءساتى تۇسپەي ءجۇر ەدى. جاقىندا ونىمەن “ەگەمەن قازاقستان” گازەتىندە جارىق كورگەن “جادىگەر” ماقالاسىنداعى مادەني مۇرالىق، تاريحي ماڭىزى زور دەرەكتى مالىمەت ارقىلى ەلىنەن، مادەنيەت، اقپارات سالاسىنداعى زيالىلاردان سۇراعان سۇيىنشىسىنە راحمەتىمدى ايتىپ، كوپتەن بەرگى تۇيتكىلدەنىپ جۇرگەن ويلارىممەن ءبولىستىم.
قاراعاي اعاشتان V-ءVى عاسىردا جاسالعان، ءبىر كەزدەردەگى كوك تۇرىكتەردىڭ (قىپشاقتاردىڭ) اتامەكەنى، التاي تاۋىنىڭ سولتۇستىگىندە، تاۋ جولبارىسىنىڭ مەكەنى اتانعان كەربەز تاۋىنىڭ قويناۋىنداعى ءبىر ۇڭگىردەن 2007 جىلى شىلدە ايىندا موڭعوليانىڭ مانحان ولكەسىندەگى تاريح ءپانىنىڭ مۇعالىمى چيميددورجى ەنكىتور كادىمگى دومبىراعا ۇقساس اسپاپتى تاۋىپ الادى. تس.توربات باستاعان ارحەولوگتار چ.ەنكىتوردى ەرتىپ، سول ۇڭگىرگە قايتا بارىپ، ادام سۇيەگىن، كيىمىن، ساداق پەن وقتارىن جيناپ اكەتەدى.
قارجاۋباي بۇل اسپاپتى ءوزىنىڭ موڭعولياعا بارعان كەزەكتى ءىسساپارىندا بۇرىن 15 جىلداي سول ارحەولوگيا ۇجىمىندا بىرگە قىزمەتتەس ادامدارىمەن سىرلاسىپ وتىرعاندا كورەدى. مۇنىڭ دومبىرا ەكەنىنە سەنىمدى عالىم ونى قولىنا الىپ، ءار-بەرى سۇقتانا، تاڭدانا قاراعاندا، موڭعول ارحەولوگتارى بۇل جادىگەردى تەزىرەك كوزدەن تاسا قىلۋعا تىرىسىپ، سۋرەتكە دە تۇسىرتپەي، الىپ كەتۋگە تىرىسادى. دەي تۇرا، ەلگە كەلىسىمەن قارجەكەڭ ىشىنە سيماعان جاڭالىعىن “ەگەمەن قازاقستان” گازەتى ارقىلى حالقىنا جاريا ەتىپ، ءسۇيىنشى سۇراعانىنا دا ەكى ايدان استى. بىراق وعان بۇل سالانىڭ ماماندارى دا، “مادەني مۇرانىڭ” ماڭايىنداعىلار دا نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ءالى ءۇنسىز.
قارجاۋبايدىڭ سۋرەتتەرى بويىنشا دومبىرا پەرنەلەرى قايىڭنىڭ، توبىلعىنىڭ، ۇشقاتتىڭ قابىقتارىنان جابىستىرىلعان دەگەن انىقتاماسىنا، سونداي (اسىرەسە، توبىلعى، قايىڭ) اعاشتاردان جاسالعان پەرنەلەر – دومبىرا ساباعىنا ويىلىپ (گيتارا، ماندولينا، بالالايكا، ت.ب. سياقتى اسپاپتارداعىداي) كىرگىزىلگەن دەگەن ءۋاج ايتقىم كەلەدى. سەبەبى، دومبىراعا پەرنە بولىپ جابىسقان قابىق سول قولدىڭ دومبىرا شەگىن ۇنەمى باسىپ، سىرعىپ وتىرۋىنان قاجالىپ، كوپكە شىدامايدى. بۇل مەنىڭ پىكىرىم. مۇمكىن قارجاۋباي دومبىرانىڭ پەرنەلەرىن جەتكىلىكتى دارەجەدە زەرتتەمەگەن دە بولار. ەگەر، مەنىڭ وسى تۇجىرىمدامام دالەلدەنسە، وندا قازاعىمنىڭ قارا دومبىراسى كوپتەگەن حالىقتاردىڭ ءدال وسىنداي شەكتى اسپاپتارىنىڭ اتاسى دەپ ايتۋعا لايىق. ويتكەنى، كادىمگى گيتارا اسپابىن ارابتار يسپانياعا ءحىىى عاسىردا اكەلگەن ەكەن. ونىڭ ەڭ جەتىلگەن قازىرگى نۇسقاسى ءحىح عاسىردا اياقتالىپتى. ياعني، گيتارا پەرنەلەرىنىڭ، ونىڭ شەگىنە لايىق – مىستان، قاتتى مەتالدان گيتارا ساباعىنا ويىلىپ ورناتىلۋىنا – ونىڭ الدىندا ون عاسىردان دا ارتىق ۋاقىت بۇرىن پايدا بولعان دومبىرانىڭ ۇلگىسى الىنعان دەگەندى الەمگە مويىنداتۋ – ارينە قيىننىڭ قيىنى. ءبىزدىڭ قارا قوبىزىمىز دا سكريپكانىڭ ءبىر كەزدەگى اتاسى بولعانى تۋرالى دەرەكتى الەمگە دالەلدى تۇردە مويىنداتۋ وڭاي بولماي كەلەدى.
قوبىز، دومبىرا، ت.ب. مۋزىكالىق اسپاپتار تۋرالى دەرەكتەردىڭ ءال-فارابي بابامىزدىڭ ەڭبەكتەرىندە كەزدەسۋىنىڭ ءوزى ناقتى دالەل ەمەس پە!
دومبىرا بەتىنىڭ ويىعى جوشى حاننان بىلاي قاراي ءحىىى عاسىردا پايدا بولعانى اڭىز دا بولسا شىندىق. ال قارجاۋبايدىڭ تاۋىپ وتىرعان دومبىرا اسپابىنىڭ نۇسقاسىندا دومبىرا بەتىندە ويىق جوق، تەسىگى شاناعىنىڭ ارتىندا، قوسۋ بەلگىسىمەن ورنەكتەلگەن. بۇل دەرەك عالىمنىڭ ءسۇيىنشى سۇرارلىقتاي ءىرى جاڭالىعى ەكەنى داۋسىز.
بەرىدە ءومىر سۇرگەن قۇرمانعازى بابامىزدىڭ دومبىراسى بۇكتەمەلى بولىپتى. ات ساۋىرلىعىنداعى سۋ، دىمقىل، سۋىق، ىستىقتان قورعار (كيگىز، تەرى) دورباعا بۇكتەلىپ سالىنعان دومبىرا بارعان جەرلەرىندە سايراي جونەلەتىندەي، ىڭعايلى اسپاپ بولعان ەكەن.
دومبىرانى اعاشتان ويىپ، قاشاپ جاساۋ، اعاشىن كەپتىرىپ، قۇلاق، تيەك بەتتەرىنە لايىقتى اعاشتاردى ىزدەستىرۋ جۇمىستارى عىلىمي دەڭگەيدە جەتكىلىكتى جانە ءوز دارەجەسىندە ەلەنبەي كەلە جاتقاندىقتارىنان دا دومبىرانىڭ تابيعي ءۇنى الىستاپ، ساپاسى تومەندەپ بارا جاتقانداي. بۇل ءۋاج قوبىزعا دا ءتان، قوبىزدىڭ ءوز تابيعي ءۇنى جوقتىڭ قاسى، سكريپكادان ايىرۋ قيىنداپ بارادى. ويتكەنى، قوبىزدىڭ سۇيەگى (اعاشى), تيەگى، شەگى، ىسقىسى ەرتەدەگى ۇلگىلەردەن كوپ اۋىتقىعان.
“قوبىز 20-25 جىل كولەڭكەدە كەپتىرىلگەن وتە قاتتى (قانداي؟ ە.ق.) اعاشتان جاسالادى، شەگىنە ءتىرى بەستى ايعىردىڭ قۇيرىعىنىڭ قىلى الىنادى. قوبىز قاراعايدان، ۇيەڭكىنىڭ تۇبىنەن ء(تۇبىنىڭ، ءتۇيىنى بولار… ە.ق.) جاسالادى دەگەن اڭىز بار، ال تيەگى ورتەكەنىڭ مۇيىزىنەن جاسالادى ەكەن”. بۇل دەرەكتەر دە “ەگەمەن قازاقستاننىڭ” 2009 جىلعى 28 قاڭتارداعى سانىنداعى ەركىن ءابىلدىڭ “ورتەكەنىڭ ءمۇيىزىن تيەك قىلعان قوبىزى” ماقالاسىنان الىنىپ وتىر.
قارجاۋباي سارتقوجاۇلىنىڭ سۋرەتتەمەسىندەگى دومبىرا پەرنەلەرى ءجيى ورنالاسىپ، سان جاعىنان بۇگىنگى قولدانىستاعى دومبىرانىڭ پەرنەلەرىنە ۇقسايدى. ءۇ-ءۇى عاسىرداعى كونە دومبىرانىڭ پەرنە سانىنىڭ وسىنشاما كوپ بولۋى كۇدىكسىز بولسا، جەتىلدىرىلگەن دومبىرانىڭ سول ەرتە كەزدەگى نۇسقاسىنىڭ ءبىزدىڭ ۋاقىتقا دەيىن وزگەرىسسىز كەلە جاتقانى تاڭعالارلىق جاڭالىق.
دومبىرا مەن قوبىز اسپاپتارىنىڭ وتە كونە ءداۋىر كەزىنىڭ وزىندەگى ءتۇرى قانشاما عاسىرلار وتسە دە وزگەرىسسىز كەلە جاتقانىنا، بۇل اسپاپتاردىڭ كونەنىڭ كوزى، اسىل قازىنا رەتىندە بابادان-اتاعا، اتادان-بالاعا مۇرا بولىپ، حالقىمىزدىڭ كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتالىپ كەلە جاتقاندىعىنىڭ ءوزى قانداي كەرەمەت.
قارجاۋبايدىڭ قازىرگى مۋزىكالىق اسپاپ جاساۋشى شەبەرلەرگە قۇلاققاعىس قىپ وتىرعانى – دومبىرانىڭ ەكى قۇلاعىنىڭ ۇشار باسىندا اتتىڭ با، تۇيەنىڭ بە باسى تارىزدەس ءمۇسىن. دومبىرانىڭ اعاشتان ويىلىپ، بىتىك جانە بۇكتەمەلى بولىپ جاسالۋىنىڭ ءوزى ەرتە زامانداعى شەبەرلەردىڭ قانشالىقتى تالعامپاز بولعاندارىنا قازىرگى شەبەرلەردىڭ نازار اۋدارىپ، ەسكەرگەندەرى دۇرىس بولار ەدى.
ەركىن قوجاحمەتۇلى،
ەڭبەك ارداگەرى. ارقالىق.