كونە دومبىرا ويعا جەتەلەيدى

3849
Adyrna.kz Telegram

ل.ن.گۋميلەۆ ات­ىن­داعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقى­تۋشىسى، تۇركىتانۋشى عالىم قارجاۋباي سارت­قوجا مىرزانى استاناعا ادەيى ىزدەپ بارىپ، جۇ­مىس ورنىندا كەزدەستىرە المادىم. ءىسساپاردا الماتىدا ەكەن. كەيىن، تەلەفون ارقىلى حابارلاسۋدىڭ دا ءساتى تۇسپەي ءجۇر ەدى. جاقىندا ونىمەن “ەگەمەن قازاقستان” گازەتىندە جارىق كورگەن “جادىگەر” ما­قالاسىنداعى مادەني مۇرالىق، تاريحي ماڭىزى زور دەرەكتى مالىمەت ارقىلى ەلىنەن، مادەنيەت، اقپارات سالاسىنداعى زيالى­لاردان سۇراعان سۇيىنشىسىنە راحمەتىمدى ايتىپ، كوپتەن بەرگى تۇيتكىلدەنىپ جۇرگەن ويلارىممەن ءبولىستىم.

قاراعاي اعاشتان V-ءVى عاسىردا جاسال­عان، ءبىر كەزدەردەگى كوك تۇرىكتەردىڭ (قىپ­شاقتاردىڭ) اتامەكەنى، التاي تاۋىنىڭ سولتۇستىگىندە، تاۋ جولبارىسىنىڭ مەكەنى اتانعان كەربەز تاۋىنىڭ قويناۋىنداعى ءبىر ۇڭگىردەن 2007 جىلى شىلدە ايىندا موڭ­عوليانىڭ مانحان ولكەسىندەگى تاريح ءپانىنىڭ مۇعالىمى چيميددورجى ەنكىتور كادىمگى دومبىراعا ۇقساس اسپاپتى تاۋىپ الادى. تس.توربات باستاعان ارحەولوگتار چ.ەنكىتوردى ەرتىپ، سول ۇڭگىرگە قايتا بارىپ، ادام سۇيە­گىن، كيىمىن، ساداق پەن وقتارىن جيناپ اكەتەدى.

قارجاۋباي بۇل اسپاپتى ءوزىنىڭ موڭعو­لياعا بارعان كەزەكتى ءىسساپارىندا بۇرىن 15 جىلداي سول ارحەولوگيا ۇجىمىندا بىرگە قىزمەتتەس ادامدارىمەن سىرلاسىپ وتىر­عاندا كورەدى. مۇنىڭ دومبىرا ەكەنىنە سەنىم­دى عالىم ونى قولىنا الىپ، ءار-بەرى سۇقتانا، تاڭدانا قاراعاندا، موڭعول ارحەولوگتارى بۇل جادىگەردى تەزىرەك كوزدەن تاسا قىلۋعا تىرىسىپ، سۋرەتكە دە تۇسىرتپەي، الىپ كەتۋگە تىرىسادى. دەي تۇرا، ەلگە كەلىسىمەن قارجەكەڭ ىشىنە سيماعان جاڭالىعىن “ەگەمەن قازاقستان” گازەتى ارقىلى حالقىنا جاريا ەتىپ، ءسۇيىنشى سۇراعانىنا دا ەكى ايدان استى. بىراق وعان بۇل سالانىڭ ماماندارى دا، “مادەني مۇرانىڭ” ماڭايىنداعىلار دا نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ءالى ءۇنسىز.

قارجاۋبايدىڭ سۋرەتتەرى بويىنشا دوم­بىرا پەرنەلەرى قايىڭنىڭ، توبىلعىنىڭ، ۇشقاتتىڭ قابىقتارىنان جابىستىرىلعان دەگەن انىقتاماسىنا، سونداي (اسىرەسە، توبىلعى، قايىڭ) اعاشتاردان جاسالعان پەرنەلەر – دومبىرا ساباعىنا ويىلىپ (گيتا­را، ماندولينا، بالالايكا، ت.ب. سياقتى اسپاپتارداعىداي) كىرگىزىلگەن دەگەن ءۋاج ايتقىم كەلەدى. سەبەبى، دومبىراعا پەرنە بولىپ جابىسقان قابىق سول قولدىڭ دومبىرا شەگىن ۇنەمى باسىپ، سىرعىپ وتى­رۋىنان قاجالىپ، كوپكە شىدامايدى. بۇل مە­نىڭ پىكىرىم. مۇمكىن قارجاۋباي دومبىرانىڭ پەرنەلەرىن جەتكىلىكتى دارەجەدە زەرتتەمەگەن دە بولار. ەگەر، مەنىڭ وسى تۇجىرىمدامام دالەلدەنسە، وندا قازاعىمنىڭ قارا دومبى­راسى كوپتەگەن حالىقتاردىڭ ءدال وسىنداي شەكتى اسپاپ­تارىنىڭ اتاسى دەپ ايتۋعا لايىق. ويتكەنى، كادىمگى گيتارا اسپابىن ارابتار يسپانياعا ءحىىى عاسىردا اكەلگەن ەكەن. ونىڭ ەڭ جەتىلگەن قازىرگى نۇسقاسى ءحىح عاسىردا اياقتالىپتى. ياعني، گيتارا پەرنەلەرىنىڭ، ونىڭ شەگىنە لايىق – مىستان، قاتتى مەتال­دان گيتارا ساباعىنا ويىلىپ ورناتىلۋىنا – ونىڭ الدىندا ون عاسىردان دا ارتىق ۋاقىت بۇرىن پايدا بولعان دومبىرانىڭ ۇلگىسى الىنعان دەگەندى الەمگە مويىنداتۋ – ارينە قيىننىڭ قيىنى. ءبىزدىڭ قارا قوبىزىمىز دا سكريپكانىڭ ءبىر كەزدەگى اتاسى بولعانى تۋرالى دەرەكتى الەمگە دالەلدى تۇردە موي­ىنداتۋ وڭاي بولماي كەلەدى.

قوبىز، دومبىرا، ت.ب. مۋزىكالىق اسپاپ­تار تۋرالى دەرەكتەردىڭ ءال-فارابي بابامىز­دىڭ ەڭبەكتەرىندە كەزدەسۋىنىڭ ءوزى ناقتى دالەل ەمەس پە!

دومبىرا بەتىنىڭ ويىعى جوشى حاننان بىلاي قاراي ءحىىى عاسىردا پايدا بولعانى اڭىز دا بولسا شىندىق. ال قارجاۋبايدىڭ تاۋىپ وتىرعان دومبىرا اسپابىنىڭ نۇسقاسىندا دومبىرا بەتىندە ويىق جوق، تەسىگى شاناعىنىڭ ارتىندا، قوسۋ بەلگىسىمەن ورنەكتەلگەن. بۇل دەرەك عالىمنىڭ ءسۇيىنشى سۇرارلىقتاي ءىرى جاڭالىعى ەكەنى داۋسىز.

بەرىدە ءومىر سۇرگەن قۇرمانعازى بابامىز­دىڭ دومبىراسى بۇكتەمەلى بولىپتى. ات ساۋىرلىعىنداعى سۋ، دىمقىل، سۋىق، ىستىق­تان قورعار (كيگىز، تەرى) دورباعا بۇكتەلىپ سالىنعان دومبىرا بارعان جەرلەرىندە سايراي جونەلەتىندەي، ىڭعايلى اسپاپ بولعان ەكەن.

دومبىرانى اعاشتان ويىپ، قاشاپ جاساۋ، اعاشىن كەپتىرىپ، قۇلاق، تيەك بەتتەرىنە لايىقتى اعاشتاردى ىزدەستىرۋ جۇمىستارى عىلىمي دەڭگەيدە جەتكىلىكتى جانە ءوز دارەجەسىندە ەلەنبەي كەلە جاتقاندىقتا­رىنان دا دومبىرانىڭ تابيعي ءۇنى الىستاپ، ساپاسى تومەندەپ بارا جاتقانداي. بۇل ءۋاج قوبىزعا دا ءتان، قوبىزدىڭ ءوز تابيعي ءۇنى جوقتىڭ قاسى، سكريپكادان ايىرۋ قيىنداپ بارادى. ويتكەنى، قوبىزدىڭ سۇيەگى (اعاشى), تيەگى، شەگى، ىسقىسى ەرتەدەگى ۇلگىلەردەن كوپ اۋىتقىعان.

“قوبىز 20-25 جىل كولەڭكەدە كەپ­تىرىلگەن وتە قاتتى (قانداي؟ ە.ق.) اعاشتان جاسالادى، شەگىنە ءتىرى بەستى ايعىردىڭ قۇي­رى­عىنىڭ قىلى الىنادى. قوبىز قارا­عايدان، ۇيەڭكىنىڭ تۇبىنەن ء(تۇبىنىڭ، ءتۇيىنى بولار… ە.ق.) جاسالادى دەگەن اڭىز بار، ال تيەگى ورتەكەنىڭ مۇيىزىنەن جاسالادى ەكەن”. بۇل دەرەكتەر دە “ەگەمەن قازاق­ستاننىڭ” 2009 جىلعى 28 قاڭتارداعى سانىنداعى ەركىن ءابىلدىڭ “ورتەكەنىڭ ءمۇيىزىن تيەك قىل­­­عان قوبىزى” ماقالاسىنان الىنىپ وتىر.

قارجاۋباي سارتقوجاۇلىنىڭ سۋرەتتە­مەسىندەگى دومبىرا پەرنەلەرى ءجيى ورنا­لاسىپ، سان جاعىنان بۇگىنگى قولدانىستاعى دومبىرانىڭ پەرنەلەرىنە ۇقسايدى. ءۇ-ءۇى عا­سىرداعى كونە دومبىرانىڭ پەرنە سا­نىنىڭ وسىنشاما كوپ بولۋى كۇدىكسىز بولسا، جەتىلدىرىلگەن دومبىرانىڭ سول ەرتە كەزدەگى نۇسقاسىنىڭ ءبىزدىڭ ۋاقىتقا دەيىن وزگەرىسسىز كەلە جاتقانى تاڭعالارلىق جاڭالىق.

دومبىرا مەن قوبىز اسپاپتارىنىڭ وتە كونە ءداۋىر كەزىنىڭ وزىندەگى ءتۇرى قانشاما عاسىرلار وتسە دە وزگەرىسسىز كەلە جاتقانىنا، بۇل اسپاپتاردىڭ كونەنىڭ كوزى، اسىل قازىنا رەتىندە بابادان-اتاعا، اتادان-بالاعا مۇرا بولىپ، حالقىمىزدىڭ كوزىنىڭ قاراشى­عىنداي ساقتالىپ كەلە جاتقان­دىعىنىڭ ءوزى قانداي كەرەمەت.

قارجاۋبايدىڭ قازىرگى مۋزىكالىق اسپاپ جاساۋشى شەبەرلەرگە قۇلاققاعىس قىپ وتىرعانى – دومبىرانىڭ ەكى قۇلاعىنىڭ ۇشار باسىندا اتتىڭ با، تۇيەنىڭ بە باسى تارىزدەس ءمۇسىن. دومبىرانىڭ اعاشتان ويى­لىپ، بىتىك جانە بۇكتەمەلى بولىپ جاسا­لۋىنىڭ ءوزى ەرتە زامانداعى شەبەرلەردىڭ قانشالىقتى تالعامپاز بولعاندارىنا قازىرگى شەبەرلەردىڭ نازار اۋدارىپ، ەسكەر­گەندەرى دۇرىس بولار ەدى.


ەركىن قوجاحمەتۇلى،

ەڭبەك ارداگەرى. ارقالىق.

 

پىكىرلەر