Japon halqynyń uzaq jasaýynyń qandaı syry bar? – dep izdengende basynda qaıdan bastarymdy bilmeı dal boldym. Aldymen osy aral eliniń keremet ómir súrýge qolaıly tabıǵatynan bastaımyn ba, joq densaýlyq salasyna qatysty tarıhynan bastaımyn ba, álde Japon úkimetiniń densaýlyq saqtaý salasyna júrgizgen saıasatynan bastaımyn ba? Aqyry tamyrynan bastaǵandy jón dep taptym.
Japon eliniń densaýlyq salasyna kóńil bolýiniń tarıhy óte uzaq! Bul jerde tarıh qoınaýyna tereń boılap, ishkerleı taldaýǵa meniń qarym-qabiletim de jetpeıtinin bildim. Sondyqtan osy zamanǵy tarıhqa kóz júgirtýdi jón dep sanadym.
Japon úkimeti sonaý 1896 jyly juqpaly jane qaterli aýrýǵa qarsy memlekettik baǵdarlama qabyldap, sol kezden bastap juqpaly aýrýmen kúresken. Odan keıingi jyldarda da talaı memlekettik baǵdarlama qabyldanyp sary súzek, ókpe týberkýlezi, qaterli juqpaly aýrýlardyń aldyn alyp, bul kúnderi bul aýrýǵa túbegeıli tosqaýyl qoıǵan. Sózimiz jalań bolmaý úshin buǵan bir mysal keltirýdi jón kórdim.
Japonııada tarıhy uzaq medıınalyq ortalyqtar jeterlik. Oǵan mysal Aızý qalasyndaǵy Takada emhanasy. Oblys ortalyǵyna da jatpaıtyn bul emhana alǵash Takada áýletiniń jeke emhanasynan bastaý alyp, 1928 jyly memlekettik mártebe alǵan. Sodan beri úzdiksiz jetildirý, damytý negizinde bul kúnde 939 oryndyq, 628 qyzmetkeri bar 15 bólimnen turatyn úlken zamanýı ortalyqqa aınalǵan.
Arada bir ǵasyr ýaqyt ótse de, bul ortalyqty áli sol Takada áýleti basqarady eken. Ortalyqtyń bas dırektory Takashı Tabokamı myrza bizdi qabyldaý sózinde eń aldymen óziniń samýraı áýletinen ekenin, bul kúnge deıin izin joǵaltpaǵan samýraılardyń bala tárbıesi týraly maqtanyshpen aıtyp ótti. Ortalyqty aralap tanysa bastaǵanda mundaǵy barlyq medıınalyq jabdyqtardyń 15-25 jyl buryn shyqqanymen, eń ozyq úlgidegi apparattar ekeni meni qatty tańǵaldyrdy. Men Tabokamı myrzadan sebebin suraǵanymda, ol:
– Biz eń ozyq úlgidegi medıınalyq jabdyqtardyń eń alǵashyqy tutynýshylarymyz. Sońǵy shyqqan apparattar men bul apparttardyń aıyrmasy shamaly, tek dızaın jáne operaııalyq paneli men ǵana paryqtalady. Senderge endi baryp jatqan jabdyqtar men apparattar bizde 15-25 jyl buryn qoldanysqa enip, el densaýlyǵyna qyzymet etip jatyr, – dedi maqtanyshpen.
Ortalyqta naýqasyn qaratýǵa kelgenderdiń kóbi qarttar eken. 80-ge kelip selkilder kempir-shaldar munda temir at (bizshe – shaıtanarba) minip tepeńdep júr. Men sondaǵy qyzmetkerden «bul shal-kempirlerdiń bari naýqas pa?» dep surap edim:
– Joq, bul qarttardyń bári densaýlyqtaryn aldyn-ala saqtandyrǵan. Olar munda aı saıyn densaýlyqtaryn qaratyp baqylatý úshin ǵana kelmeıdi. Bir-birimen kezdesip, keńesý úshin keledi. Eger osy qarttardyń áldebireýi kelmeı qalsa, onda búgin ol nege joq, aýyryp qaldyma dep alańdaıdy, – dedi.
Aýyrǵanda ǵana keletin jerge aýyrǵandary kelmeı, demalý, keńesý úshin keletinderi meni tańǵaldyrdy.
Al bizde qalaı edi… Aýyryp kelip, qulaǵaly turǵan kempir-shalǵa «kezekke nege turmaısyń!» dep zirkildep ursar edi bizdiń aq halattylar. Uryspaı qaıtsin, aılyǵy shaılyǵyna jetpeı, kúnine ondaǵan naýqas qaraýǵa tıis bolǵan úısiz-kúısiz pendeler… Bizde dárigerge kórinetin naýqas tur ǵoı sol «ajalǵa arashashy» degen dárigerlerdiń óziniń ómiri qamshy sabyndaı qysqa emes pe? Ózinde densaýlyq, kútim joq dáriger óz ómirin saqtaýǵa jaǵdaıy bolmasa kisi ómirin qalaı saqtaıdy?..
Al osyny kóre turyp, «japondar nege uzaq jasaıdy?» dep jyndy kisiniń suraǵyn qoıyp, aıdaladan qustyń sútin izdegendeı bolǵan meniń túrim mynaý!
Suraq bireý, jaýap kóp! Japondyqtardyń uzaq jasaýynyń birinshi syry erte qolǵa alynǵan jáne iske asyrylǵan memlekettik baǵdarlamalar, erte qoldanylǵan ozyq medıınalyq jabdyqtar jáne úzdik mamandar eken. Al bizde ol kezde qyzyldar bastaǵan Keńes úkimeti halyqqa úzdiksiz jetildirilmegen, kóshten qalǵan apparattar men jabdyqtar berip qoıyp, soǵys qarýlarynyń ozyq túrin jasaýǵa ǵana janyn salyp jatsa táýelsizdikten keıin de reformadan kóz ashpaǵan densaýlyq salasy jekelgen osy zamanǵy «naýchnyı entrler» boı kótergenimen báribir kúrdeli jańarýdy kútip qala berdi…
Japon eli týraly sóz aıtsaq, osy aral eliniń jasyl tabıǵaty týraly aıtpaý múmkin emes. Hokkaıdo aralyn qospaǵanda, jer kóleminiń 76,3 paıyzynda jasyl jamylǵy ustaıtyn bul elde súıekten ótetin sýyq aýa-raıy joq. Aýanyń dymqyldyǵy aýrý qozdyrǵyshtardyń tasymaldanýyn jáne taralýyn tejese, dymqyl da saf taza aýamen tynys alý adam densaýlyǵyna úlken kómegin tıgizeri ejelden-aq belgili.
Japon úkimeti árqashan ekologııalyq talapty birinshi orynǵa qoıa otyryp, eldiń ekologııanyń buzylýynan zardap shekpeýi úshin ekologııalyq zardaptyń aldyn qalaı alyp otyrǵanyn aldyńǵy suqbattarda aıtqan bolatynbyz.
Japon halqynyń azyqtaný daǵdysy men negizgi azyqtary bizdiń qazaqqa múlde jat desem, artyq emes. Olar biz sııaqty bir jegende toıa jep, toıa jese de oıa jemeıdi eken.
Qasymda júrgen japon jigitiniń tamaq jegenine qarap keıde kúlkim de keledi. Jańa ustap ákelgen beıne bir qoıannyń kójegindeı shóp-shalam men qurt-shaıandy shuqyp jep, soǵan «tamaq ishtim!» degeni maǵan qyzyq ta, kúlkili seziledi.
Tipti bir kúni menimen birge et jeımin dep, onyń asqazany aýyryp qaldy. Ony aýyrtyp tastaǵanyma, ózimniń densaýlyǵymnyń «myqty» ekenine bir mezet masattansam da, sol «álsiz japonnyń» menen uzaq jasaıtyny esime túsip, kóńilim qynjylyp qaldy.
Erteńinde ol qurdasyma qaljyńdap: «Japondar ne degen álsiz, bir asam et jeı almaısyńdar, shóp pen kúrishke júgirip, samýraılyǵyń osy ma?» – desem, ol: «Kúrish jegen japonnyń mıy kóp, kúshi az. Et jegen qazaqtyń kúshi kóp, mıy az. Sen sol úshin bizge úırenýge keldiń!» dep sóz jaǵynan san soqtyryp ketti.
Japondardyń kúndelikti bizdiń nanymyz sııaqty kúrishin aıtpaǵanda, basqa astaryn negizinen shıkideı ne shala, maıǵa emes, sýǵa pisirip jeıdi eken. Osylaı azyqtanýdyń densaýlyqqa paıdalylyǵy kóziqaraqty oqyrmanǵa aıtpasa da túsinikti jaıt. Alaıda bizdiń turmys-saltymyz basqa ǵoı.
Qazaqtyń ár toıynyń qurmetti asyna aınalǵan «sum araq, qý araq» bul jaqta «sake» atanǵanymen, japondardyń densaýlyǵyna «dostyǵy» bolmasa, «qastyǵy» joq eken. Orystyń quramynda alkogoly 45-60 paıyz bolatyn «vodkasyn» iship alyp, talaı qazaqtyń baýyry ezilip, búıregi búlingenin bir qudaı ǵana biledi. Al iship alyp, mas bolyp, ózin de, ózgeni de kólik apatyna ushyratý jaǵdaılary taǵy bar.
Al bul elde alkogol mólsheri 25 paıyzdan aspaıtyn «sake» ishetin japondar «es-aqyly saý kúıinde» ishki organdary ezilip, araqtyń ýly azabyn shekpeı-aq úılerine qaıtady eken. Bul eldiń araq óndirýshileriniń de eldiń densaýlyǵyn oılaǵany kórinip tur.
«Toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıini»: qazaq atamyz: «aýrý – astan, daý – qaryndastan» degendeı, óz mekeniniń jasyl da taza kúıin saqtaǵan japon halqy eko ortada «áline qaraı as iship», altyn ómirdiń qadirlep ómir súrip jatyr.
«Boıyńa qaraı kıim pish, álińe qaraı as ish!», «Aýrý – astan!», «Jaman aýrýdy jaqsy tamaq joǵaltar» degen qazaǵym sózdi óndirip aıtqanmen, ómirde sony iske asyrmaı-aq, «qazaqpyz ǵoı!» dep óz-ózimizdi jubatyp, zeınetke iline bere, «myń kúndik ujymaqtan bir kúndik ómir artyq!» deı turyp, sol qymbat ómirmen erte qosh aıtamyz…
Serik MURATHAN,
«Azattyq radıosy».
