جاپون حالقىنىڭ ۇزاق جاساۋىنىڭ قانداي سىرى بار؟ – دەپ ىزدەنگەندە باسىندا قايدان باستارىمدى بىلمەي دال بولدىم. الدىمەن وسى ارال ەلىنىڭ كەرەمەت ءومىر سۇرۋگە قولايلى تابيعاتىنان باستايمىن با، جوق دەنساۋلىق سالاسىنا قاتىستى تاريحىنان باستايمىن با، الدە جاپون ۇكىمەتىنىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنا جۇرگىزگەن ساياساتىنان باستايمىن با؟ اقىرى تامىرىنان باستاعاندى ءجون دەپ تاپتىم.
جاپون ەلىنىڭ دەنساۋلىق سالاسىنا كوڭىل ءبولۋىنىڭ تاريحى وتە ۇزاق! بۇل جەردە تاريح قويناۋىنا تەرەڭ بويلاپ، ىشكەرلەي تالداۋعا مەنىڭ قارىم-قابىلەتىم دە جەتپەيتىنىن ءبىلدىم. سوندىقتان وسى زامانعى تاريحقا كوز جۇگىرتۋدى ءجون دەپ سانادىم.
جاپون ۇكىمەتى سوناۋ 1896 جىلى جۇقپالى جانە قاتەرلى اۋرۋعا قارسى مەملەكەتتىك باعدارلاما قابىلداپ، سول كەزدەن باستاپ جۇقپالى اۋرۋمەن كۇرەسكەن. ودان كەيىنگى جىلداردا دا تالاي مەملەكەتتىك باعدارلاما قابىلدانىپ سارى سۇزەك، وكپە تۋبەركۋلەزى، قاتەرلى جۇقپالى اۋرۋلاردىڭ الدىن الىپ، بۇل كۇندەرى بۇل اۋرۋعا تۇبەگەيلى توسقاۋىل قويعان. ءسوزىمىز جالاڭ بولماۋ ءۇشىن بۇعان ءبىر مىسال كەلتىرۋدى ءجون كوردىم.
جاپونيادا تاريحى ۇزاق مەديتسينالىق ورتالىقتار جەتەرلىك. وعان مىسال Aيزۋ قالاسىنداعى تاكادا ەمحاناسى. وبلىس ورتالىعىنا دا جاتپايتىن بۇل ەمحانا العاش تاكادا اۋلەتىنىڭ جەكە ەمحاناسىنان باستاۋ الىپ، 1928 جىلى مەملەكەتتىك مارتەبە العان. سودان بەرى ۇزدىكسىز جەتىلدىرۋ، دامىتۋ نەگىزىندە بۇل كۇندە 939 ورىندىق، 628 قىزمەتكەرى بار 15 بولىمنەن تۇراتىن ۇلكەن زامانۋي ورتالىققا اينالعان.
ارادا ءبىر عاسىر ۋاقىت وتسە دە، بۇل ورتالىقتى ءالى سول تاكادا اۋلەتى باسقارادى ەكەن. ورتالىقتىڭ باس ديرەكتورى تاكاشي Tابوكامي مىرزا ءبىزدى قابىلداۋ سوزىندە ەڭ الدىمەن ءوزىنىڭ سامۋراي اۋلەتىنەن ەكەنىن، بۇل كۇنگە دەيىن ءىزىن جوعالتپاعان سامۋرايلاردىڭ بالا تاربيەسى تۋرالى ماقتانىشپەن ايتىپ ءوتتى. ورتالىقتى ارالاپ تانىسا باستاعاندا مۇنداعى بارلىق مەديتسينالىق جابدىقتاردىڭ 15-25 جىل بۇرىن شىققانىمەن، ەڭ وزىق ۇلگىدەگى اپپاراتتار ەكەنى مەنى قاتتى تاڭعالدىردى. مەن Tابوكامي مىرزادان سەبەبىن سۇراعانىمدا، ول:
– ءبىز ەڭ وزىق ۇلگىدەگى مەديتسينالىق جابدىقتاردىڭ ەڭ العاشىقى تۇتىنۋشىلارىمىز. سوڭعى شىققان اپپاراتتار مەن بۇل اپپارتتاردىڭ ايىرماسى شامالى، تەك ديزاين جانە وپەراتسيالىق پانەلى مەن عانا پارىقتالادى. سەندەرگە ەندى بارىپ جاتقان جابدىقتار مەن اپپاراتتار بىزدە 15-25 جىل بۇرىن قولدانىسقا ەنىپ، ەل دەنساۋلىعىنا قىزىمەت ەتىپ جاتىر، – دەدى ماقتانىشپەن.
ورتالىقتا ناۋقاسىن قاراتۋعا كەلگەندەردىڭ كوبى قارتتار ەكەن. 80-گە كەلىپ سەلكىلدەر كەمپىر-شالدار مۇندا تەمىر ات (بىزشە – شايتاناربا) ءمىنىپ تەپەڭدەپ ءجۇر. مەن سونداعى قىزمەتكەردەن «بۇل شال-كەمپىرلەردىڭ ءبارى ناۋقاس پا؟» دەپ سۇراپ ەدىم:
– جوق، بۇل قارتتاردىڭ ءبارى دەنساۋلىقتارىن الدىن-الا ساقتاندىرعان. ولار مۇندا اي سايىن دەنساۋلىقتارىن قاراتىپ باقىلاتۋ ءۇشىن عانا كەلمەيدى. ءبىر-بىرىمەن كەزدەسىپ، كەڭەسۋ ءۇشىن كەلەدى. ەگەر وسى قارتتاردىڭ الدەبىرەۋى كەلمەي قالسا، وندا بۇگىن ول نەگە جوق، اۋىرىپ قالدىما دەپ الاڭدايدى، – دەدى.
اۋىرعاندا عانا كەلەتىن جەرگە اۋىرعاندارى كەلمەي، دەمالۋ، كەڭەسۋ ءۇشىن كەلەتىندەرى مەنى تاڭعالدىردى.
ال بىزدە قالاي ەدى… اۋىرىپ كەلىپ، قۇلاعالى تۇرعان كەمپىر-شالعا «كەزەككە نەگە تۇرمايسىڭ!» دەپ زىركىلدەپ ۇرسار ەدى ءبىزدىڭ اق حالاتتىلار. ۇرىسپاي قايتسىن، ايلىعى شايلىعىنا جەتپەي، كۇنىنە ونداعان ناۋقاس قاراۋعا ءتيىس بولعان ءۇيسىز-كۇيسىز پەندەلەر… بىزدە دارىگەرگە كورىنەتىن ناۋقاس تۇر عوي سول «اجالعا اراشاشى» دەگەن دارىگەرلەردىڭ ءوزىنىڭ ءومىرى قامشى سابىنداي قىسقا ەمەس پە؟ وزىندە دەنساۋلىق، كۇتىم جوق دارىگەر ءوز ءومىرىن ساقتاۋعا جاعدايى بولماسا كىسى ءومىرىن قالاي ساقتايدى؟..
ال وسىنى كورە تۇرىپ، «جاپوندار نەگە ۇزاق جاسايدى؟» دەپ جىندى كىسىنىڭ سۇراعىن قويىپ، ايدالادان قۇستىڭ ءسۇتىن ىزدەگەندەي بولعان مەنىڭ ءتۇرىم مىناۋ!
سۇراق بىرەۋ، جاۋاپ كوپ! جاپوندىقتاردىڭ ۇزاق جاساۋىنىڭ ءبىرىنشى سىرى ەرتە قولعا الىنعان جانە ىسكە اسىرىلعان مەملەكەتتىك باعدارلامالار، ەرتە قولدانىلعان وزىق مەديتسينالىق جابدىقتار جانە ۇزدىك ماماندار ەكەن. ال بىزدە ول كەزدە قىزىلدار باستاعان كەڭەس ۇكىمەتى حالىققا ۇزدىكسىز جەتىلدىرىلمەگەن، كوشتەن قالعان اپپاراتتار مەن جابدىقتار بەرىپ قويىپ، سوعىس قارۋلارىنىڭ وزىق ءتۇرىن جاساۋعا عانا جانىن سالىپ جاتسا تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن دە رەفورمادان كوز اشپاعان دەنساۋلىق سالاسى جەكەلگەن وسى زامانعى «ناۋچنىي تسەنترلەر» بوي كوتەرگەنىمەن ءبارىبىر كۇردەلى جاڭارۋدى كۇتىپ قالا بەردى…
جاپون ەلى تۋرالى ءسوز ايتساق، وسى ارال ەلىنىڭ جاسىل تابيعاتى تۋرالى ايتپاۋ مۇمكىن ەمەس. حوككايدو ارالىن قوسپاعاندا، جەر كولەمىنىڭ 76,3 پايىزىندا جاسىل جامىلعى ۇستايتىن بۇل ەلدە سۇيەكتەن وتەتىن سۋىق اۋا-رايى جوق. اۋانىڭ دىمقىلدىعى اۋرۋ قوزدىرعىشتاردىڭ تاسىمالدانۋىن جانە تارالۋىن تەجەسە، دىمقىل دا ساف تازا اۋامەن تىنىس الۋ ادام دەنساۋلىعىنا ۇلكەن كومەگىن تيگىزەرى ەجەلدەن-اق بەلگىلى.
جاپون ۇكىمەتى ارقاشان ەكولوگيالىق تالاپتى ءبىرىنشى ورىنعا قويا وتىرىپ، ەلدىڭ ەكولوگيانىڭ بۇزىلۋىنان زارداپ شەكپەۋى ءۇشىن ەكولوگيالىق زارداپتىڭ الدىن قالاي الىپ وتىرعانىن الدىڭعى سۇقباتتاردا ايتقان بولاتىنبىز.
جاپون حالقىنىڭ ازىقتانۋ داعدىسى مەن نەگىزگى ازىقتارى ءبىزدىڭ قازاققا مۇلدە جات دەسەم، ارتىق ەمەس. ولار ءبىز سياقتى ءبىر جەگەندە تويا جەپ، تويا جەسە دە ويا جەمەيدى ەكەن.
قاسىمدا جۇرگەن جاپون جىگىتىنىڭ تاماق جەگەنىنە قاراپ كەيدە كۇلكىم دە كەلەدى. جاڭا ۇستاپ اكەلگەن بەينە ءبىر قوياننىڭ كوجەگىندەي ءشوپ-شالام مەن قۇرت-شاياندى شۇقىپ جەپ، سوعان «تاماق ءىشتىم!» دەگەنى ماعان قىزىق تا، كۇلكىلى سەزىلەدى.
ءتىپتى ءبىر كۇنى مەنىمەن بىرگە ەت جەيمىن دەپ، ونىڭ اسقازانى اۋىرىپ قالدى. ونى اۋىرتىپ تاستاعانىما، ءوزىمنىڭ دەنساۋلىعىمنىڭ «مىقتى» ەكەنىنە ءبىر مەزەت ماساتتانسام دا، سول «ءالسىز جاپوننىڭ» مەنەن ۇزاق جاسايتىنى ەسىمە ءتۇسىپ، كوڭىلىم قىنجىلىپ قالدى.
ەرتەڭىندە ول قۇرداسىما قالجىڭداپ: «جاپوندار نە دەگەن ءالسىز، ءبىر اسام ەت جەي المايسىڭدار، ءشوپ پەن كۇرىشكە جۇگىرىپ، سامۋرايلىعىڭ وسى ما؟» – دەسەم، ول: «كۇرىش جەگەن جاپوننىڭ ميى كوپ، كۇشى از. ەت جەگەن قازاقتىڭ كۇشى كوپ، ميى از. سەن سول ءۇشىن بىزگە ۇيرەنۋگە كەلدىڭ!» دەپ ءسوز جاعىنان سان سوقتىرىپ كەتتى.
جاپونداردىڭ كۇندەلىكتى ءبىزدىڭ نانىمىز سياقتى كۇرىشىن ايتپاعاندا، باسقا استارىن نەگىزىنەن شيكىدەي نە شالا، مايعا ەمەس، سۋعا ءپىسىرىپ جەيدى ەكەن. وسىلاي ازىقتانۋدىڭ دەنساۋلىققا پايدالىلىعى كوزىقاراقتى وقىرمانعا ايتپاسا دا تۇسىنىكتى جايت. الايدا ءبىزدىڭ تۇرمىس-سالتىمىز باسقا عوي.
قازاقتىڭ ءار تويىنىڭ قۇرمەتتى اسىنا اينالعان «سۇم اراق، قۋ اراق» بۇل جاقتا «ساكە» اتانعانىمەن، جاپونداردىڭ دەنساۋلىعىنا «دوستىعى» بولماسا، «قاستىعى» جوق ەكەن. ورىستىڭ قۇرامىندا الكوگولى 45-60 پايىز بولاتىن «ۆودكاسىن» ءىشىپ الىپ، تالاي قازاقتىڭ باۋىرى ەزىلىپ، بۇيرەگى بۇلىنگەنىن ءبىر قۇداي عانا بىلەدى. ال ءىشىپ الىپ، ماس بولىپ، ءوزىن دە، وزگەنى دە كولىك اپاتىنا ۇشىراتۋ جاعدايلارى تاعى بار.
ال بۇل ەلدە الكوگول مولشەرى 25 پايىزدان اسپايتىن «ساكە» ىشەتىن جاپوندار «ەس-اقىلى ساۋ كۇيىندە» ىشكى ورگاندارى ەزىلىپ، اراقتىڭ ۋلى ازابىن شەكپەي-اق ۇيلەرىنە قايتادى ەكەن. بۇل ەلدىڭ اراق وندىرۋشىلەرىنىڭ دە ەلدىڭ دەنساۋلىعىن ويلاعانى كورىنىپ تۇر.
«توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى»: قازاق اتامىز: «اۋرۋ – استان، داۋ – قارىنداستان» دەگەندەي، ءوز مەكەنىنىڭ جاسىل دا تازا كۇيىن ساقتاعان جاپون حالقى ەكو ورتادا «الىنە قاراي اس ءىشىپ»، التىن ءومىردىڭ قادىرلەپ ءومىر ءسۇرىپ جاتىر.
«بويىڭا قاراي كيىم ءپىش، الىڭە قاراي اس ءىش!»، «اۋرۋ – استان!»، «جامان اۋرۋدى جاقسى تاماق جوعالتار» دەگەن قازاعىم ءسوزدى ءوندىرىپ ايتقانمەن، ومىردە سونى ىسكە اسىرماي-اق، «قازاقپىز عوي!» دەپ ءوز-ءوزىمىزدى جۇباتىپ، زەينەتكە ىلىنە بەرە، «مىڭ كۇندىك ۇجىماقتان ءبىر كۇندىك ءومىر ارتىق!» دەي تۇرىپ، سول قىمبات ومىرمەن ەرتە قوش ايتامىز…
سەرىك مۇراتحان،
«ازاتتىق راديوسى».
