Qazaqstan jer kólemi jaǵynan álemde toǵyzynshy orynda. Desek te, qalada úı salatyn, aýylda mal jaıatyn jer joq. Jerimizdiń 95,5 paıyzy jalańash, aǵash joq. Al qalǵan 4,5 paıyz jerde ósetin aǵashtyń teń jartysy – sekseýil. Qalalarymyz ben dalamyzda dekoratıvti aǵashtar óte sırek, assortıment az. Ózi az ǵana ormanymyzdy jyl saıyn alapat órt jalmap barady.
AǴASh JÁNE JAHANDYQ JYLYNÝ
Qazaqstannyń klımatyn ondaǵan jyl boıy zerttegen Franııa men Gollandııa ǵalymdarynyń boljamyna súıensek, bolashaqta elimizdiń
">ekologııalyq ahýaly nasharlaı bermek. CO₂ deńgeıi kún ótken saıyn kóterilip, topyraq qabaty asa qatty qarqynmen tozyp barady. Qurǵaqshylyq pen qýańshylyqtyń aldyn alý úshin radıkal qadamdar jasap, dalamyz ben ekonomıkamyzdy «jasyldandyrmasaq», jaǵdaı qıyndaı beredi deıdi ǵalymdar.
Jahandyq jylyný degen — jerdiń betindegi ortasha temperatýranyń artýy. Sońǵy júz jylda temperatýra shamamen 1°S-qa kóterilgen. Salystyryp aıtqanda, adam denesiniń temperatýrasy 1°S-qa kóterilse, aǵzada ylǵal azaıyp, adam aýyryp qalady. Sol sııaqty aýa temperatýrasy nebary 1°S-qa artsa, klımatqa orasan zardabyn tıgizedi. Kún ysyǵan saıyn, jerdiń betki qabatyndaǵy mıkroorganızmder joıyla bermek. Sol sebepti topyraq kóleńkege zárý. Al biz ony tek jasyl jelek, aǵash egip qana retteı alamyz. Ol úshin áýeli qoǵamda ekosana men ekodaǵdy qalyptastyrýdyń tetikterin oılastyrý qajet.
Aınalamyzda shashylyp jatqan ellofan paketter men plastık qaldyqtary ekologııalyq problema degennen góri, ákimshilik basqarý júıesiniń osaldyǵy deýge keledi. Eger qoqysty suryptaý, ony baqylaý, qaıta óńdeýdi júıege túsirip, tártip pen zańdy ornatsa, bul másele sheshimin tabady. Al naǵyz ekologııalyq problema – topyraqtyń tozýy, sýdyń tartylýy, qýańshylyq pen qurǵaqshylyq.
Qapyryq ystyqta jalǵyz aǵashtyń kóleńkesin panalap, jan saýǵalap júrse de, kóp adam aǵashtyń jaratylystaǵy mańyzyn tereń túsinbeıdi. Ony taqtaı, otyn, ıaǵnı materıal sıpatynda ǵana kóre alady. Bir aǵash bir jylda aýany 28 keli lastaýshy zattan tazalaıdy. 13 000 lıtr jańbyr sýyn sińirip, tasqynnan saqtaıdy. Aýany salqyndatý jaǵyn eseptesek, bir aǵash jyl boıy toqtaýsyz jumys isteıtin 10 kondııonerdiń qyzmetin atqarady.
AǴASh JÁNE SÝ
Bizdiń qoǵamda «aǵashtardy saqtaıtyn – sý» degen birjaqty túsinik bar. Al shyn mánine kelsek, sý aǵashty emes, aǵash sýdy ustap turatyn qasıetke ıe. Tal-teregi qalyń tustarda jerasty sýlary joǵary kóterilip, jer betine jaqyndaı túsedi. Ormany qyrqylǵan jerde topyraq tozyp, qurǵaqshylyq bastalady.
Elimizde jyl saıyn qaıtalana beretin túıtkildi máseleler bar. Ol – jazdaǵy qýańshylyq pen qurǵaqshylyq, kúzdegi alqaptar men ormandardyń órtenýi, qysta aýyldardyń qar astynda qalyp, qala qubyrlarynyń úskirik aıazǵa shydamaı jarylýy, kóktemde alapat sý tasqyny. Alaıda biz aǵashtardyń kóktemde qar sýyn ustap qalyp, tasqynnyń aldyn alýda erekshe ról atqaratynyn eskere bermeımiz. Ormandy jerdiń qary baıaý erıdi, jerge aqyryndap sińip, sý birden tasyp ketpeı jaǵalaýlarǵa jınalyp, uzaq saqtalady. Jınalǵan sý jazda qýańshylyqtan saqtaıdy.
Osydan nebary 30-40 jyl buryn aýyl mańyndaǵy ózenderdiń tereń bolǵany sonsha, atty adam óte almaıtyn. Qazir arnalary bosap qalǵan, kóbinen bir tamshy sý tappaısyń. Táýelsizdik alǵan jyldary Qazaqstanda kólemi bir gektardan asatyn 84 000 kól bolsa, qazir sonyń on tórt myńy ǵana qalǵan. Al uzyndyǵy bir shaqyrymnan asatyn 44 000 ózenniń tórt myńy qalǵan. Jerimiz sýsyz qalsa, «Qazaqstan agrarly el bolady» degen áńgimeni birjola umytýǵa týra keledi.
AǴASh JÁNE QALA
Astana, Almaty sııaqty iri qalalardaǵy jarysa boı kóterip, japsarlasa ornalasqan záýlim turǵyn úı keshenderi men túrli ǵımarattar aǵashtar men basqa da ósimdikterge múldem oryn qaldyrmaı barady. Qalalardyń qazirgi ınfraqurylymy adam úshin emes, kólikter men ǵımarattar úshin jasalǵandaı. Aýlalarǵa kún sáýlesi az túsedi, topyraǵynyń qunary azaıyp ketken. Betondalǵan tas joldardyń kesirinen ósimdikter tamyryn keńge jaıa almaıdy.
Keńistik azaıyp, fotosıntez buzylǵan, qorshaǵan ortamyz kúrdelenip barady. Ósimdik bolmaǵan jerde topyraqtaǵy basqa da tirshilik ıelerine qajetti mıkroklımat qalyptaspaıdy. Kógaldy jermen salystyrǵanda, tasty jerdegi kún qyzýy birneshe ese joǵary bolady.
AǴASh JÁNE AÝYL
Elimizde halyq sany jyldan-jylǵa artyp keledi. Sonymen qatar mal sharýashylyǵy damyp, mal basy kóbeıip jatyr, bir jamany – jaıylymdyq jer tarylyp, ahýal nasharlap barady. Jer jetispegendikten halyqtyń maly jyl boıy tek aýyl mańynda jaıyla berip, topyraqty tozdyryp jibergen. Kún saıyn bir jerge jaıylǵan soń, maldyń kóńi de úıile beredi. Ol zııankesterge taptyrmas azyq, ıaǵnı jándikterdiń shekten tys kóbeıip ketýine qolaıly jaǵdaı. Zııankestermen qorektenetin tyshqan, egeýquıryq sııaqty nebir jabaıy tirshilik ıeleri de aýyl mańyn tóńirekteıdi. Olardan taraıtyn aýrýlar malmen birge aýylǵa jetip, mal ónimin tutynatyn jergilikti halyqtyń densaýlyǵyna zardabyn tıgizip jatyr. Bul zııandy ıkldi toqtatýdyń birden-bir joly – topyraqtyń qunaryn qaıta qalpyna keltirý. Al onyń tabıǵı ári tóte joly – kóptep aǵash otyrǵyzý. Elimizdiń sımvoly jalań dala emes, ormandar bolýy kerek! Bul problemalardy jergilikti halyqqa da, ekologııaǵa da tikeleı paıda ákeletin kópfýnıonaldy, novatorlyq ıdeıamen sheshpese, másele sozyla beredi.
«QYZYL ORMAN» JÁNE QAZAQ QYZDARY
Qýańshylyq jaılap, tozyp bara jatqan jerimizdi qutqarýdyń bir amaly – jurtshylyqty ınnovaııalyq tásilmen aǵash otyrǵyzýǵa yntalandyrý. Biz usynatyn jobanyń máni – erekshe ári ádemi, birtústi aǵashtardan monohromdy saıabaq jasap, halyqtyń qorshaǵan ortaǵa degen mahabbatyn oıatý. Ádemi saıabaqpen qyzyqtyrý, adam janyna lázzat syılaıtyn aǵash, ósimdik egýdi kýltke aınaldyrý.
Osy maqsatta BUU DB júzege asyratyn ǵalamdyq ekologııalyq qordyń Shaǵyn granttar baǵdarlamasy (ǵEQ ShGB) qoldaýymen «Qyzyl orman» agro-ekotýrıstik saıabaǵy – aýyldyq jerlerdegi tozǵan topyraqty qaıta qalpyna keltirýdiń jańa modeli» dep atalatyn joba bastaldy. Ony «Exclusive Fund» jeke qory júzege asyrady. Almaty oblysynyń Talǵar aýdanynda boı kóteretin «Qyzyl orman» agro-ekotýrıstik saıabaǵynyń kompozıııasy kóktemnen kúzge deıin qyp-qyzyl bolyp jaıqalyp turatyn qyzyljapyraqty aǵashtar men japyraǵy kúzde qyzaratyn aǵash-butalardan jáne qyzyl gúlderden turady.
Joba qyzyl aǵashtar murajaıy syndy elimizden jáne syrttan keletin týrısterdi tartyp, ólkemizdiń «vızıt kartasyna» aınalmaq. Oǵan qosa, baqtaǵy aǵash-butanyń barlyǵy hanymdarǵa qurmet retinde qazaq qyzdarynyń esimimen atalmaqshy. Sonymen qatar qyzyl jemis beretin aǵashtar alleıasyn jasaý da josparda tur.
Otyrǵyzatyn aǵashtardyń surpy men túrleri elimizde aldyn ala aprobaııadan ótken, aýdandastyrylǵan. Endi olardy keshendi túrde júzege aspaq. Belgili sarapshylar men ǵalymdar, landshaft mamandary jobanyń ıdeıasymen jaqsy tanys jáne birigip jumys isteýge de múddeli. Joba QR Ekologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrine, QR Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligine tanystyryldy.
«BIR AÝYL. BIR GEKTAR. BIR SAIaBAQ»
Jobanyń basty maqsaty – aýyldyq aýmaqtardyń bir gektar jerindegi tozǵan topyraqty qalpyna keltirýge baǵyttalǵan «Bir aýyl. Bir gektar. Bir saıabaq» atty qoǵamdyq-jekemenshik saıabaqtyń tıptik úlgisin jasaý. Joba aıasynda jekelegen azamattarǵa, jergilikti qaýymdastyqtarǵa, qoǵamdyq uıymdar men kompanııalarǵa, aýyl men aýdan ákimderine osy model nasıhattalady. Árıne, bul barlyq óńirde qyzyl aǵashtar egip, bir ıdeıany qaıtalaý degen sóz emes. Bir aýyl tek qana emen, endi bir aýyl qaraǵaı ekse, taǵy bireýi aqqaıyń baǵyn nemese qarapaıym baq jasaýy múmkin. Qalaı bolǵanda túpki múdde – aǵash otyrǵyzý arqyly topyraq tozýynyń aldyn alý, gúl ósirý mádenıetin, ekologııalyq sana men daǵdy qalyptastyrý. Áıtkenmen eldi mekenderde muny júzege asyratyn mamandar tapshy. Sodan bolar, keı suraqtardyń jaýabyn bilmegen jurtshylyq bul baǵytqa bara bermeıdi. Sondyqtan biz bir gektar jerdi ólshem retinde alyp, ár jerdiń klımatyna qaraı qandaı aǵashtar egýge bolady, aǵash suryptary men túrlerin qaıdan tabý kerek, olardy qalaı kútip-baptaımyz degen suraqtarǵa jaýap berip, topyraq qunaryn arttyrý men sý únemdeý tehnologııalaryn paıdalaný reti, saıabaqtyń syzbasy, jumsalatyn ýaqyt pen eńbek shyǵyndary týraly daıyn tehnologııalyq paket jasamaqpyz. Bul joba jańa tehnologııalardy tájirıbege engizip, turaqty sharýashylyq júrgizý ádisterin úıretý, aýyldyq jerlerde jeke saıabaq egý kásibine jol ashý, ony jańa balama tabys kózine aınaldyrý, ekologııalyq jáne ekonomıkalyq turǵydan tıimdi ekenin túsindirý maqsatynda ártúrli is-sharalar júrgizýdi kózdeıdi. Qazaqstanda adamdar qoldan jasaǵan týrıstik obektiler az, sondyqtan kópshilik jabaıy tabıǵat aıasynda ǵana demalady. Bizdiń elde «Dýbaı saıabaǵyna» barǵandaı, aǵashtardyń saıasynda nemese gúldermen maqtana sýretke túsetin adamdar óte sırek. «Qyzyl orman» agro-ekotýrızm saıabaǵynda túrli músinder, pergola, arka, konstrýkııalar men ınstallıaııalar, kompozıııalar men fotozonalar kóptep jasalady. Alýan túrli art jáne áleýmettik is-sharalar, balalarǵa arnalǵan sheberlik sabaqtary, eko-dárister ótkizilmek.
Aıdos Amankeldiuly
«Exclusive Fund» jeke qorynyń dırektory
Басқалармен бөлісе отырыңыз
