– Dástúrli ánshilerdiń estrada ánshilerine qaraǵanda joly aýyr. Tez tanyla qoımaıdy. Bunyń syry nede dep oılaısyz?
– Bunyń syry kóp. Tarqata aıtar bolsaq, páleniń basy osy «dástúrli án, dástúrli ánshilik» degen ataýdan bastalady. Qazaq buryn eshqashan dástúrli án demegen, jaı ǵana án deıtin, nemese «qońyr án» deıtin, keıde mynaý Arqanyń áni ǵoı, mynaý Jetisýdiń saryny, ıa bolmasa, mynaý Kishi júzdiń tókpe ánderi ǵoı dep qana aıtylatyn. Qarapaıym jurttyń ánge degen erteden bergi tanym-túsinigi osyndaı edi. Halqymyzdyń eki myńǵa tarta án men kúıin jınaǵan A.V. Zataevıch te «Qazaqtyń 1000 áni» degen. Al myna óner, mádenıet salasynda júrgender bul ánderdi halyq jáne halyq kompozıtorlarynyń klassıkalyq ánderi dep baǵalady. Mundaı ataý bergen keńes zamanynda elimizdiń mádenıet salasyn basqarǵandar: Ilııas Omarov, Jeksenbek Erkinbekov, Ózbekáli Jánibekov, qazaqtyń tuńǵysh mýzykatanýshysy Ahmet Jubanov, qazaq mýzykasyn zerteýshi A. G. Erzakovıchter edi. Iaǵnı, sol zamanda qazaqtyń klassıkalyq ánderi dep dáriptelip, álemdik mártebege ıe bolǵan ánderimizdi elimiz táýelsizdikke ıe bolǵan tusta bireýler «dástúrli án» degen qıturqy ataý taýyp berdi. Sol-aq eken, qazaq ánderi men kúıleriniń tórdegi basy qaıtadan esikke súıreldi. Bul orys tildi qaýymnyń qazaq ánin mensinbeı qaraýyna ákelip soqty. «Tradııonnaıa pesnıa» dep folklorlyq deńgeıge túsirip tastaǵan soń, kim kerek qylsyn? At-tonyn ala qasha bastady bári. Ásirese, myna dúbárá jastar dástúrli degen sózge ósh. Barlyǵy orys bolǵysy, eýropa bolǵysy keledi bul zamannyń jastary, áıteýir qazaqqa uqsamasa bolǵany. Al joǵaryda aty atalǵan aqyldy aǵalarymyz bilgen osynyń bárin, barlyǵy orys bolǵysy kep jatqan ol kezde de olarǵa da ońaı bolǵan joq. Ol kisiler mádenıet saıasatyn tereń túsingen adamdar edi. Osylaısha qazaqqa qyryn qaraǵan sol zamannyń ózinde memlekettik jıyndardaǵy saltanatty konertterde qazaqtyń halyq ánderi eýropanyń klassıkalyq mýzykasymen terezesi teń boldy. Al mynaý radıoefırlerde halyq mýzykasyna, ıaǵnı ulttyq klassıkaǵa basymdylyq berildi, qazaq baspasózinde de osy saıasat ustanyldy. Úshinshi kezekte estrada ánshileri turdy. Olar da óz ornyn bildi. Olardyń halyq ánderin oryndaýshylardyń aldyn qııa baspaǵany, árdaıym eldiń kıeli ónerine qurmetpen qaraǵany málim. Al qazir ne boldy? Tipti estrada deýge kelmeıtin, ne sózinde maǵyna joq, ne mýzykasynda mán joq, jamyrap óńsheń shýyldaq juldyzdar shyqty. Qazaq qoǵamy eshqashan da týra mundaı deńgeıde tobyrlyq mádenıettiń yqpalyna túspegen bolatyn. Ulttyń ózegine túsken osynaý qaýipti vırýs qazaq jastarynyń túbine jetetin túri bar. Adamnyń tulǵalyq bolmysyn qalyptastyratyn, onyń bolmys-bitimine kisilik reńk beretin qasıet – ulttyń ana tili men mýzykasynda jatyr. Tildi tereń bilgen adam ótken tarıhyn biledi, salt dástúrin saqtap, ata-baba jolyna qurmetpen qaraıdy. Al ulttyq mýzyka adam janyn baıytady, kóńil kókjıegin keńeıtedi, sana-sezimin jabaıylanýdan saqtaıdy, ultyn ógeısip ketýine jol bermeıdi. Al biz bolsaq, tobyrly mádenıettiń týyn kóterip, ulttyq mýzyka ónerin kúresinge tastadyq. Buryn orys tildi qaýym, orys tildi qazaq jastary ulttyq ónerge belgili deńgeıde qurmetpen qaraıtyn. Qazir osynyń biri joq. Onyń ústine telearnalar halyq ánderin nasıhattaýdy múlde doǵardy dese bolady. Aragidik bir ashylyp, bir jabylyp jatqan habarlardyń sapasy syn kótermeıdi. Mazmunyn tapsaq, formalyq jaǵynan aqsap jatamyz nemese kerisinshe. Jýrnalısterde ulttyq mýzyka jóninde tereń izdenis joq. Áli kúnge deıin ulttyq án-kúı ónerin jurtshylyqqa jetkizýdiń kiltin taba almaı jatyrmyz. Osydan soń, qazaqtyń dombyra ustaǵan ánshisi qaıdan tanylsyn.
– «Tobyrlyq ónermen» kúresý úshin ne isteý kerek? Ulttyq mýzykaǵa degen qurmetti qalaı oıatamyz?
– Jalpy, araqpen, nashamen kúresken sııaqty, tobyrlyq ónermen tyıym salý arqyly kúresý eshqandaı nátıje bermeıdi. Tek durys mádenıet saıasatyn júrgizse bolǵany. Mysaly, tobyrlyq mýzykany táýbesine keltirýdiń bir-aq joly bar: ol fonogrammamen án aıtýdy zań júzinde retteý. Máselen, órkenıetti elderde fonogrammamen án aıtý qylmys bolyp sanalady. BAQ- dary arqyly oqyǵanym: Germanııada fonogrammamen sahnaǵa shyqqan ánshini abaqtyǵa jabatyn zań kúshine enipti. Máskeýdiń eks-meri Iýrıı Lýjkov myrza «óli daýysqa» toqtaý salǵyzyp ketti. Ázirbaıjanda sol eldiń mádenıet mınıstri, ózi de ataqty ánshi Polat Bulbuloǵly fonogramma qoldanýǵa múlde tyıym salǵyzdy. Moldava, Qytaı, Prıbaltıka elderinde fonogrammamen án saldym degenshe «tiri ólikpin» deı ber. Batys elderinde fonogrammamen án salady degen jaman ataqtan narkoman kórinedi degen áldeqaıda abyroıly. Jalpy, ózin ózi syılaıtyn adam jasandy daýyspen án aıtylatyn konertterge barmaıdy. Órkenıetti elderde solaı. Sol sııaqty ózin naǵyz ánshi sanaıtyn ónerpaz da jasandy daýysqa júginbeıdi.
– Estrada ánshileri elimizde «tiri daýyspen» án aıtatyn konert zaldary joq degen ýáj aıtady. Sosyn súıemeldeıtin ansambl men orkestr joq deıdi.
– Bos sóz bári. Ózderiniń kem talantyn búrkemeleý úshin aıtylǵan syltaý ǵoı. Kazirgi ánshilerdiń fonogrammaǵa baýyr basyp alǵany sonshalyq, emiziksiz uıyqtamaıtyn bala sııaqty. Sonda ne, ómir boıy Respýblıka saraıy sııaqty sahnalardan án aıtyp kele jatqan dúldúl men bulbuldar: Bıbigúl Tólegenova, Qaırat Baıbosynov, Álibek Dinishevter, sizdińshe aqymaq pa? Olar eshqashan qazaqtyń konert zaldary jaman dep aıtqan emes. Bıbigúl, Roza apalarymyz qyrmandardyń basynda, shopandardyń fermasynda konert qoıǵan. Ózin naǵyz ánshi sanaıtyndar zal tańdamaıdy. Ánshide eń bastysy áýezge baı, boıaýy qanyq daýys bolýy kerek. Al jańaǵy ýáj daýysy joqtardyń, fonogrammaǵa senip alǵan aramtamaq ánshilerdiń oılap shyǵarǵan mıfteri. Al, ansambl men orkestrge qarap turǵan eshteńe joq. Barlyq sheteldik ánshiler «mınýs»-pen aıta beredi. Tek daýys «jandy» bolsa boldy. Bizdiń ánshilerimiz masqara bolǵanda sol «mınýs»-tyń ózimen aıtpaı jatyr ǵoı. Barlyǵy mıkrofonǵa «plıýs»-ty qosyp alady da aýzyn jybyrlatyp, dybys zoraıtqyshtaǵy «óli daýysqa» ilesedi de otyrady. Meniń kóterip otyrǵanym «plıýs» máselesi, ándi «mınýs»-pen aıtýǵa eshkimniń qarsylyǵy joq.
– Fonogrammany toqtattyq deıik. Odan ári ne bolady?
– «Sý aǵady, tas qalady» degendeı, naǵyz ózine ózi sengen ánshiler iriktelip shyǵar edi. Qazirgi sahnada júrgen ánshilerdiń 90 – 95 paıyzy ánshilikpen qosh aıtysar edi. Úıir-úıirmen jóńkilip júrgen sany bar sapasy joq toptardan arylar edik. Burynǵydaı ánshini daýysyna qarap baǵalaýǵa múmkinshilik týar edi. Ánshilerimizdiń deńgeıi ósip, mýzykalyq mádenıetimiz alǵa basar edi. Ónerpazdar naǵyz sahna stıhııasyn sezinip, kórermen men ánshi retinde shynaıy qarym-qatynas ornar edi.
– Sonymen estrada ánshilerimen fonogramma qazaqtyń mýzyka mádenıetine qandaı zardaptar ákelip otyr.
– Bul jerde kináli estrada ánshileri emes, zardapty fonogrammadan tartyp otyrmyz. Fonogramma bizdi ándi túısiný, ánshini seziný lázzatynan aıyrýda. Óńdelgen daýysqa daǵdylanyp alǵanymyz sondaı, jandy daýyspen aıtylǵan qandaı ándi bolsyn qabyldaı almaıtyn kúıge jettik. Óıtkeni, «tiri daýys» kompıýtermen óńdelgen «óli daýystaı» minsiz dep aıta almaısyń. Máselen, dombyrashy ánshiler fonogrammamen aıtatyn ánshi aıtyp ketkennen keıin sahnaǵa shyqsa, kórermen salqyn ǵana qabyldap jatady. Al eger dombyrashy ónerpazben birge estrada ánshisi «tiri daýyspen» sahnaǵa shyqsynshy: kórermen qoldy dombyrashy ánshige qattyraq soǵar edi. Bir sózben aıtsaq, fonogrammamen án aıtý, sonyń nátıjesinde «shóp te óleń, shóńge de óleń» bolýy, «óli daýysqa» qudaıyndaı senip alǵan jasandy juldyzdardyń tym kóbeıip ketýi ultymyzdyń talǵamyn buzdy. Al talǵamy buzylǵan ulttyń tartatyn taqsyreti – ádiletsiz soǵysta jeńilgen eldiń qasiretine para-par.
– Desek te, «tobyrlyq mádenıettiń» ókilderiniń aıy ońynan týyp tur. Barlyq marapat, syı qurmet solardyń ústinde, úlken konerttik zaldar solardyń enshisinde, BAQ-darynyń kúni-túni jarnamalaıtyny, ózińiz aıtqandaı «óli daýys» ókilderi bolyp ketti.
– «Aqsha sanalyp jatqanda, mýzyka quıryǵyn qysady» degen sıılııa máteli bar.Tobyrlyq ónerdiń tóńireginde júrgenderdiń shynaıy ónermen eshqandaı baılanysy joq. Olardyń bar maqsaty tobyrǵa ózderiniń talǵamsyz dúnıelerin qandaı jolmen bolsyn tyqpalap, olardyń qaltasyn qaǵý. Ónerge ónerpaz ómirin arnaǵanda ǵana baryp, óner óz álemin ashady, óziniń tylsymyna boılaýyna múmkindik beredi. Shámshiler nege qoǵamnan oqshaý ómir súrdi, nege garajda turdy. Óıtkeni ol ónermen ǵana betpe-bet qaldy, ishindegi rýhanı álemimen ǵana arpalysyp, aýyr tolǵanystar keshti. Sonyń nátıjesinde óziniń ǵajaıyp ánderin týǵyzdy. Frıdrıh Nıshe degen oıshyl «Jalǵyzdyqqa qaraı qashyńdar» degen. Jany jalǵyz, sol jalǵyzdyqtyń taqsyretin tartyp, ózin tobyrdan oqshaýlaǵan ónerpaz ǵana kemel óner týdyra almaq. Shámshi ómiriniń ǵıbraty osynda. Al Shámshini garajda turǵyzýǵa májbúr etken sol tobyr Shámshi ólgennen keıin ǵana ony kókke kóterdi. Bundaıdy qazaq «Óli – tiriniń azyǵy» deıdi. Qazir Shámshiler joq. Olardyń ornyn «konkýrstyq ánder» jazatyn kompozıtorlar basty. Olar «boqshasyn botaly túıe qylyp» jas ánshilerge satady. Jas ánshilerdiń kókeıin aqsha tesip bara jatqan prodıýserleri ol ánsymaqty kóringen jerge tyqpalap barlyq BAQ-tar arqyly, konertter arqyly «aınaldyrady». Árıne, álgi ánder men ánshilerdiń kem-ketigin bildirmeı jiberetin fonogramma iske qosylady. Osylaısha bizde shoý-ındýstrııanyń «damyp» jatqan jaıy bar. Bizde ónerge memlekettik turǵydan mán berilmeıdi. Úkimettik deńgeıde jalpy mádenıettiń, onyń ishinde degradaııaǵa ushyrap, halyqty ózimen birge qurdymǵa tartyp bara jatqan buqaralyq mádenıettiń jáı-kúıine eshqandaı saraptama jasalmaýda. Osy máseleniń barlyǵy ult mádenıetin saýyqtyrýǵa degen konepııalyq kózqarastyń bolmaýynan týyp otyr.
– Osyndaıdy kórip otyryp qandaı kúı keshesiz? Ánshi, ónertanýshy retinde sizdi ne tolǵandyrady?
– Meni tolǵandyratyn qazaq óneri, onyń rýhanııaty osylaı baǵyt-baǵdarsyz kete berse, ne bolady degen oılar. Qazir «tobyrlyq mádenıetpen», onyń basty qarýy – fonogrammamen ýlanǵan bir býyn ósip shyqty. Ylǵı jasyq, teksiz mýzyka tyńdap ósken urpaqtan halyqtyń qamyn oılaıtyn, eldiń bolashaǵyn kókseıtin azamat shyqpaıtyny belgili. «Qulaqtan kirip boıdy alar, jaqsy án men tátti kúı» deıdi Abaı. Halyq mýzykasyn tyńdap óspegen, qulaǵyna jaqsy án men kúı sińip, ol boıyn alyp jan dúnıesi nurlanbaǵan, tekti ónerge rýhanı álemi qanaǵattanbaı ósken urpaqtan ne úmit, ne qaıyr! Qazir sheteldik tobyrlyq mádenıettiń shylaýynda ósken, jat dinniń jeteginde júrgen, sanasy kúńgirt, dúdámaldaý dini bar jastar bılikke qaraı aǵylýda. Ózin ózi tanymaıtyn, ómirinde bir ádebı shyǵarma oqyp kórmegen, rýhanı álemi ala-qula olar qazaqty qaıtip ońdyrady? Kezinde Shákárim atamyz bir sebeptermen «Alash Ordadan» kóńili qaıtqan soń, «Qosh, jurtym» degen óleń jazyp: «Qazaqtyń jaınar dalasy, jetiler oqyp balasy; Shoshytatyn meni sol – olardyń kúndes, talasy» dep ah urǵan edi. Aqyry Á. Bókeıhanovtaı bir kósemniń aınalasyna uıymaǵan, oı-pikirinde biraýyzdylyq bolmaǵan keıbir qazaq zııalylary bılikke jetý úshin qazaq memleketin bólshektep, qazaqtan bólinip, Túrkistan memleketin quramyz degenge deıin barysty. Sol qazaq zııalylarynyń alaýyzdyǵynan, ásire bılik qumarlyǵynan 32-shi jyly alapapat ashtyqqa ushyrap qyrylyp qaldyq. 37-de bir-birin satyp, taǵy da jaqsylaryn oqqa boılap bergen sol ıntelegenııanyń qarasy mol satqyn bóligi edi. Osyndaıda Asqar Súleımenov aǵamyzdyń «álemdegi eń satqyn ıntelegenııa qazaq pen túrkimen zııalylary» degen sózi eriksiz eske túsedi. Qazir Abaı, Shákárimdi shoshytqan alaýyzdyq qaıta atqa mindi. Aqyryn oılaýdyń ózi qorqynyshty. Taqaýda Qytaıǵa bardym. Bir úlken konertte qytaı qazaqtaryna dombyramen qymyz týraly bir ándi qytaısha aıtqyzyp, ony oryssha «Konskoe moloko» dep habarlap masqara jasady. Sondaǵy qyrǵyzdarǵa qazaqtyń bıi — «Qara jorǵany» bıletti. Onda da qazaqty qytaılandyrý proesi júrip jatyr. Qazaqtyń tilin, ónerin qorlaýdyń jymysqy saıasatyn kózimmen kórýge týra keldi. Biraq úsh birdeı telearna kúnimen qazaqsha habar taratyp turǵanynyń kýási bolǵanda eriksiz qaıran qaldym. Táýelsiz elimizde memlekettik tilde habar taratatyn áli de birde-bir telearnanyń bolmaýyna kim jazyqty? Elimizdegi jekemenshik telearnalar jastarymyzdyń basyn joǵaryda aıtqan tobyrlyq mádenıetke birjola baılap berý úshin belgisiz bir jasyryn kúshterdiń yqpalymen aıar saıasat júrgizip jatqandaı áser qaldyrady. Erteń osyndaı dúbárá ıdeologııanyń taqsyretin tartatyn taǵy da qazaq halqy bolmaq. «Jasyńda qyljyń bolsań, qartaıǵanda myljyń bolarsyń» deıdi halyq danalyǵy. Qazir óńsheń jińishke daýyspen qıqyldap- shıqyldap án aıtatyndar qaptap ketti. Qazaq «Áıel daýysty erkekte qýat bolmaıdy, erkek daýysty áıelde uıat bolmaıdy» deıdi. Ylǵı qýatsyz, ynjyq ánderdi «áıel daýysty erkek ánshilerden» tyńdap ósken jastyń súıegi de, sanasy da, rýhy da jasyp ketedi. Erteń er kóńildi, jarqyn minezdi, taý sýyndaı tasqyndaǵan qaıraty bar, sańqyldap sóıleıtin sal minezdi jastarǵa zar bolamyz. «Kógildir» degen pále osyndaı «shıqyldaýyq ánshilerden» bastalady. Qazirgi shoý-ındýstrııanyń mańaıyndaǵy «qyztekelikti» qoldaıtyn toptar bar degen sybystar shyǵýda. Sumdyq emes pe! Osyndaı oılar meńdeıdi, jastardyń tobyrlyq mádenıettiń qursaýynda qalyp, «qyljyń» ónerdiń qyzyǵymen ómirlerin óksitip jatqany meni tolǵandyrady.
– Sizdińshe estrada ónerinen qoǵamǵa keletin paıda az ba, sonda?
– Olaı desek, aqıqattyń aýylynan alys keter edik. Elimizde keńes kezinen qalyptasa bastaǵan, Roza Rymbaeva men Maqpal Júnisova sııaqty asqaq talant ıeleri bıik beleske kótergen estrada ónerin ulttyq estrada deńgeıine kóterýge talaptanyp, osy salada jap jaqsy nátıjege jetken ónerpazdar bar. Máselen, Ramazan Stamǵazıev, Batyrhan Shókeev, «Mýzart» toby, Qaraqat Ábildına, Karına Abdýlına, Merýert Túsipbaeva, Toqtar Serikov, Baýyrjan Isaev, Janar Aıjanova, Luqpan Joldasov, Altynaı Jorabaeva, Aıgúl Maqasheva, Saıat Medeýov, Aqbota Kerimbekova, Ultý Qabaeva, «Ulytaý» toby, Dosymjan Tańatarov, Jubanysh Jeksenuly, Seıil Aıaǵanov, Gaýhar Qaspaqova, Gúlbarshyn Tergeýbekova, Aıgúl Imanbaı, Baıan Nurmysheva, Beıbit Seıdýalıeva, Roza Álqoja, Jazıra men Janbolat jáne t.b. Osy aty atalǵan ónerpazdar elimizdiń rýhanı keńistiginen sheteldik jáne orys estradasyn yǵystyryp shyǵardy dese de bolady. Bulardyń arasynda da ishinara «jiligi tatymaıtyn» jeńil ánder aıtyp qoıatyndary kezdesedi. Deı tursaq ta, elimizdegi ulttyq estradanyń negizgi shoǵyry osy ónerpazdar der edim. Ókinishtisi, bul ánshilerdiń daýystaryna laıyqtap, qulpyrtyp, túrlendirip án jazatyn kompozıtorlar joqtyń qasy. Ánshilerdiń kópshiligi aǵa býyn kompozıtorlardyń ánderin oryndaý arqyly ǵana jurtshylyqtyń iltıpatyna bólenip júr. Kompozıtorlarymyzdyń kópshiligi Shámshi, Áset, Ábilahat, Nurǵısa aǵalarymyz sııaqty naǵyz ónerpazdardyń salǵan jolyn mansuqtap, jat eldiń arzan qoldy ónerin úlgi qylyp júrgen sebepti de ulttyq mýzyka óneri daǵdarysqa túsip otyr. Al endi ártúrli sheteldik mýzykalyq aǵymdarǵa boı aldyryp, qazaqtyń qarapaıym dybystaryn, onyń tól áýenderin kópe-kórneý burap aıtyp, ne qazaqsha ne oryssha, ne shetelshe emes, qoıyrtpaq ándermen «juldyz» atanyp júrgenderden shynynda da qazaq mádenıetine keletin paıda joq.
– Ózińiz de án jazasyz. Bir estigenim bar, bir joly ánshi Seıil Aıaǵanov bir ánińizdi Almaty stýdııasyna ákelip jazdyrypty. Sonda aranjırovık Seıilden «bul kisi konservotorııa bitirgen be» dep surapty. «Joq» dese, «mýzykany kásibı kompozıtorlarsha jazady eken» dep tańdanypty. Jaqsy ánderińiz bar, sol ánderińizdi kimder oryndap júr?
– Rasynda da meniń kompozıtorlyq bilimim joq, Sondyqtan ándi sırek shyǵaramyn. Kóbisi lırıkalyq ánder. Deni Muqaǵalı shyǵarmalaryna jazylǵan. Abaıdyń, Shákerimniń sózderine jazǵan iri ánderim de bar. Ol ánderdi bas daýysty ǵajap ánshi Erbol Aıtbaev, ataqty tenor, úlken júrekti ánshi Erkin Shúkimanov oryndaıdy. Sondaı-aq Abzal Qýanyshuly, Tóleýtaı Serikov syndy belgili ánshiler, basqa da kóptegen dombyrashy ónerpazdar aıtady. Biraq, dombyra súıemelimen aıtatyn ánshilerdiń nasıhaty tómen bolǵandyqtan ol ánderdi efır arqyly kópshilik estı qoıǵan joq. Meniń «Sen jáne men» degen ánimdi tuńǵysh oryndap, atymdy jurtshylyqqa alǵash tanys etken ánshi, aktrısa Merýert Túsipbaeva. Keıin bul ánge klıp te túsirildi, ol kóptegen telearnalardan kórsetildi de. Muqaǵalı aǵamyzdyń sózine jazǵan «Iapyr-aı» atty ánimdi Maqpal Júnisova óziniń konertterinde oryndap, keıin kompakt dıskisine qosty. Bul úshin qazaqtyń aıaýly qyzdary Maqpal men Merýertke árdaıym rahmet aıtamyn.
– Sizdi jurt dástúrli ánshi retinde de kóp tanymaýy múmkin. Shetelde bolypsyz. Sheteldikter qazaqtyń ónerin qalaı baǵalaıdy eken?
– Tanymaýy múmkin emes, múlde tanymaıdy deýge bolady. Jasymyzda Qaraǵandydan uzap shyǵa almadyq. Tek 1990 jyly Tashkent qalasynda ótken «Qazaqstan jáne Orta Azııa jastar festıvaline» qatysyp, laýreat atanyp, ózbek halqynyń batasyn alǵanym bar. 1992 jyly Samarqand festıvaline óner kórsettim. 1993 jyly Almatyda ótken «Jigittiń sultany» baıqaýynda laýreat atanǵanym sol kezdegi kórermenniń esinde bolar. 2007 jyly Eýropanyń qaq tóri – Vılnıýs qalasynda ótken álem halyqtarynyń etnofestıvalinde óner kórsettim. Bul festıvalge qatysýyma múmkindik jasaǵan mýzykatanýshy Sáýle Óteǵalıeva men ánshi Sáýle Jámpeıisovaǵa rızashylyǵymdy bildiremin. Bir aptaǵa sozylǵan festıval kúnderiniń birinde sol qalanyń záýlim saraıynda jeke konert berdim. Sóıtip, óz elimde bere almaǵan konertti jat elde berdim… Festıvaldiń bir sátin Eýropaǵa resmı saparmen kelgen japon ımperatory Akıhıto Hırohıto kelip tamashalady. Ol kisi meniń azııalyq bolǵan soń ba, ornynan kóterilip kelip, myńdaǵan kórermenniń kóz aldynda qolymdy aldy. Janynda Lıtvanyń prezıdenti bar, ekeýi de jubaılarymen. Bizder tilmash arqyly áńgimelestik. Meniń Qazaq elinen kelgenimdi bilgende, júzi nurlanyp, «qazaq halqyn bilemin» degende tóbem kókke jetkendeı boldy. Árıne, álemdegi eń myqty memlekettiń biri sanalatyn Japon elin 2600 jyldan asa bılep kele jatqan asyl tekti áýletten shyqqan ımperatormen júzdeskenim, az-kem áńgimeleskenim meniń ómirimdegi umtylmaıtyn zor oqıǵa. Osy festıvalde Lıtva ulttyq arnasy meni ıtalıandyq ánshilermen birge festıvaldiń eń úzdik ónerpazy dep tanyp, tikeleı efırde óner kórsetý qurmetine ıe boldym. Sonda baıqaǵanym eýropalyqtardyń qazaq ónerine degen qurmeti ǵajap. Tipti sol joly meni Vılnıýstiń meri qabyldap, Qazaq eli men Lıtva eliniń arasyn mádenı turǵyda jaqyndasýyna úles qosqanyma rızashylyǵyn bildirdi. Ol kisi Baltyq elderi boıynsha qazaq elshiligin de osy kezdesý ishinde bolýǵa shaqyrdy. Bul sapardyń kýási bolǵan sol kezde elshilikte qyzmet istegen Aıan degen qazaqtyń jaqsy azamaty qazir Astanada mınıstrlikte isteıdi. Sol joly Eýropa radıosy «Álem mýzykasynyń altyn qoryna» meniń oryndaýymda onshaqty án jazyp alyp ketti. Sol sııaqty franýzdardyń da qazaq ónerine degen nıeti túzý. Bıyl qazaq mýzykasyn zerteýshi Gzave Allez atty dosym Franııanyń Parıj qalasyndaǵy ataqty BUDA MUSIQUE stýdııasynan Táttimbet kúıleriniń myńdaǵan tırajben kompakt dıskisin shyǵardy. Tusaýkeserin Almaty qalasynda ótkizdik. Konerti Astana qalasynda ótti. Qazir Táttimbet kúıleri jazylǵan kompakt- dısk Eýropa, Amerıka, Japonııa elderine taralyp jatyr. Bul úshin Gzave Allez myrzaǵa rahmet! Kezinde ol meni Qaraǵandyǵa izdep kelip, Táttimbet kúılerin jınaýǵa kómektesýimdi ótingen bolatyn. Árıne qol ushymdy berdim. Nátıjesin bıyl kórip jatyrmyz. Sol sııaqty nemister men aǵylshyndardyń da qazaq ónerine qyzyǵýshylyǵy zor. Osy oraıda qazaq mýzykasyn Anglııada nasıhattap, júıeli eńbekter jazyp júrgen mýzykatanýshy Saıda Dáýkeevanyń eńbegin joǵary baǵalaımyn.
– Ǵajap óner ıesi Estaı týraly maqalańyzdy oqyǵan edim. Sol dáýirlerdegi óner ıeleriniń ómiri men shyǵarmashylyǵy jóninde zertteýler jasap júrgen kórinesiz...
– Halqymyzdyń ánshilik óneriniń tarıhy, ol ánderdi dúnıege ákelgen uly tulǵalardyń ómiri men shyǵarmashylyǵyn zertteýmen E.A. Bóketov atyndaǵy Qaraǵandy Memlekettik Ýnıversıtetiniń tarıh fakýltetinde oqyp júrgende bastadym. Áýeli halqymyzdyń baqsylyq ónerine zer salyp, álemdegi shamanızm tarıhyna úńilip, búge-shigesine deıin aqtaryp baıqadym. Keıin toqsanynshy jyldardan bastap, halqymyzdyń án óneri tarıhyn zertteýdi qolǵa aldym. 2006 jyly «QazAqparat» baspasynan aqyn Ǵalym Jaılybaı aǵamnyń alǵysózimen «Baıanaýyldyń dástúrli án óneri» degen kitabym jaryq kórdi. Bul kitabyma qaraǵandylyq meenat baýyrym Janbota Káripbaev qarjylaı qoldaý kórsetti. Siz aıtyp otyrǵan Estaı aqynnyń buryn esh jerde jaryq kórmegen ánderimen kompozıtordyń óz ómiri týraly tyń derekter osy kitabymda alǵash ret jarııalandy. Sol sııaqty kompozıtorlar Mustafa Búrkitbaıuly, Jaıaý Musa, Jarylǵapberdi, ánshiler Qalı Baıjanov, Saparbek, Balabek Erjanovtar, Júnis Sháımerdenov jáne t.b. halyq án óneriniń qaıratkerleriniń ónegeli ómiri men shyǵarmashylyǵy atalǵan kitaptyń mazmunyna arqaý boldy. Meni Birjan sal, Qurmanǵazydan bastap, Mádı, Sary Bataquly, Ámire, Isa sııaqty qazaq halqynyń uly mádenıetin jasaǵan tulǵalardyń qasiretti taǵdyrlary tolǵandyrady. Olardy keıingi urpaqtyń umytyp bara jatqany janyma batady. Buryn ol kisiler týdyrǵan án kúılerdi qazaq halqy túsinetin, sezinetin, súıetin. Olarǵa degen halyq júreginde qurmet sezimi bolatyn. Qazir osynyń biri qalmaı barady. Ulttyq án kúıden qol úzgen, tól ónerin jatsynǵan halyqtyń jany óledi. Jany ólgen halyqta nurly keleshek joq. Osy maqsatta: qazaqtyń uly ónerpazdarynyń ómiri men shyǵarmashylyǵyna ónerdiń sabaqtastyǵy, urpaqtyń jalǵastyǵy turǵysynan qarap eńbektenip jatyrmyn. Alla jazsa ol eńbekterim jaryq kóredi degen oıdamyn.
– Sizdi Qaraǵandy sheneýnikterinen qýǵyn kórgen soń, Almatyǵa keldi deıdi…
– Bul uzaq áńgime. Qysqarta aıtsam, 1996 jyly Qaraǵandyda jastardyń BOTA (Bilimpazdar, Oıshyldar, Tapqyrlar, Alǵyrlar) ıntellektýaldy klýbyn qurdym. Keıin tórt klýbtan turatyn úlken ortalyqqa aınaldy. Bul jolda maǵan jan aıamaı kómektesken qarymdy qalamger, jýrnalıst, marqum Martbek Toqmyrza, fılosof, abaıtanýshy Omar Jálel jáne qazirgi Jaıyq Bekturov atyndaǵy mýzeıdiń meńgerýshisi Jadyra Jumaı degen apaıym edi. 1994 jyldan bastap, Martbek dosym Qaraǵandy telarnasynda «Biz janbasaq…» atty avtorlyq baǵdarlamasyn ashty. Ol kezde men QarMÝ-dyń jastar isi jónindegi komıtetiniń jetekshisi edim. Martbektiń «Biz janbasaq»-ǵyna ýnıversıtettiń esti, sergek stýdentterin qatystyratynmyn. Ol ýaqytta respýblıka telearnalarynda biryńǵaı eldik murattardy kóteretin mundaı tok shoý janryndaǵy baǵdarlamar áli joq edi. Tikeleı efırde ótetin atalmysh habardan oblys sheneýnikteri kádigimgideı seskenetin. Tipti, sol kezdegi oblys ákiminiń orynbasary telefonmen habarlasyp, habardy toqtatyńdar dep, dóń aıbat jasaýǵa deıin barǵany este. Sol jyly BOTA nyń janynan «Bilgenge marjan» degen teleoıynnyń jobasyn jasap, Martbekke berdim. Martbek ol oıyndy túrlendirip, jaınatyp jiberdi. Men túnimen otyryp ár oıynǵa varıanttarymen eseptep júz suraqtan daıyndaıtynmyn. Suraqtar álemdik ádebıet, tarıh, fılosofııa, jaǵrafııa, qazaq dúnıetanymy, mýzyka óneri jáne t.b. bolyp kete beretin. Oıyn qyzyqty ótý úshin demeýshiler tartyp aqsha tigetinbiz. Birneshe týrdan turatyn oıynda stýdent jastar, joǵarǵy synyp oqýshylary, memlekettik mekeme qyzmetkerleri qatysyp baqtaryn synaıtyn. Jeńgender kádigimgideı aqshalaı júlde alýshy edi. Tipti, kózi ashyq oqý oryndarynyń basshylary osy oıynda jeńimpaz bolǵan mektep oqýshylaryna arnaıy grant bólip, oqýǵa qabyldaǵan kezderi de boldy. Oıynnyń tartymdy bolǵanynan ba, oblys aýdandaryna deıin, tipti kórshiles Pavlodar oblysyna sheıin qanat jaıdy. Aqyn Qýanysh Maqsutov kezdeskende «Erlan, seniń bul oıynyń Reseı telearnasynyń «Chto, gde, kogda» oıynan forma jaǵynan utylǵanymen mazmun jaǵynan basyp ozdy» deýshi edi. Budan basqa ortalyqta «Azamat» jas saıasatkerler klýby boldy. Ony qazirgi beldi jýrnalıst Besboǵda Altaı basqarsa, «Dilmar» jas jýrnalıster klýbyn belgili jýrnalıst Tólen Tileýbaı jetekshilik etti. «Shynar» qyzdar klýbyn Gýljaına Nurmaǵanbetova, Qalıma atty qaryndastarymyz júrgizdi. Keıin bul qyz-jigitter ýnıversıtetterin bitirgen kezde oryndary jańa izbasarlarmen tolyǵyp otyrdy. Osylaısha oblystyq, qalalyq deńgeıde is sharalar uıymdastyryp, Alashorda ardagerlerine, elimizdiń basqa da qoǵam, óner qaıratkerlerine arnalǵan túrdi jıyndar, poezııa men mýzyka keshterin ótkizetinbiz. Keıin bul ortalyqqa saıasatkerler kóz tige bastady. Tipti úlken opozıııalyq partııanyń bir kósemi ókilderi arqyly kelissóz júrgizip, kóp qarjymen satyp almaqshy bolyp ta kórdi. Bılik aınalasynda júrgen partııalardyń ishinen de «quda túskeni» bar. Biraq «Saıasattan alys júrgenniń ózi saıasat» dep Shandor Petefı aıtpaqshy, ortalyqtyń tóraǵasy retinde ózim ondaı kelisimderge barmadym. Keıin belgisiz sebeptermen bizdiń isimizge túrli tosqaýyldar qoıyla bastady. Ortalyq Jaıyq Bekturov atyndaǵy oblystyq jasóspirimder kitaphanasynyń ishinde bolatyn. Kitaphana dırektory G Bekbalaqova Máskeýde oqyǵan óte mádenıetti kisi edi. Ol kisige oblystyń mádenıet sheneýnikteri E. Tóleýtaıdy ortalyqtan ketirý týraly shart qoıdy. Ylǵı joǵarydan nusqaý alǵan ol kisi jumysqa jylarman bolyp keletin. Másele shıelenisti sıpat alǵan soń, ózim qurǵan ortalyqtan ketýge sheshim qabyldadym. Sóıtip 2001 jyly respýblıkalyq «Altyn Orda» gazetiniń bas redaktory, aqyn, kósemsóz sheberi Meıirhan Aqdáýletov aǵamnyń shaqyrýymen Aqtóbege kettim. 2003 jyly oblys ákimi Kamaltın Muhamedjanovtyń qoldaýymen, qamqorshy aǵam, aqyn Serik Aqsuńqarulynyń aralasýymen sol kezdegi oblystyq telearnanyń basshysy Ábdijappar Ábdákimov aǵam meni jýrnalıstik qyzmetke shaqyrdy. Sol tustaǵy oblys ákimi K. Muhamedjanov halyqshyl, qarapaıym, el úshin kóptegen baıandy eńbekter isteı bilgen jurtqa jaıly jaqsy ákim boldy. Kóshede ketip bara jatsam kóligimen toqtap, menen Qaraǵandy jastarynyń máselesi jóninde suraıtyn, oblystyń keı rýhanı máseleri jóninde de pikir bólisý úshin qabyldaýyna da shaqyrdy. Jýrnalıstik synǵa da kónterili boldy. Keıde efır arqyly synap jatqanymyzda qyńq demeıtin. Bul kisi ákim bolyp turǵan kezde Qaraǵandyda salystyrmaly túrde aıtar bolsaq, birshama deńgeıde demokratııa, jarııalyq boldy. Men ol kezde oblystyq telearnadan «Uly dala shejiresi», «Islam taǵlymy», «Yrym syrlary», «Jansaraı» atty habarlar daıyndap, tikeleı efırde «ÚT» atty avtorlyq baǵdarlamalar júrgizdim. Keıin oblys basshylary eki ret aýysty. Jańa basshylyqtar óńir zııalylaryna, onyń ishinde qazaqtyń talantty jastaryna ishteri jylyǵan joq. Qaıta olardyń jandaıshaptary sońymyzǵa shyraq alyp tústi. QarMÝ bizdiń burynnan súıenishimiz edi. Áýeli qýǵyn sol jaqtan bastaldy. Ýnıversıtet qabyrǵasynan BOTA ortalyǵynan birge kele jatqan jýrnalıst ustazdar Martbek Toqmyrza men Meıramhan Jápek alastatyldy. Ustazdaryn qorǵap stýdentter ereýilge shyqty. Sol kezdegi «Nachnem s Ponedelnıka» gazetiniń bas redaktory Dıdar Amantaıdyń bizdiń jazǵan maqalalarymyzdyń úzdiksiz jarııalanýyna múmkindik bergeniniń arqasynda ýnıversıtet basshylyǵy keshirim surap, Martbek pen Meıramhandy qaıta jumysqa aldy. Biraq, kóp uzamaı, «ÚT» habarynyń turaqty eksperti abaıtanýshy Omar Jálel qýǵyndalyp, Astana asýǵa májbúr boldy. Osydan keıin kezek maǵan keldi. Bul jolda olar televıdenıe dırektory B Dúısetaevtyń sholaq belsendiligin paıdalanyp otyrdy. Keıin joǵarǵy jaqqa shyǵyp, pármen alǵandar aqyry «ÚT» baǵdarlamasyn japqyzyp tyndy. Maıdannyń ekinshi kezeńi 2009 jyly bastaldy. Bul kezde efırde meniń «Oıbezben» atty avtorlyq baǵdarlamam júrip jatqan-dy. Taǵy da sol atyshýly Dúısetaev bul baǵdarlamamen jabý úshin neshe túrli quıtyrqy áreketterge bardy. Bul maıdan, B. Dúısetaev degen telearna basshysynyń halqymyzdyń aıaýly jazýshysy Muhtar Maǵaýındi dısıdent dep, tuńǵysh ǵaryshkerimiz, halqymyzdyń qaharman uly Toqtar Áýbákirovty oppozııoner dep, olar týraly jasalǵan shaǵyn sıýjetterdi efırge shyǵarýǵa tyıym salǵany úshin jáne «dombyra degen eskiliktiń qaldyǵy, ony nasıhattaýǵa bolmaıdy» dep, masqara málimdeme jasap, «Jansaraı» baǵdarlamasyn japqyzyp tastaǵan sol Dúısetaevtyń dúleı áreketterinen soń, shıelenise tústi. Aqyry Dúısetaevtyń tilegi aıaq astynan qabyl boldy. Bunyń aıaǵy 2010 jylǵy Qaraǵandy jýrnalıstıkasynyń tarıhyndaǵy qazaq tildi jýrnalısterdi jappaı qýǵyndaýdyń eń iri soraqy oqıǵasyna jalǵasty. Óz basym, meniń janymdaǵy jas jýrnalıster qaýymy osy naýqannyń qurbandyǵyna shalyndy. Bunyń barlyǵy respýblıkalyq BAQ jazyldy. Kózi qaraqty qaýym bul jóninde habardar. Sóıtip jıyrma jyl boıy Qaraǵandy óńirindegi rýhanı-mádenı maıdandaǵy kúresimiz osylaısha baıansyz aıaqtaldy. Kezinde «KarLagtyń» otany bolǵan Qaraǵandy óńirin otarshyldyq dertinen aryltamyz, otarshyldyq, reseıshildik sana etinen ótip, súıegine jetken buqara jurttyń sanasyn sáýlelendiremiz degen maqsattarymyz kóz aldymyzda kúırep tústi. Qaraǵandynyń kóz aldymyzda ulttyq qundylyqtardy qaıta ógeısı bastaǵanyn, qazaqtyń qaıtadan oryssha sóıleı bastaǵanyn, barlyq salada ulttyq sanasy bar azamattardyń shettetilip, olardyń ornyna ne orys emes, ne qazaq emes, óńsheń qulqynnyń quldary qaptaı bastaǵanyn kózimizben kórgen soń, ne shara! Osyndaıda bularyń ne deıtin aldymyzda aǵamyz bolmaǵany, eldiń sózin sóıleıtin bir estııar aqsaqaldyń qalmaǵany bizdi túńildirip jiberdi. Eldik dástúrinen aıyrylǵan jurttyń kisiligi ketip qalady eken. Myna parodoksqa qarańyz: Táýelsizdik alǵanymyzǵa jıyrma jyl bolyp qalsa da, Qaraǵandy sheneýnikteri, ákim qaralary áli kúnge deıin ultshyldyqpen kúresip, el erteńi alańdatatyn árbir esti azamattyń, oıly jastyń adymyn tusap, «etekbastylyq» jasaýdan tanar emes. Sondaı kúnderde aýrýy ábden asqynǵan Martbek Toqmyrza dosym qaıtys boldy. Martbekti shetelde emdetip, ómirin saqtap qalamyz degen oıymyz iske aspady. Oblysymyzdyń sol kezdegi ákimi, qazaqtyń baılyǵyn soryp, mıllıarder atanyp jatqan ólkemizdegi alpaýyt kompanııalardyń basshylary bizdiń respýblıkalyq basylymdar arqyly kómek surap jazǵan hattarymyzǵa muryndaryn shúıire qarady. Osylaısha Martbekten aıyryldyq. Qaraǵandydaǵy sońǵy on jyl ishindegi bolǵan osy oqıǵalardy bolashaqta bir eńbegime arqaý etý oıymda bar. Keleshek urpaq óziniń bolashaǵyna, tiline, óneri men mádenıetine qarsy bolǵan, osy jolda áldekimdermen ymyralasyp, óz ultyna satqyndyq istegen, halyqtyń talantty uldary men qyzdaryna qııanat jasaǵandardy bilýi kerek. Táńir jazsa, olardyń atyn atap, túsin tústep qaǵaz ben tasqa óshpesteı etip basyp ketermiz. Jeti atasyna deıin, túp-tuqııanyna deıin babalarynyń jasaǵan teksizdigine urpaqtary ómir baqı qorlanyp, uıalyp ótsin. Áıtpese, bulardyń ózinde uıat joq qoı.
– Almaty sizdi qalaı qabyldap jatyr?
– Almatyǵa kelýime qazaqtyń kórnekti qalamgeri Dıdar Amantaı sebep boldy. Jaǵdaıdyń barlyǵyn kórip otyrǵan ol: «Ereke, búıte berse, seni myna Qaqabaılar óltirip tastap júrer, Almatyǵa kel, shyǵarmashylyǵyńmen aınalys» dedi. Qıyn-qystaý kúnderi basyma is túskende qol ushyn bergen Dıdar dosyma óle-ólgenshe rızamyn. Kezinde Maraltaı aqyn ómirden túńilgende, onyń keýdesinde úmit otyn oıatqan osy Dıdar edi.
Men munda ózime, shyǵarmashylyǵyma tynyshtyq izdep keldim. Kókeıde kóptegen oılar bar. Ázirshe, myna kishkentaı bólmemde jumystan kelgen soń, túnniń bir ýaǵyna deıin jazý jazyp, jumys isteımin. Janymda jan joldasym — dombyram ǵana bar. Keıde sher qysyp, tún ortasy bolsa da Úkili Ybyraı, Jaıaý Musa, Balýan Sholaq, Mádı ánderin aıtyp, jalǵyzdan jalǵyz otyryp kúńirenemin. Kóbinese:
Nesibemdi jazypty meniń túzden,
Kúder úzip qoıypty el-jurt bizden.
Oqta-tekte qaıran el eske tússe,
Shymyrlap jas shyǵady eki kózden – dep Imanjúsiptiń ánin aıtyp arýaqtanamyn… Sosyn qaıta qaǵazǵa úńilemin.
– Áńgimeńizge rahmet!
Erǵalı Baqash
