– ءداستۇرلى انشىلەردىڭ ەسترادا انشىلەرىنە قاراعاندا جولى اۋىر. تەز تانىلا قويمايدى. بۇنىڭ سىرى نەدە دەپ ويلايسىز؟
– بۇنىڭ سىرى كوپ. تارقاتا ايتار بولساق، پالەنىڭ باسى وسى «ءداستۇرلى ءان، ءداستۇرلى انشىلىك» دەگەن اتاۋدان باستالادى. قازاق بۇرىن ەشقاشان ءداستۇرلى ءان دەمەگەن، جاي عانا ءان دەيتىن، نەمەسە «قوڭىر ءان» دەيتىن، كەيدە مىناۋ ارقانىڭ ءانى عوي، مىناۋ جەتىسۋدىڭ سارىنى، يا بولماسا، مىناۋ كىشى ءجۇزدىڭ توكپە اندەرى عوي دەپ قانا ايتىلاتىن. قاراپايىم جۇرتتىڭ انگە دەگەن ەرتەدەن بەرگى تانىم-تۇسىنىگى وسىنداي ەدى. حالقىمىزدىڭ ەكى مىڭعا تارتا ءان مەن كۇيىن جيناعان ا.ۆ. زاتاەۆيچ تە «قازاقتىڭ 1000 ءانى» دەگەن. ال مىنا ونەر، مادەنيەت سالاسىندا جۇرگەندەر بۇل اندەردى حالىق جانە حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ كلاسسيكالىق اندەرى دەپ باعالادى. مۇنداي اتاۋ بەرگەن كەڭەس زامانىندا ەلىمىزدىڭ مادەنيەت سالاسىن باسقارعاندار: ءىلياس وماروۆ، جەكسەنبەك ەركىنبەكوۆ، وزبەكالى جانىبەكوۆ، قازاقتىڭ تۇڭعىش مۋزىكاتانۋشىسى احمەت جۇبانوۆ، قازاق مۋزىكاسىن زەرتەۋشى ا. گ. ەرزاكوۆيچتەر ەدى. ياعني، سول زاماندا قازاقتىڭ كلاسسيكالىق اندەرى دەپ دارىپتەلىپ، الەمدىك مارتەبەگە يە بولعان اندەرىمىزدى ەلىمىز تاۋەلسىزدىككە يە بولعان تۇستا بىرەۋلەر «ءداستۇرلى ءان» دەگەن قيتۇرقى اتاۋ تاۋىپ بەردى. سول-اق ەكەن، قازاق اندەرى مەن كۇيلەرىنىڭ توردەگى باسى قايتادان ەسىككە سۇيرەلدى. بۇل ورىس ءتىلدى قاۋىمنىڭ قازاق ءانىن مەنسىنبەي قاراۋىنا اكەلىپ سوقتى. «تراديتسيوننايا پەسنيا» دەپ فولكلورلىق دەڭگەيگە ءتۇسىرىپ تاستاعان سوڭ، كىم كەرەك قىلسىن؟ ات-تونىن الا قاشا باستادى ءبارى. اسىرەسە، مىنا ءدۇبارا جاستار ءداستۇرلى دەگەن سوزگە ءوش. بارلىعى ورىس بولعىسى، ەۋروپا بولعىسى كەلەدى بۇل زاماننىڭ جاستارى، ايتەۋىر قازاققا ۇقساماسا بولعانى. ال جوعارىدا اتى اتالعان اقىلدى اعالارىمىز بىلگەن وسىنىڭ ءبارىن، بارلىعى ورىس بولعىسى كەپ جاتقان ول كەزدە دە ولارعا دا وڭاي بولعان جوق. ول كىسىلەر مادەنيەت ساياساتىن تەرەڭ تۇسىنگەن ادامدار ەدى. وسىلايشا قازاققا قىرىن قاراعان سول زاماننىڭ وزىندە مەملەكەتتىك جيىندارداعى سالتاناتتى كونتسەرتتەردە قازاقتىڭ حالىق اندەرى ەۋروپانىڭ كلاسسيكالىق مۋزىكاسىمەن تەرەزەسى تەڭ بولدى. ال مىناۋ راديوەفيرلەردە حالىق مۋزىكاسىنا، ياعني ۇلتتىق كلاسسيكاعا باسىمدىلىق بەرىلدى، قازاق باسپاسوزىندە دە وسى ساياسات ۇستانىلدى. ءۇشىنشى كەزەكتە ەسترادا انشىلەرى تۇردى. ولار دا ءوز ورنىن ءبىلدى. ولاردىڭ حالىق اندەرىن ورىنداۋشىلاردىڭ الدىن قيا باسپاعانى، ءاردايىم ەلدىڭ كيەلى ونەرىنە قۇرمەتپەن قاراعانى ءمالىم. ال قازىر نە بولدى؟ ءتىپتى ەسترادا دەۋگە كەلمەيتىن، نە سوزىندە ماعىنا جوق، نە مۋزىكاسىندا ءمان جوق، جامىراپ وڭشەڭ شۋىلداق جۇلدىزدار شىقتى. قازاق قوعامى ەشقاشان دا تۋرا مۇنداي دەڭگەيدە توبىرلىق مادەنيەتتىڭ ىقپالىنا تۇسپەگەن بولاتىن. ۇلتتىڭ وزەگىنە تۇسكەن وسىناۋ قاۋىپتى ۆيرۋس قازاق جاستارىنىڭ تۇبىنە جەتەتىن ءتۇرى بار. ادامنىڭ تۇلعالىق بولمىسىن قالىپتاستىراتىن، ونىڭ بولمىس-بىتىمىنە كىسىلىك رەڭك بەرەتىن قاسيەت – ۇلتتىڭ انا ءتىلى مەن مۋزىكاسىندا جاتىر. ءتىلدى تەرەڭ بىلگەن ادام وتكەن تاريحىن بىلەدى، سالت ءداستۇرىن ساقتاپ، اتا-بابا جولىنا قۇرمەتپەن قارايدى. ال ۇلتتىق مۋزىكا ادام جانىن بايىتادى، كوڭىل كوكجيەگىن كەڭەيتەدى، سانا-سەزىمىن جابايىلانۋدان ساقتايدى، ۇلتىن وگەيسىپ كەتۋىنە جول بەرمەيدى. ال ءبىز بولساق، توبىرلى مادەنيەتتىڭ تۋىن كوتەرىپ، ۇلتتىق مۋزىكا ونەرىن كۇرەسىنگە تاستادىق. بۇرىن ورىس ءتىلدى قاۋىم، ورىس ءتىلدى قازاق جاستارى ۇلتتىق ونەرگە بەلگىلى دەڭگەيدە قۇرمەتپەن قارايتىن. قازىر وسىنىڭ ءبىرى جوق. ونىڭ ۇستىنە تەلەارنالار حالىق اندەرىن ناسيحاتتاۋدى مۇلدە دوعاردى دەسە بولادى. اراگىدىك ءبىر اشىلىپ، ءبىر جابىلىپ جاتقان حابارلاردىڭ ساپاسى سىن كوتەرمەيدى. مازمۇنىن تاپساق، فورمالىق جاعىنان اقساپ جاتامىز نەمەسە كەرىسىنشە. جۋرناليستەردە ۇلتتىق مۋزىكا جونىندە تەرەڭ ىزدەنىس جوق. ءالى كۇنگە دەيىن ۇلتتىق ءان-كۇي ونەرىن جۇرتشىلىققا جەتكىزۋدىڭ كىلتىن تابا الماي جاتىرمىز. وسىدان سوڭ، قازاقتىڭ دومبىرا ۇستاعان ءانشىسى قايدان تانىلسىن.
– «توبىرلىق ونەرمەن» كۇرەسۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ ۇلتتىق مۋزىكاعا دەگەن قۇرمەتتى قالاي وياتامىز؟
– جالپى، اراقپەن، ناشامەن كۇرەسكەن سياقتى، توبىرلىق ونەرمەن تىيىم سالۋ ارقىلى كۇرەسۋ ەشقانداي ناتيجە بەرمەيدى. تەك دۇرىس مادەنيەت ساياساتىن جۇرگىزسە بولعانى. مىسالى، توبىرلىق مۋزىكانى تاۋبەسىنە كەلتىرۋدىڭ ءبىر-اق جولى بار: ول فونوگراممامەن ءان ايتۋدى زاڭ جۇزىندە رەتتەۋ. ماسەلەن، وركەنيەتتى ەلدەردە فونوگراممامەن ءان ايتۋ قىلمىس بولىپ سانالادى. باق- دارى ارقىلى وقىعانىم: گەرمانيادا فونوگراممامەن ساحناعا شىققان ءانشىنى اباقتىعا جاباتىن زاڭ كۇشىنە ەنىپتى. ماسكەۋدىڭ ەكس-مەرى يۋري لۋجكوۆ مىرزا «ءولى داۋىسقا» توقتاۋ سالعىزىپ كەتتى. ءازىربايجاندا سول ەلدىڭ مادەنيەت ءمينيسترى، ءوزى دە اتاقتى ءانشى پولات بۇلبۇلوعلى فونوگرامما قولدانۋعا مۇلدە تىيىم سالعىزدى. مولداۆا، قىتاي، پريبالتيكا ەلدەرىندە فونوگراممامەن ءان سالدىم دەگەنشە «ءتىرى ولىكپىن» دەي بەر. باتىس ەلدەرىندە فونوگراممامەن ءان سالادى دەگەن جامان اتاقتان ناركومان كورىنەدى دەگەن الدەقايدا ابىرويلى. جالپى، ءوزىن ءوزى سىيلايتىن ادام جاساندى داۋىسپەن ءان ايتىلاتىن كونتسەرتتەرگە بارمايدى. وركەنيەتتى ەلدەردە سولاي. سول سياقتى ءوزىن ناعىز ءانشى سانايتىن ونەرپاز دا جاساندى داۋىسقا جۇگىنبەيدى.
– ەسترادا انشىلەرى ەلىمىزدە «ءتىرى داۋىسپەن» ان ايتاتىن كونتسەرت زالدارى جوق دەگەن ءۋاج ايتادى. سوسىن سۇيەمەلدەيتىن انسامبل مەن وركەستر جوق دەيدى.
– بوس ءسوز ءبارى. وزدەرىنىڭ كەم تالانتىن بۇركەمەلەۋ ءۇشىن ايتىلعان سىلتاۋ عوي. كازىرگى انشىلەردىڭ فونوگرامماعا باۋىر باسىپ العانى سونشالىق، ەمىزىكسىز ۇيىقتامايتىن بالا سياقتى. سوندا نە، ءومىر بويى رەسپۋبليكا سارايى سياقتى ساحنالاردان ءان ايتىپ كەلە جاتقان ءدۇلدۇل مەن بۇلبۇلدار: بيبىگۇل تولەگەنوۆا، قايرات بايبوسىنوۆ، الىبەك دىنىشەۆتەر، سىزدىڭشە اقىماق پا؟ ولار ەشقاشان قازاقتىڭ كونتسەرت زالدارى جامان دەپ ايتقان ەمەس. بيبىگۇل، روزا اپالارىمىز قىرمانداردىڭ باسىندا، شوپانداردىڭ فەرماسىندا كونتسەرت قويعان. ءوزىن ناعىز ءانشى سانايتىندار زال تاڭدامايدى. انشىدە ەڭ باستىسى اۋەزگە باي، بوياۋى قانىق داۋىس بولۋى كەرەك. ال جاڭاعى ءۋاج داۋىسى جوقتاردىڭ، فونوگرامماعا سەنىپ العان ارامتاماق انشىلەردىڭ ويلاپ شىعارعان ميفتەرى. ال، انسامبل مەن وركەسترگە قاراپ تۇرعان ەشتەڭە جوق. بارلىق شەتەلدىك انشىلەر «مينۋس»-پەن ايتا بەرەدى. تەك داۋىس «جاندى» بولسا بولدى. ءبىزدىڭ انشىلەرىمىز ماسقارا بولعاندا سول «مينۋس»-تىڭ وزىمەن ايتپاي جاتىر عوي. بارلىعى ميكروفونعا «پليۋس»-تى قوسىپ الادى دا اۋزىن جىبىرلاتىپ، دىبىس زورايتقىشتاعى «ءولى داۋىسقا» ىلەسەدى دە وتىرادى. مەنىڭ كوتەرىپ وتىرعانىم «پليۋس» ماسەلەسى، ءاندى «مينۋس»-پەن ايتۋعا ەشكىمنىڭ قارسىلىعى جوق.
– فونوگراممانى توقتاتتىق دەيىك. ودان ءارى نە بولادى؟
– «سۋ اعادى، تاس قالادى» دەگەندەي، ناعىز وزىنە ءوزى سەنگەن انشىلەر ىرىكتەلىپ شىعار ەدى. قازىرگى ساحنادا جۇرگەن انشىلەردىڭ 90 – 95 پايىزى انشىلىكپەن قوش ايتىسار ەدى. ءۇيىر-ۇيىرمەن جوڭكىلىپ جۇرگەن سانى بار ساپاسى جوق توپتاردان ارىلار ەدىك. بۇرىنعىداي ءانشىنى داۋىسىنا قاراپ باعالاۋعا مۇمكىنشىلىك تۋار ەدى. انشىلەرىمىزدىڭ دەڭگەيى ءوسىپ، مۋزىكالىق مادەنيەتىمىز العا باسار ەدى. ونەرپازدار ناعىز ساحنا ستيحياسىن سەزىنىپ، كورەرمەن مەن ءانشى رەتىندە شىنايى قارىم-قاتىناس ورنار ەدى.
– سونىمەن ەسترادا انشىلەرىمەن فونوگرامما قازاقتىڭ مۋزىكا مادەنيەتىنە قانداي زارداپتار اكەلىپ وتىر.
– بۇل جەردە كىنالى ەسترادا انشىلەرى ەمەس، زارداپتى فونوگراممادان تارتىپ وتىرمىز. فونوگرامما ءبىزدى ءاندى ءتۇيسىنۋ، ءانشىنى سەزىنۋ ءلاززاتىنان ايىرۋدا. وڭدەلگەن داۋىسقا داعدىلانىپ العانىمىز سونداي، جاندى داۋىسپەن ايتىلعان قانداي ءاندى بولسىن قابىلداي المايتىن كۇيگە جەتتىك. ويتكەنى، «ءتىرى داۋىس» كومپيۋتەرمەن وڭدەلگەن «ءولى داۋىستاي» ءمىنسىز دەپ ايتا المايسىڭ. ماسەلەن، دومبىراشى انشىلەر فونوگراممامەن ايتاتىن ءانشى ايتىپ كەتكەننەن كەيىن ساحناعا شىقسا، كورەرمەن سالقىن عانا قابىلداپ جاتادى. ال ەگەر دومبىراشى ونەرپازبەن بىرگە ەسترادا ءانشىسى «ءتىرى داۋىسپەن» ساحناعا شىقسىنشى: كورەرمەن قولدى دومبىراشى انشىگە قاتتىراق سوعار ەدى. ءبىر سوزبەن ايتساق، فونوگراممامەن ءان ايتۋ، سونىڭ ناتيجەسىندە «ءشوپ تە ولەڭ، شوڭگە دە ولەڭ» بولۋى، «ءولى داۋىسقا» قۇدايىنداي سەنىپ العان جاساندى جۇلدىزداردىڭ تىم كوبەيىپ كەتۋى ۇلتىمىزدىڭ تالعامىن بۇزدى. ال تالعامى بۇزىلعان ۇلتتىڭ تارتاتىن تاقسىرەتى – ادىلەتسىز سوعىستا جەڭىلگەن ەلدىڭ قاسىرەتىنە پارا-پار.
– دەسەك تە، «توبىرلىق مادەنيەتتىڭ» وكىلدەرىنىڭ ايى وڭىنان تۋىپ تۇر. بارلىق ماراپات، سىي قۇرمەت سولاردىڭ ۇستىندە، ۇلكەن كونتسەرتتىك زالدار سولاردىڭ ەنشىسىندە، باق-دارىنىڭ كۇنى-ءتۇنى جارنامالايتىنى، ءوزىڭىز ايتقانداي «ءولى داۋىس» وكىلدەرى بولىپ كەتتى.
– «اقشا سانالىپ جاتقاندا، مۋزىكا قۇيرىعىن قىسادى» دەگەن سيتسيليا ماتەلى بار.توبىرلىق ونەردىڭ توڭىرەگىندە جۇرگەندەردىڭ شىنايى ونەرمەن ەشقانداي بايلانىسى جوق. ولاردىڭ بار ماقساتى توبىرعا وزدەرىنىڭ تالعامسىز دۇنيەلەرىن قانداي جولمەن بولسىن تىقپالاپ، ولاردىڭ قالتاسىن قاعۋ. ونەرگە ونەرپاز ءومىرىن ارناعاندا عانا بارىپ، ونەر ءوز الەمىن اشادى، ءوزىنىڭ تىلسىمىنا بويلاۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى. شامشىلەر نەگە قوعامنان وقشاۋ ءومىر ءسۇردى، نەگە گاراجدا تۇردى. ويتكەنى ول ونەرمەن عانا بەتپە-بەت قالدى، ىشىندەگى رۋحاني الەمىمەن عانا ارپالىسىپ، اۋىر تولعانىستار كەشتى. سونىڭ ناتيجەسىندە ءوزىنىڭ عاجايىپ اندەرىن تۋعىزدى. فريدريح نيتسشە دەگەن ويشىل «جالعىزدىققا قاراي قاشىڭدار» دەگەن. جانى جالعىز، سول جالعىزدىقتىڭ تاقسىرەتىن تارتىپ، ءوزىن توبىردان وقشاۋلاعان ونەرپاز عانا كەمەل ونەر تۋدىرا الماق. ءشامشى ءومىرىنىڭ عيبراتى وسىندا. ال ءشامشىنى گاراجدا تۇرعىزۋعا ءماجبۇر ەتكەن سول توبىر ءشامشى ولگەننەن كەيىن عانا ونى كوككە كوتەردى. بۇندايدى قازاق «ءولى – ءتىرىنىڭ ازىعى» دەيدى. قازىر شامشىلەر جوق. ولاردىڭ ورنىن «كونكۋرستىق اندەر» جازاتىن كومپوزيتورلار باستى. ولار «بوقشاسىن بوتالى تۇيە قىلىپ» جاس انشىلەرگە ساتادى. جاس انشىلەردىڭ كوكەيىن اقشا تەسىپ بارا جاتقان پروديۋسەرلەرى ول انسىماقتى كورىنگەن جەرگە تىقپالاپ بارلىق باق-تار ارقىلى، كونتسەرتتەر ارقىلى «اينالدىرادى». ارينە، الگى اندەر مەن انشىلەردىڭ كەم-كەتىگىن بىلدىرمەي جىبەرەتىن فونوگرامما ىسكە قوسىلادى. وسىلايشا بىزدە شوۋ-يندۋستريانىڭ «دامىپ» جاتقان جايى بار. بىزدە ونەرگە مەملەكەتتىك تۇرعىدان ءمان بەرىلمەيدى. ۇكىمەتتىك دەڭگەيدە جالپى مادەنيەتتىڭ، ونىڭ ىشىندە دەگراداتسياعا ۇشىراپ، حالىقتى وزىمەن بىرگە قۇردىمعا تارتىپ بارا جاتقان بۇقارالىق مادەنيەتتىڭ ءجاي-كۇيىنە ەشقانداي ساراپتاما جاسالماۋدا. وسى ماسەلەنىڭ بارلىعى ۇلت مادەنيەتىن ساۋىقتىرۋعا دەگەن كونتسەپتسيالىق كوزقاراستىڭ بولماۋىنان تۋىپ وتىر.
– وسىندايدى كورىپ وتىرىپ قانداي كۇي كەشەسىز؟ انشى، ونەرتانۋشى رەتىندە ءسىزدى نە تولعاندىرادى؟
– مەنى تولعاندىراتىن قازاق ونەرى، ونىڭ رۋحانياتى وسىلاي باعىت-باعدارسىز كەتە بەرسە، نە بولادى دەگەن ويلار. قازىر «توبىرلىق مادەنيەتپەن»، ونىڭ باستى قارۋى – فونوگراممامەن ۋلانعان ءبىر بۋىن ءوسىپ شىقتى. ىلعي جاسىق، تەكسىز مۋزىكا تىڭداپ وسكەن ۇرپاقتان حالىقتىڭ قامىن ويلايتىن، ەلدىڭ بولاشاعىن كوكسەيتىن ازامات شىقپايتىنى بەلگىلى. «قۇلاقتان كىرىپ بويدى الار، جاقسى ءان مەن ءتاتتى كۇي» دەيدى اباي. حالىق مۋزىكاسىن تىڭداپ وسپەگەن، قۇلاعىنا جاقسى ءان مەن كۇي ءسىڭىپ، ول بويىن الىپ جان دۇنيەسى نۇرلانباعان، تەكتى ونەرگە رۋحاني الەمى قاناعاتتانباي وسكەن ۇرپاقتان نە ءۇمىت، نە قايىر! قازىر شەتەلدىك توبىرلىق مادەنيەتتىڭ شىلاۋىندا وسكەن، جات ءدىننىڭ جەتەگىندە جۇرگەن، ساناسى كۇڭگىرت، ءدۇدامالداۋ ءدىنى بار جاستار بيلىككە قاراي اعىلۋدا. ءوزىن ءوزى تانىمايتىن، ومىرىندە ءبىر ادەبي شىعارما وقىپ كورمەگەن، رۋحاني الەمى الا-قۇلا ولار قازاقتى قايتىپ وڭدىرادى؟ كەزىندە شاكارىم اتامىز ءبىر سەبەپتەرمەن «الاش وردادان» كوڭىلى قايتقان سوڭ، «قوش، جۇرتىم» دەگەن ولەڭ جازىپ: «قازاقتىڭ جاينار دالاسى، جەتىلەر وقىپ بالاسى; شوشىتاتىن مەنى سول – ولاردىڭ كۇندەس، تالاسى» دەپ اھ ۇرعان ەدى. اقىرى ءا. بوكەيحانوۆتاي ءبىر كوسەمنىڭ اينالاسىنا ۇيىماعان، وي-پىكىرىندە بىراۋىزدىلىق بولماعان كەيبىر قازاق زيالىلارى بيلىككە جەتۋ ءۇشىن قازاق مەملەكەتىن بولشەكتەپ، قازاقتان ءبولىنىپ، تۇركىستان مەملەكەتىن قۇرامىز دەگەنگە دەيىن بارىستى. سول قازاق زيالىلارىنىڭ الاۋىزدىعىنان، اسىرە بيلىك قۇمارلىعىنان 32-ءشى جىلى الاپاپات اشتىققا ۇشىراپ قىرىلىپ قالدىق. 37-دە ءبىر-ءبىرىن ساتىپ، تاعى دا جاقسىلارىن وققا بويلاپ بەرگەن سول ينتەلەگەنتسيانىڭ قاراسى مول ساتقىن بولىگى ەدى. وسىندايدا اسقار سۇلەيمەنوۆ اعامىزدىڭ «الەمدەگى ەڭ ساتقىن ينتەلەگەنتسيا قازاق پەن تۇركىمەن زيالىلارى» دەگەن ءسوزى ەرىكسىز ەسكە تۇسەدى. قازىر اباي، شاكارىمدى شوشىتقان الاۋىزدىق قايتا اتقا ءمىندى. اقىرىن ويلاۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى. تاقاۋدا قىتايعا باردىم. ءبىر ۇلكەن كونتسەرتتە قىتاي قازاقتارىنا دومبىرامەن قىمىز تۋرالى ءبىر ءاندى قىتايشا ايتقىزىپ، ونى ورىسشا «كونسكوە مولوكو» دەپ حابارلاپ ماسقارا جاسادى. سونداعى قىرعىزدارعا قازاقتىڭ ءبيى — «قارا جورعانى» بيلەتتى. وندا دا قازاقتى قىتايلاندىرۋ پروتسەسى ءجۇرىپ جاتىر. قازاقتىڭ ءتىلىن، ونەرىن قورلاۋدىڭ جىمىسقى ساياساتىن كوزىممەن كورۋگە تۋرا كەلدى. بىراق ءۇش بىردەي تەلەارنا كۇنىمەن قازاقشا حابار تاراتىپ تۇرعانىنىڭ كۋاسى بولعاندا ەرىكسىز قايران قالدىم. تاۋەلسىز ەلىمىزدە مەملەكەتتىك تىلدە حابار تاراتاتىن ءالى دە بىردە-ءبىر تەلەارنانىڭ بولماۋىنا كىم جازىقتى؟ ەلىمىزدەگى جەكەمەنشىك تەلەارنالار جاستارىمىزدىڭ باسىن جوعارىدا ايتقان توبىرلىق مادەنيەتكە ءبىرجولا بايلاپ بەرۋ ءۇشىن بەلگىسىز ءبىر جاسىرىن كۇشتەردىڭ ىقپالىمەن ايار ساياسات جۇرگىزىپ جاتقانداي اسەر قالدىرادى. ەرتەڭ وسىنداي ءدۇبارا يدەولوگيانىڭ تاقسىرەتىن تارتاتىن تاعى دا قازاق حالقى بولماق. «جاسىڭدا قىلجىڭ بولساڭ، قارتايعاندا مىلجىڭ بولارسىڭ» دەيدى حالىق دانالىعى. قازىر وڭشەڭ جىڭىشكە داۋىسپەن قيقىلداپ- شيقىلداپ ءان ايتاتىندار قاپتاپ كەتتى. قازاق «ايەل داۋىستى ەركەكتە قۋات بولمايدى، ەركەك داۋىستى ايەلدە ۇيات بولمايدى» دەيدى. ىلعي قۋاتسىز، ىنجىق اندەردى «ايەل داۋىستى ەركەك انشىلەردەن» تىڭداپ وسكەن جاستىڭ سۇيەگى دە، ساناسى دا، رۋحى دا جاسىپ كەتەدى. ەرتەڭ ەر كوڭىلدى، جارقىن مىنەزدى، تاۋ سۋىنداي تاسقىنداعان قايراتى بار، ساڭقىلداپ سويلەيتىن سال مىنەزدى جاستارعا زار بولامىز. «كوگىلدىر» دەگەن پالە وسىنداي «شيقىلداۋىق انشىلەردەن» باستالادى. قازىرگى شوۋ-يندۋستريانىڭ ماڭايىنداعى «قىزتەكەلىكتى» قولدايتىن توپتار بار دەگەن سىبىستار شىعۋدا. سۇمدىق ەمەس پە! وسىنداي ويلار مەڭدەيدى، جاستاردىڭ توبىرلىق مادەنيەتتىڭ قۇرساۋىندا قالىپ، «قىلجىڭ» ونەردىڭ قىزىعىمەن ومىرلەرىن وكسىتىپ جاتقانى مەنى تولعاندىرادى.
– سىزدىڭشە ەسترادا ونەرىنەن قوعامعا كەلەتىن پايدا از با، سوندا؟
– ولاي دەسەك، اقيقاتتىڭ اۋىلىنان الىس كەتەر ەدىك. ەلىمىزدە كەڭەس كەزىنەن قالىپتاسا باستاعان، روزا رىمباەۆا مەن ماقپال ءجۇنىسوۆا سياقتى اسقاق تالانت يەلەرى بيىك بەلەسكە كوتەرگەن ەسترادا ونەرىن ۇلتتىق ەسترادا دەڭگەيىنە كوتەرۋگە تالاپتانىپ، وسى سالادا جاپ جاقسى ناتيجەگە جەتكەن ونەرپازدار بار. ماسەلەن، رامازان ستامعازيەۆ، باتىرحان شوكەەۆ، «مۋزارت» توبى، قاراقات ءابىلدينا، كارينا ابدۋلينا، مەرۋەرت تۇسىپباەۆا، توقتار سەرىكوۆ، باۋىرجان يساەۆ، جانار ايجانوۆا، لۇقپان جولداسوۆ، التىناي جوراباەۆا، ايگۇل ماقاشەۆا، سايات مەدەۋوۆ، اقبوتا كەرىمبەكوۆا، ۇلتۋ قاباەۆا، «ۇلىتاۋ» توبى، دوسىمجان تاڭاتاروۆ، جۇبانىش جەكسەنۇلى، سەيىل اياعانوۆ، گاۋھار قاسپاقوۆا، گۇلبارشىن تەرگەۋبەكوۆا، ايگۇل يمانباي، بايان نۇرمىشەۆا، بەيبىت سەيدۋاليەۆا، روزا القوجا، جازيرا مەن جانبولات جانە ت.ب. وسى اتى اتالعان ونەرپازدار ەلىمىزدىڭ رۋحاني كەڭىستىگىنەن شەتەلدىك جانە ورىس ەستراداسىن ىعىستىرىپ شىعاردى دەسە دە بولادى. بۇلاردىڭ اراسىندا دا ءىشىنارا «جىلىگى تاتىمايتىن» جەڭىل اندەر ايتىپ قوياتىندارى كەزدەسەدى. دەي تۇرساق تا، ەلىمىزدەگى ۇلتتىق ەسترادانىڭ نەگىزگى شوعىرى وسى ونەرپازدار دەر ەدىم. وكىنىشتىسى، بۇل انشىلەردىڭ داۋىستارىنا لايىقتاپ، قۇلپىرتىپ، تۇرلەندىرىپ ءان جازاتىن كومپوزيتورلار جوقتىڭ قاسى. انشىلەردىڭ كوپشىلىگى اعا بۋىن كومپوزيتورلاردىڭ اندەرىن ورىنداۋ ارقىلى عانا جۇرتشىلىقتىڭ ءىلتيپاتىنا بولەنىپ ءجۇر. كومپوزيتورلارىمىزدىڭ كوپشىلىگى ءشامشى، اسەت، ءابىلاحات، نۇرعيسا اعالارىمىز سياقتى ناعىز ونەرپازداردىڭ سالعان جولىن مانسۇقتاپ، جات ەلدىڭ ارزان قولدى ونەرىن ۇلگى قىلىپ جۇرگەن سەبەپتى دە ۇلتتىق مۋزىكا ونەرى داعدارىسقا ءتۇسىپ وتىر. ال ەندى ءارتۇرلى شەتەلدىك مۋزىكالىق اعىمدارعا بوي الدىرىپ، قازاقتىڭ قاراپايىم دىبىستارىن، ونىڭ ءتول اۋەندەرىن كوپە-كورنەۋ بۇراپ ايتىپ، نە قازاقشا نە ورىسشا، نە شەتەلشە ەمەس، قويىرتپاق اندەرمەن «جۇلدىز» اتانىپ جۇرگەندەردەن شىنىندا دا قازاق مادەنيەتىنە كەلەتىن پايدا جوق.
– ءوزىڭىز دە ءان جازاسىز. ءبىر ەستىگەنىم بار، ءبىر جولى ءانشى سەيىل اياعانوۆ ءبىر ءانىڭىزدى الماتى ستۋدياسىنا اكەلىپ جازدىرىپتى. سوندا ارانجيروۆششيك سەيىلدەن «بۇل كىسى كونسەرۆوتوريا بىتىرگەن بە» دەپ سۇراپتى. «جوق» دەسە، «مۋزىكانى كاسىبي كومپوزيتورلارشا جازادى ەكەن» دەپ تاڭدانىپتى. جاقسى اندەرىڭىز بار، سول اندەرىڭىزدى كىمدەر ورىنداپ ءجۇر؟
– راسىندا دا مەنىڭ كومپوزيتورلىق ءبىلىمىم جوق، سوندىقتان ءاندى سيرەك شىعارامىن. كوبىسى ليريكالىق اندەر. دەنى مۇقاعالي شىعارمالارىنا جازىلعان. ابايدىڭ، شاكەرىمنىڭ سوزدەرىنە جازعان ءىرى اندەرىم دە بار. ول اندەردى باس داۋىستى عاجاپ ءانشى ەربول ايتباەۆ، اتاقتى تەنور، ۇلكەن جۇرەكتى ءانشى ەركىن شۇكىمانوۆ ورىندايدى. سونداي-اق ابزال قۋانىشۇلى، تولەۋتاي سەرىكوۆ سىندى بەلگىلى انشىلەر، باسقا دا كوپتەگەن دومبىراشى ونەرپازدار ايتادى. بىراق، دومبىرا سۇيەمەلىمەن ايتاتىن انشىلەردىڭ ناسيحاتى تومەن بولعاندىقتان ول اندەردى ەفير ارقىلى كوپشىلىك ەستي قويعان جوق. مەنىڭ «سەن جانە مەن» دەگەن ءانىمدى تۇڭعىش ورىنداپ، اتىمدى جۇرتشىلىققا العاش تانىس ەتكەن ءانشى، اكتريسا مەرۋەرت تۇسىپباەۆا. كەيىن بۇل انگە كليپ تە ءتۇسىرىلدى، ول كوپتەگەن تەلەارنالاردان كورسەتىلدى دە. مۇقاعالي اعامىزدىڭ سوزىنە جازعان «ياپىر-اي» اتتى ءانىمدى ماقپال ءجۇنىسوۆا ءوزىنىڭ كونتسەرتتەرىندە ورىنداپ، كەيىن كومپاكت ديسكىسىنە قوستى. بۇل ءۇشىن قازاقتىڭ اياۋلى قىزدارى ماقپال مەن مەرۋەرتكە ءاردايىم راحمەت ايتامىن.
ء– سىزدى جۇرت ءداستۇرلى ءانشى رەتىندە دە كوپ تانىماۋى مۇمكىن. شەتەلدە بولىپسىز. شەتەلدىكتەر قازاقتىڭ ونەرىن قالاي باعالايدى ەكەن؟
– تانىماۋى مۇمكىن ەمەس، مۇلدە تانىمايدى دەۋگە بولادى. جاسىمىزدا قاراعاندىدان ۇزاپ شىعا المادىق. تەك 1990 جىلى تاشكەنت قالاسىندا وتكەن «قازاقستان جانە ورتا ازيا جاستار فەستيۆالىنە» قاتىسىپ، لاۋرەات اتانىپ، وزبەك حالقىنىڭ باتاسىن العانىم بار. 1992 جىلى سامارقاند فەستيۆالىنە ونەر كورسەتتىم. 1993 جىلى الماتىدا وتكەن «جىگىتتىڭ سۇلتانى» بايقاۋىندا لاۋرەات اتانعانىم سول كەزدەگى كورەرمەننىڭ ەسىندە بولار. 2007 جىلى ەۋروپانىڭ قاق ءتورى – ۆيلنيۋس قالاسىندا وتكەن الەم حالىقتارىنىڭ ەتنوفەستيۆالىندە ونەر كورسەتتىم. بۇل فەستيۆالگە قاتىسۋىما مۇمكىندىك جاساعان مۋزىكاتانۋشى ساۋلە وتەعاليەۆا مەن ءانشى ساۋلە جامپەيىسوۆاعا ريزاشىلىعىمدى بىلدىرەمىن. ء بىر اپتاعا سوزىلعان فەستيۆال كۇندەرىنىڭ بىرىندە سول قالانىڭ ءزاۋلىم سارايىندا جەكە كونتسەرت بەردىم. ءسويتىپ، ءوز ەلىمدە بەرە الماعان كونتسەرتتى جات ەلدە بەردىم… فەستيۆالدىڭ ءبىر ءساتىن ەۋروپاعا رەسمي ساپارمەن كەلگەن جاپون يمپەراتورى اكيحيتو حيروحيتو كەلىپ تاماشالادى. ول كىسى مەنىڭ ازيالىق بولعان سوڭ با، ورنىنان كوتەرىلىپ كەلىپ، مىڭداعان كورەرمەننىڭ كوز الدىندا قولىمدى الدى. جانىندا ليتۆانىڭ پرەزيدەنتى بار، ەكەۋى دە جۇبايلارىمەن. بىزدەر ءتىلماش ارقىلى اڭگىمەلەستىك. مەنىڭ قازاق ەلىنەن كەلگەنىمدى بىلگەندە، ءجۇزى نۇرلانىپ، «قازاق حالقىن بىلەمىن» دەگەندە توبەم كوككە جەتكەندەي بولدى. ارينە، الەمدەگى ەڭ مىقتى مەملەكەتتىڭ ءبىرى سانالاتىن جاپون ەلىن 2600 جىلدان اسا بيلەپ كەلە جاتقان اسىل تەكتى اۋلەتتەن شىققان يمپەراتورمەن جۇزدەسكەنىم، از-كەم اڭگىمەلەسكەنىم مەنىڭ ومىرىمدەگى ۇمتىلمايتىن زور وقيعا. وسى فەستيۆالدە ليتۆا ۇلتتىق ارناسى مەنى يتالياندىق انشىلەرمەن بىرگە فەستيۆالدىڭ ەڭ ۇزدىك ونەرپازى دەپ تانىپ، تىكەلەي ەفيردە ونەر كورسەتۋ قۇرمەتىنە يە بولدىم. سوندا بايقاعانىم ەۋروپالىقتاردىڭ قازاق ونەرىنە دەگەن قۇرمەتى عاجاپ. ءتىپتى سول جولى مەنى ءۆيلنيۋستىڭ مەرى قابىلداپ، قازاق ەلى مەن ليتۆا ەلىنىڭ اراسىن مادەني تۇرعىدا جاقىنداسۋىنا ۇلەس قوسقانىما ريزاشىلىعىن ءبىلدىردى. ول كىسى بالتىق ەلدەرى بويىنشا قازاق ەلشىلىگىن دە وسى كەزدەسۋ ىشىندە بولۋعا شاقىردى. بۇل ساپاردىڭ كۋاسى بولعان سول كەزدە ەلشىلىكتە قىزمەت ىستەگەن ايان دەگەن قازاقتىڭ جاقسى ازاماتى قازىر استانادا مينيسترلىكتە ىستەيدى. سول جولى ەۋروپا راديوسى «الەم مۋزىكاسىنىڭ التىن قورىنا» مەنىڭ ورىنداۋىمدا ونشاقتى ءان جازىپ الىپ كەتتى. سول سياقتى فرانتسۋزداردىڭ دا قازاق ونەرىنە دەگەن نيەتى ءتۇزۋ. بيىل قازاق مۋزىكاسىن زەرتەۋشى گزاۆە اللەز اتتى دوسىم فرانتسيانىڭ پاريج قالاسىنداعى اتاقتى BUDA MUSIQUE ستۋدياسىنان تاتتىمبەت كۇيلەرىنىڭ مىڭداعان تيراجبەن كومپاكت ديسكىسىن شىعاردى. تۇساۋكەسەرىن الماتى قالاسىندا وتكىزدىك. كونتسەرتى استانا قالاسىندا ءوتتى. قازىر تاتتىمبەت كۇيلەرى جازىلعان كومپاكت- ديسك ەۋروپا، امەريكا، جاپونيا ەلدەرىنە تارالىپ جاتىر. بۇل ءۇشىن گزاۆە اللەز مىرزاعا راحمەت! كەزىندە ول مەنى قاراعاندىعا ىزدەپ كەلىپ، تاتتىمبەت كۇيلەرىن جيناۋعا كومەكتەسۋىمدى وتىنگەن بولاتىن. ارينە قول ۇشىمدى بەردىم. ناتيجەسىن بيىل كورىپ جاتىرمىز. سول سياقتى نەمىستەر مەن اعىلشىنداردىڭ دا قازاق ونەرىنە قىزىعۋشىلىعى زور. وسى ورايدا قازاق مۋزىكاسىن انگليادا ناسيحاتتاپ، جۇيەلى ەڭبەكتەر جازىپ جۇرگەن مۋزىكاتانۋشى سايدا داۋكەەۆانىڭ ەڭبەگىن جوعارى باعالايمىن.
– عاجاپ ونەر يەسى ەستاي تۋرالى ماقالاڭىزدى وقىعان ەدىم. سول داۋىرلەردەگى ونەر يەلەرىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى جونىندە زەرتتەۋلەر جاساپ جۇرگەن كورىنەسىز...
– حالقىمىزدىڭ انشىلىك ونەرىنىڭ تاريحى، ول اندەردى دۇنيەگە اكەلگەن ۇلى تۇلعالاردىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋمەن ە.ا. بوكەتوۆ اتىنداعى قاراعاندى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىندە وقىپ جۇرگەندە باستادىم. اۋەلى حالقىمىزدىڭ باقسىلىق ونەرىنە زەر سالىپ، الەمدەگى شامانيزم تاريحىنا ءۇڭىلىپ، بۇگە-شىگەسىنە دەيىن اقتارىپ بايقادىم. كەيىن توقسانىنشى جىلداردان باستاپ، حالقىمىزدىڭ ءان ونەرى تاريحىن زەرتتەۋدى قولعا الدىم. 2006 جىلى «قازاقپارات» باسپاسىنان اقىن عالىم جايلىباي اعامنىڭ العىسوزىمەن «باياناۋىلدىڭ ءداستۇرلى ءان ونەرى» دەگەن كىتابىم جارىق كوردى. بۇل كىتابىما قاراعاندىلىق مەتسەنات باۋىرىم جانبوتا كارىپباەۆ قارجىلاي قولداۋ كورسەتتى. ءسىز ايتىپ وتىرعان ەستاي اقىننىڭ بۇرىن ەش جەردە جارىق كورمەگەن اندەرىمەن كومپوزيتوردىڭ ءوز ءومىرى تۋرالى تىڭ دەرەكتەر وسى كىتابىمدا العاش رەت جاريالاندى. سول سياقتى كومپوزيتورلار مۇستافا بۇركىتبايۇلى، جاياۋ مۇسا، جارىلعاپبەردى، انشىلەر قالي بايجانوۆ، ساپاربەك، بالابەك ەرجانوۆتار، ءجۇنىس شايمەردەنوۆ جانە ت.ب. حالىق ءان ونەرىنىڭ قايراتكەرلەرىنىڭ ونەگەلى ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى اتالعان كىتاپتىڭ مازمۇنىنا ارقاۋ بولدى. مەنى ءبىرجان سال، قۇرمانعازىدان باستاپ، ءمادي، سارى باتاقۇلى، امىرە، يسا سياقتى قازاق حالقىنىڭ ۇلى مادەنيەتىن جاساعان تۇلعالاردىڭ قاسىرەتتى تاعدىرلارى تولعاندىرادى. ولاردى كەيىنگى ۇرپاقتىڭ ۇمىتىپ بارا جاتقانى جانىما باتادى. بۇرىن ول كىسىلەر تۋدىرعان ءان كۇيلەردى قازاق حالقى تۇسىنەتىن، سەزىنەتىن، سۇيەتىن. ولارعا دەگەن حالىق جۇرەگىندە قۇرمەت سەزىمى بولاتىن. قازىر وسىنىڭ ءبىرى قالماي بارادى. ۇلتتىق ءان كۇيدەن قول ۇزگەن، ءتول ونەرىن جاتسىنعان حالىقتىڭ جانى ولەدى. جانى ولگەن حالىقتا نۇرلى كەلەشەك جوق. وسى ماقساتتا: قازاقتىڭ ۇلى ونەرپازدارىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا ونەردىڭ ساباقتاستىعى، ۇرپاقتىڭ جالعاستىعى تۇرعىسىنان قاراپ ەڭبەكتەنىپ جاتىرمىن. اللا جازسا ول ەڭبەكتەرىم جارىق كورەدى دەگەن ويدامىن.
ء– سىزدى قاراعاندى شەنەۋنىكتەرىنەن قۋعىن كورگەن سوڭ، الماتىعا كەلدى دەيدى…
– بۇل ۇزاق اڭگىمە. قىسقارتا ايتسام، 1996 جىلى قاراعاندىدا جاستاردىڭ بوتا ء(بىلىمپازدار، ويشىلدار، تاپقىرلار، العىرلار) ينتەللەكتۋالدى كلۋبىن قۇردىم. كەيىن ءتورت كلۋبتان تۇراتىن ۇلكەن ورتالىققا اينالدى. بۇل جولدا ماعان جان اياماي كومەكتەسكەن قارىمدى قالامگەر، جۋرناليست، مارقۇم مارتبەك توقمىرزا، فيلوسوف، ابايتانۋشى ومار جالەل جانە قازىرگى جايىق بەكتۇروۆ اتىنداعى مۋزەيدىڭ مەڭگەرۋشىسى جادىرا جۇماي دەگەن اپايىم ەدى. 1994 جىلدان باستاپ، مارتبەك دوسىم قاراعاندى تەلارناسىندا «ءبىز جانباساق…» اتتى اۆتورلىق باعدارلاماسىن اشتى. ول كەزدە مەن قارمۋ-دىڭ جاستار ءىسى جونىندەگى كوميتەتىنىڭ جەتەكشىسى ەدىم. مارتبەكتىڭ «ءبىز جانباساق»-عىنا ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ەستى، سەرگەك ستۋدەنتتەرىن قاتىستىراتىنمىن. ول ۋاقىتتا رەسپۋبليكا تەلەارنالارىندا بىرىڭعاي ەلدىك مۇراتتاردى كوتەرەتىن مۇنداي توك شوۋ جانرىنداعى باعدارلامار ءالى جوق ەدى. تىكەلەي ەفيردە وتەتىن اتالمىش حاباردان وبلىس شەنەۋنىكتەرى كادىگىمگىدەي سەسكەنەتىن. ءتىپتى، سول كەزدەگى وبلىس اكىمىنىڭ ورىنباسارى تەلەفونمەن حابارلاسىپ، حاباردى توقتاتىڭدار دەپ، ءدوڭ ايبات جاساۋعا دەيىن بارعانى ەستە. سول جىلى بوتا نىڭ جانىنان «بىلگەنگە مارجان» دەگەن تەلەويىننىڭ جوباسىن جاساپ، مارتبەككە بەردىم. مارتبەك ول ويىندى تۇرلەندىرىپ، جايناتىپ جىبەردى. مەن تۇنىمەن وتىرىپ ءار ويىنعا ۆاريانتتارىمەن ەسەپتەپ ءجۇز سۇراقتان دايىندايتىنمىن. سۇراقتار الەمدىك ادەبيەت، تاريح، فيلوسوفيا، جاعرافيا، قازاق دۇنيەتانىمى، مۋزىكا ونەرى جانە ت.ب. بولىپ كەتە بەرەتىن. ويىن قىزىقتى ءوتۋ ءۇشىن دەمەۋشىلەر تارتىپ اقشا تىگەتىنبىز. بىرنەشە تۋردان تۇراتىن ويىندا ستۋدەنت جاستار، جوعارعى سىنىپ وقۋشىلارى، مەملەكەتتىك مەكەمە قىزمەتكەرلەرى قاتىسىپ باقتارىن سىنايتىن. جەڭگەندەر كادىگىمگىدەي اقشالاي جۇلدە الۋشى ەدى. ءتىپتى، كوزى اشىق وقۋ ورىندارىنىڭ باسشىلارى وسى ويىندا جەڭىمپاز بولعان مەكتەپ وقۋشىلارىنا ارنايى گرانت ءبولىپ، وقۋعا قابىلداعان كەزدەرى دە بولدى. ويىننىڭ تارتىمدى بولعانىنان با، وبلىس اۋداندارىنا دەيىن، ءتىپتى كورشىلەس پاۆلودار وبلىسىنا شەيىن قانات جايدى. اقىن قۋانىش ماقسۇتوۆ كەزدەسكەندە «ەرلان، سەنىڭ بۇل ويىنىڭ رەسەي تەلەارناسىنىڭ «چتو، گدە، كوگدا» ويىنان فورما جاعىنان ۇتىلعانىمەن مازمۇن جاعىنان باسىپ وزدى» دەۋشى ەدى. بۇدان باسقا ورتالىقتا «ازامات» جاس ساياساتكەرلەر كلۋبى بولدى. ونى قازىرگى بەلدى جۋرناليست بەسبوعدا التاي باسقارسا، «ءدىلمار» جاس جۋرناليستەر كلۋبىن بەلگىلى جۋرناليست تولەن تىلەۋباي جەتەكشىلىك ەتتى. «شىنار» قىزدار كلۋبىن گۋلجاينا نۇرماعانبەتوۆا، قاليما اتتى قارىنداستارىمىز جۇرگىزدى. كەيىن بۇل قىز-جىگىتتەر ۋنيۆەرسيتەتتەرىن بىتىرگەن كەزدە ورىندارى جاڭا ىزباسارلارمەن تولىعىپ وتىردى. وسىلايشا وبلىستىق، قالالىق دەڭگەيدە ءىس شارالار ۇيىمداستىرىپ، الاشوردا ارداگەرلەرىنە، ەلىمىزدىڭ باسقا دا قوعام، ونەر قايراتكەرلەرىنە ارنالعان ءتۇردى جيىندار، پوەزيا مەن مۋزىكا كەشتەرىن وتكىزەتىنبىز. كەيىن بۇل ورتالىققا ساياساتكەرلەر كوز تىگە باستادى. ءتىپتى ۇلكەن وپوزيتسيالىق پارتيانىڭ ءبىر كوسەمى وكىلدەرى ارقىلى كەلىسسوز جۇرگىزىپ، كوپ قارجىمەن ساتىپ الماقشى بولىپ تا كوردى. بيلىك اينالاسىندا جۇرگەن پارتيالاردىڭ ىشىنەن دە «قۇدا تۇسكەنى» بار. بىراق «ساياساتتان الىس جۇرگەننىڭ ءوزى ساياسات» دەپ شاندور پەتەفي ايتپاقشى، ورتالىقتىڭ توراعاسى رەتىندە ءوزىم ونداي كەلىسىمدەرگە بارمادىم. كەيىن بەلگىسىز سەبەپتەرمەن ءبىزدىڭ ىسىمىزگە ءتۇرلى توسقاۋىلدار قويىلا باستادى. ورتالىق جايىق بەكتۇروۆ اتىنداعى وبلىستىق جاسوسپىرىمدەر كىتاپحاناسىنىڭ ىشىندە بولاتىن. كىتاپحانا ديرەكتورى گ بەكبالاقوۆا ماسكەۋدە وقىعان وتە مادەنيەتتى كىسى ەدى. ول كىسىگە وبلىستىڭ مادەنيەت شەنەۋنىكتەرى ە. تولەۋتايدى ورتالىقتان كەتىرۋ تۋرالى شارت قويدى. ىلعي جوعارىدان نۇسقاۋ العان ول كىسى جۇمىسقا جىلارمان بولىپ كەلەتىن. ماسەلە شيەلەنىستى سيپات العان سوڭ، ءوزىم قۇرعان ورتالىقتان كەتۋگە شەشىم قابىلدادىم. ءسويتىپ 2001 جىلى رەسپۋبليكالىق «التىن وردا» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى، اقىن، كوسەمسوز شەبەرى مەيىرحان اقداۋلەتوۆ اعامنىڭ شاقىرۋىمەن اقتوبەگە كەتتىم. 2003 جىلى وبلىس اكىمى كامالتين مۇحامەدجانوۆتىڭ قولداۋىمەن، قامقورشى اعام، اقىن سەرىك اقسۇڭقارۇلىنىڭ ارالاسۋىمەن سول كەزدەگى وبلىستىق تەلەارنانىڭ باسشىسى ءابدىجاپپار ابداكىموۆ اعام مەنى جۋرناليستىك قىزمەتكە شاقىردى. سول تۇستاعى وبلىس اكىمى ك. مۇحامەدجانوۆ حالىقشىل، قاراپايىم، ەل ءۇشىن كوپتەگەن باياندى ەڭبەكتەر ىستەي بىلگەن جۇرتقا جايلى جاقسى اكىم بولدى. كوشەدە كەتىپ بارا جاتسام كولىگىمەن توقتاپ، مەنەن قاراعاندى جاستارىنىڭ ماسەلەسى جونىندە سۇرايتىن، وبلىستىڭ كەي رۋحاني ماسەلەرى جونىندە دە پىكىر ءبولىسۋ ءۇشىن قابىلداۋىنا دا شاقىردى. جۋرناليستىك سىنعا دا كونتەرىلى بولدى. كەيدە ەفير ارقىلى سىناپ جاتقانىمىزدا قىڭق دەمەيتىن. بۇل كىسى اكىم بولىپ تۇرعان كەزدە قاراعاندىدا سالىستىرمالى تۇردە ايتار بولساق، ءبىرشاما دەڭگەيدە دەموكراتيا، جاريالىق بولدى. مەن ول كەزدە وبلىستىق تەلەارنادان «ۇلى دالا شەجىرەسى»، «يسلام تاعلىمى»، «ىرىم سىرلارى»، «جانساراي» اتتى حابارلار دايىنداپ، تىكەلەي ەفيردە «ءۇت» اتتى اۆتورلىق باعدارلامالار جۇرگىزدىم. كەيىن وبلىس باسشىلارى ەكى رەت اۋىستى. جاڭا باسشىلىقتار ءوڭىر زيالىلارىنا، ونىڭ ىشىندە قازاقتىڭ تالانتتى جاستارىنا ىشتەرى جىلىعان جوق. قايتا ولاردىڭ جاندايشاپتارى سوڭىمىزعا شىراق الىپ ءتۇستى. قارمۋ ءبىزدىڭ بۇرىننان سۇيەنىشىمىز ەدى. اۋەلى قۋعىن سول جاقتان باستالدى. ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىنان بوتا ورتالىعىنان بىرگە كەلە جاتقان جۋرناليست ۇستازدار مارتبەك توقمىرزا مەن مەيرامحان جاپەك الاستاتىلدى. ۇستازدارىن قورعاپ ستۋدەنتتەر ەرەۋىلگە شىقتى. سول كەزدەگى «ناچنەم س پونەدەلنيكا» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى ديدار امانتايدىڭ ءبىزدىڭ جازعان ماقالالارىمىزدىڭ ۇزدىكسىز جاريالانۋىنا مۇمكىندىك بەرگەنىنىڭ ارقاسىندا ۋنيۆەرسيتەت باسشىلىعى كەشىرىم سۇراپ، مارتبەك پەن مەيرامحاندى قايتا جۇمىسقا الدى. بىراق، كوپ ۇزاماي، «ءۇت» حابارىنىڭ تۇراقتى ەكسپەرتى ابايتانۋشى ومار جالەل قۋعىندالىپ، استانا اسۋعا ءماجبۇر بولدى. وسىدان كەيىن كەزەك ماعان كەلدى. بۇل جولدا ولار تەلەۆيدەنيە ديرەكتورى ب دۇيسەتاەۆتىڭ شولاق بەلسەندىلىگىن پايدالانىپ وتىردى. كەيىن جوعارعى جاققا شىعىپ، پارمەن العاندار اقىرى «ءۇت» باعدارلاماسىن جاپقىزىپ تىندى. مايداننىڭ ەكىنشى كەزەڭى 2009 جىلى باستالدى. بۇل كەزدە ەفيردە مەنىڭ «ويبەزبەن» اتتى اۆتورلىق باعدارلامام ءجۇرىپ جاتقان-دى. تاعى دا سول اتىشۋلى دۇيسەتاەۆ بۇل باعدارلامامەن جابۋ ءۇشىن نەشە ءتۇرلى قۇيتىرقى ارەكەتتەرگە باردى. بۇل مايدان، ب. دۇيسەتاەۆ دەگەن تەلەارنا باسشىسىنىڭ حالقىمىزدىڭ اياۋلى جازۋشىسى مۇحتار ماعاۋيندى ديسيدەنت دەپ، تۇڭعىش عارىشكەرىمىز، حالقىمىزدىڭ قاھارمان ۇلى توقتار اۋباكىروۆتى وپپوزيتسيونەر دەپ، ولار تۋرالى جاسالعان شاعىن سيۋجەتتەردى ەفيرگە شىعارۋعا تىيىم سالعانى ءۇشىن جانە «دومبىرا دەگەن ەسكىلىكتىڭ قالدىعى، ونى ناسيحاتتاۋعا بولمايدى» دەپ، ماسقارا مالىمدەمە جاساپ، «جانساراي» باعدارلاماسىن جاپقىزىپ تاستاعان سول دۇيسەتاەۆتىڭ دۇلەي ارەكەتتەرىنەن سوڭ، شيەلەنىسە ءتۇستى. اقىرى دۇيسەتاەۆتىڭ تىلەگى اياق استىنان قابىل بولدى. بۇنىڭ اياعى 2010 جىلعى قاراعاندى جۋرناليستيكاسىنىڭ تاريحىنداعى قازاق ءتىلدى جۋرناليستەردى جاپپاي قۋعىنداۋدىڭ ەڭ ءىرى سوراقى وقيعاسىنا جالعاستى. ءوز باسىم، مەنىڭ جانىمداعى جاس جۋرناليستەر قاۋىمى وسى ناۋقاننىڭ قۇرباندىعىنا شالىندى. بۇنىڭ بارلىعى رەسپۋبليكالىق باق جازىلدى. كوزى قاراقتى قاۋىم بۇل جونىندە حاباردار. ءسويتىپ جيىرما جىل بويى قاراعاندى وڭىرىندەگى رۋحاني-مادەني مايدانداعى كۇرەسىمىز وسىلايشا بايانسىز اياقتالدى. كەزىندە «كارلاگتىڭ» وتانى بولعان قاراعاندى ءوڭىرىن وتارشىلدىق دەرتىنەن ارىلتامىز، وتارشىلدىق، رەسەيشىلدىك سانا ەتىنەن ءوتىپ، سۇيەگىنە جەتكەن بۇقارا جۇرتتىڭ ساناسىن ساۋلەلەندىرەمىز دەگەن ماقساتتارىمىز كوز الدىمىزدا كۇيرەپ ءتۇستى. قاراعاندىنىڭ كوز الدىمىزدا ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى قايتا وگەيسي باستاعانىن، قازاقتىڭ قايتادان ورىسشا سويلەي باستاعانىن، بارلىق سالادا ۇلتتىق ساناسى بار ازاماتتاردىڭ شەتتەتىلىپ، ولاردىڭ ورنىنا نە ورىس ەمەس، نە قازاق ەمەس، وڭشەڭ قۇلقىننىڭ قۇلدارى قاپتاي باستاعانىن كوزىمىزبەن كورگەن سوڭ، نە شارا! وسىندايدا بۇلارىڭ نە دەيتىن الدىمىزدا اعامىز بولماعانى، ەلدىڭ ءسوزىن سويلەيتىن ءبىر ەستيار اقساقالدىڭ قالماعانى ءبىزدى ءتۇڭىلدىرىپ جىبەردى. ەلدىك داستۇرىنەن ايىرىلعان جۇرتتىڭ كىسىلىگى كەتىپ قالادى ەكەن. مىنا پارودوكسقا قاراڭىز: تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا جيىرما جىل بولىپ قالسا دا، قاراعاندى شەنەۋنىكتەرى، اكىم قارالارى ءالى كۇنگە دەيىن ۇلتشىلدىقپەن كۇرەسىپ، ەل ەرتەڭى الاڭداتاتىن ءاربىر ەستى ازاماتتىڭ، ويلى جاستىڭ ادىمىن تۇساپ، «ەتەكباستىلىق» جاساۋدان تانار ەمەس. سونداي كۇندەردە اۋرۋى ابدەن اسقىنعان مارتبەك توقمىرزا دوسىم قايتىس بولدى. مارتبەكتى شەتەلدە ەمدەتىپ، ءومىرىن ساقتاپ قالامىز دەگەن ويىمىز ىسكە اسپادى. وبلىسىمىزدىڭ سول كەزدەگى اكىمى، قازاقتىڭ بايلىعىن سورىپ، ميللياردەر اتانىپ جاتقان ولكەمىزدەگى الپاۋىت كومپانيالاردىڭ باسشىلارى ءبىزدىڭ رەسپۋبليكالىق باسىلىمدار ارقىلى كومەك سۇراپ جازعان حاتتارىمىزعا مۇرىندارىن شۇيىرە قارادى. وسىلايشا مارتبەكتەن ايىرىلدىق. قاراعاندىداعى سوڭعى ون جىل ىشىندەگى بولعان وسى وقيعالاردى بولاشاقتا ءبىر ەڭبەگىمە ارقاۋ ەتۋ ويىمدا بار. كەلەشەك ۇرپاق ءوزىنىڭ بولاشاعىنا، تىلىنە، ونەرى مەن مادەنيەتىنە قارسى بولعان، وسى جولدا الدەكىمدەرمەن ىمىرالاسىپ، ءوز ۇلتىنا ساتقىندىق ىستەگەن، حالىقتىڭ تالانتتى ۇلدارى مەن قىزدارىنا قيانات جاساعانداردى ءبىلۋى كەرەك. ءتاڭىر جازسا، ولاردىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ قاعاز بەن تاسقا وشپەستەي ەتىپ باسىپ كەتەرمىز. جەتى اتاسىنا دەيىن، ءتۇپ-تۇقيانىنا دەيىن بابالارىنىڭ جاساعان تەكسىزدىگىنە ۇرپاقتارى ءومىر باقي قورلانىپ، ۇيالىپ ءوتسىن. ايتپەسە، بۇلاردىڭ وزىندە ۇيات جوق قوي.
– الماتى ءسىزدى قالاي قابىلداپ جاتىر؟
– الماتىعا كەلۋىمە قازاقتىڭ كورنەكتى قالامگەرى ديدار امانتاي سەبەپ بولدى. جاعدايدىڭ بارلىعىن كورىپ وتىرعان ول: «ەرەكە، بۇيتە بەرسە، سەنى مىنا قاقابايلار ءولتىرىپ تاستاپ جۇرەر، الماتىعا كەل، شىعارماشىلىعىڭمەن اينالىس» دەدى. قيىن-قىستاۋ كۇندەرى باسىما ءىس تۇسكەندە قول ۇشىن بەرگەن ديدار دوسىما ولە-ولگەنشە ريزامىن. كەزىندە مارالتاي اقىن ومىردەن تۇڭىلگەندە، ونىڭ كەۋدەسىندە ءۇمىت وتىن وياتقان وسى ديدار ەدى.
مەن مۇندا وزىمە، شىعارماشىلىعىما تىنىشتىق ىزدەپ كەلدىم. كوكەيدە كوپتەگەن ويلار بار. ازىرشە، مىنا كىشكەنتاي بولمەمدە جۇمىستان كەلگەن سوڭ، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن جازۋ جازىپ، جۇمىس ىستەيمىن. جانىمدا جان جولداسىم — دومبىرام عانا بار. كەيدە شەر قىسىپ، ءتۇن ورتاسى بولسا دا ۇكىلى ىبىراي، جاياۋ مۇسا، بالۋان شولاق، ءمادي اندەرىن ايتىپ، جالعىزدان جالعىز وتىرىپ كۇڭىرەنەمىن. كوبىنەسە:
نەسىبەمدى جازىپتى مەنىڭ تۇزدەن،
كۇدەر ءۇزىپ قويىپتى ەل-جۇرت بىزدەن.
وقتا-تەكتە قايران ەل ەسكە تۇسسە،
شىمىرلاپ جاس شىعادى ەكى كوزدەن – دەپ ءيمانجۇسىپتىڭ ءانىن ايتىپ ارۋاقتانامىن… سوسىن قايتا قاعازعا ۇڭىلەمىن.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
ەرعالي باقاش
