Ónernama tarıhynda ózindik sýretkerlik bolmysymen esimin tańbalaǵan sırek daraqtyń biri sal Muhıt edi. Meralyuly Muhıt (1841 – 1918). Bahadúr Ábilqaıyr hannyń uryǵy. Qarataı sultannyń shóberesi. Súıegi asyl. Shandoz án sheberi, halyq psıhologııasynyń bilgiri sal Muhıt dybystar júıesin ár qyrynan qubylta qurýymen tyńdaýshysyn estetıkalyq-emoıonaldyq kóńil-kúıde qaldyryp otyrǵan. Mátinde beınelengen oılaý formalarynyń sezimdik áserin áýen arqyly arttyryp, kúshin ósire túsken. Buǵan onyń qaı shyǵarmasy da tolyq dálel. Sonyń biri – baıtaqqa jaqsy tanys áıgili «Záýresh» áni. Órnegi bólek. Bitimi ózgeshe. Qalyń qaryndasqa Ǵarekeńniń, Ǵarıfolla ata Qurmanǵalıevtiń (1903 – 1993) oryndaýynda tarap edi. Biregeı oryndaýshysy-tyn.Záýresh eline dáripti Medet esimdi kisiniń qyzy eken deıdi ańyzǵa aınalǵan derek. Obadan opat bolǵan otyz uldan sońǵy jalǵyz tuıaq. Ákeniń bar úmiti, bar jubanyshy – Záýreshti ómirimniń shyraǵy bolar degen. Taǵdyr ony kóp kóredi. Ajal tyrnaǵyna ilinedi. Saýly ingendeı bozdap kelip, sýyq qabirdi qushaqtap aıtqan Medettiń sondaǵy sózderin Muhıt keıin óleńge aınaldyryp, zar – ánge qosqan deıdi. Sózderi qamyryqty. Emoııalyq boıaýy óte kúshti.
Ýa, Záýresh, seniń úshin elden keldim,
Baıaǵy óziń ósken jerden keldim.
Sen nege men kelgende tebirenbeısiń,
Iiskep bir súıeıin degen edim?
Qulannyń jonda kórdim shoqyraǵyn,
Qaıyńnyń jasta kórdim japyraǵyn.
Qaramaı ketip qalyp ákeń sorǵa,
Bir ýys kóp kórdi me topyraǵym.
(Ǵarıfolla Qurmanǵalıev. Muhıttyń ánderi. Almaty. «Dastan» dybys jazý stýdııasy, 2001 j.)
Án tereń psıhologııalyq tebireniske qurylǵan. Beıjaı qaldyrmaıdy.Óleń shýmaqtarynda qaraly jannyń kórinis tapqan ishki sezimi tyńdaýshy júreginen oryn alyp, onyń qoǵamdyq sanaǵa aınalýynyń bir syry melodııasyna tyǵyz baılanysty-tyn. Estetıkalyq tanymy da, máni de osynda jatyr. «Záýresh» ániniń tarıhy tereń.
Ataqty sal Muhıttyń osy «Záýresh» ánindegi Záýresh Yrǵyzda ǵumyr keshipti.
Isi qazaqqa máshhúr shyǵarmanyń hıkaıasy ýaqyt kóshine ilesip, kóz ushyndaǵy saǵymdaı buldyr tartyp, aqıqat derekteri zerdeden óshe bastapty. Umytylypty. Osy kúni ańyz ispetti.
Tym bolmasa qatysy bar áldebir shyndyqty indetermiz degen nıetpen el áńgimelerine, biletin biren-saran málimetterimizge súıenip, «Záýresh Yrǵyzda ǵumyr keshipti» atty maqala jazdyq, ony «Aqtóbe» (№149, 12.12.1995 j.), «Oral óńiri» (№71, 29.06.1996 j.) gazetterinde jarııaladyq. Budan keıin de Záýresh Medetqyzynyń talaısyz taǵdyr-hıkaıasy kókeıden ketpedi. Ushyǵyna jetkimiz keldi. Maǵlumattar izdedik. Surastyra júrdik. Az-maz málimetterdiń ushyn ustaǵandaı boldyq aqyry. Hosh, sonymen.
Almaty shári. 1998 jyl. Mamyrdyń 3-i. Jergilikti ýaqyt 14.00 men 17.00 aralyǵynda, túbi yrǵyzdyq, esimi Qyzylorda, Aqtóbe óńirine belgili azamat Baǵysbaev Nurlynyń qyzy Raısa apaı arqyly anyqtap bilgen, Tımırıazev pen Áýezov kósheleriniń qıylysynda ornalasqan Ahmetqyzy Shahzada apanyń úıinde bolyp em. Sonda surap em odan, Záýresh týrasynda. Onyń kúıeýi Álmuhamed Seıdalın týrasynda. Jón suraıtyn da sebebimiz bar-dy: Shahzada – Álmuhamed Seıdalınniń týǵan jıeni, sheshesi Rabıǵa sonyń qyzy-tuǵyn.
– Mamam Záýresh ájem týraly, Álmuhamed atam týraly, zııaly alty aǵasyn jıi-jıi aıtatyn edi. Ynta qoıyp tyńdamadyq… zaman kináli oǵan. Tárbıesi basqasha boldy, – deıdi Shahzada apa. – Ákem Ahmet Tuńǵashın Yrǵyzda týǵan. 1890 jyly, kókektiń 20-synda. Ol 1905 jyly bastaýysh mektepti bitiredi. Sodan keıin 1906- 1913 jyldary Orynbordaǵy erler gımnazııasynda oqıdy. Buny aıaqtaǵan soń Varshava mal dárigerlik ınstıtýtyna túsip, onda tórt jyl bilim alǵan. Elge 1917 jyly oralyp, Yrǵyzda qyzmet qylady óz mamandyǵymen. 1920 jyly sheshem Rábıǵa Álmuhamedqyzyna úılenedi. Esh kinásiz ákemdi 1928 jyly Reseıge jer aýdarady. Ókimettiń sonda taqqan aıyby – aqsúıek tuqymynan shyqqandyǵy… Ómiriniń kóbi qıyndyqpen ótti. (Apaı tereń kúrsindi).
Shahzada apanyń aıtýynsha, atasy Hankereıdiń kindiginen jeti bala órbipti. Olar: Toqtar, Muhtar, Muhamedııar, Ahmet, Toqtamys, Bektemis, Aıbópe.
Toqtardan Sapa (qaıtys bolǵan), Shyman, Shamıl atty uldar bolǵan.
Muhtardan — Rázııa, bul kisi de baqı bolǵan.
Muhamedııardan (áıeliniń esimi Rábıǵa eken) — Zeınep. Ol respýblıkaǵa eńbek sińirgen dáriger kórinedi.
Ahmetten (onyń Rábıǵa Álmuhamedqyzynan kórgen perzentteri) — Ǵaron-Rashıd (1942 jyly 17 jasynda orystyń soǵysynda qaza tapqan), Roza (balasy — Ánel), Zııada (budan eki qyz bar), Shahzada (Rashıd esimdi uly bar edi, keıin avarııadan opat boldy), Murat.
Toqtamystan urpaq joq, 22 jasynda ólgen.
Bektemisten — Merýert, Valentın (Merýert apaıdy biletin ek. Erterekte meniń aýylym «Basqudyq» keńsharynda jumysshylar kooperaııasyn basqardy. Balalary Aqtóbe qalasynda turady).
Aıbópeden jıen bar. Janna Almatyda turady.
— «Záýreshti» Ǵarıfolla Qurmanǵalıev aǵaı salatyn edi. Záýresh ájem týrasynda ǵoı ol án… – dedi Shahzada apa sózin sabaqtap. – Mamam aıtýshy edi, sheshemniń esimi Úmmigúlsim dep. Álmuhamed atamnyń úshinshi áıeli eken. Úmmigúlsim ájemnen Smaǵul, Musa, Súıingereı jáne úsh qyz – Gúljaýhar, Gúljıhan, Rábıǵa týǵan. Al Álmuhamedtiń ekinshi áıelinen Jansha, Iahııa, Zulqarnaıyn degen naǵashylarym eken. Atamnyń ekinshi áıeli, atyn umyttym, jańaǵy Úmmigúlsimniń apasy. Ol da qaıtys bolǵan soń atam onyń sińlisi Úmmigúlsimdi alady.
Shahzada apa birneshe fotosýretterdi ákep ústelge jaıdy da, tanystyra bastady.
– Mine, mynalar mamamnyń baýyrlary, naǵashym Álmuhamed Seıdalınniń balalary… Mynaý – Jansha aǵam.
Jansha (Jahan – Shah) Álmuhameduly Seıdalın týraly burynda habardar edim. Sankt-Peterbýrg ýnıversıtetiniń zań fakýltetin 1904 jyly támamdaǵan. Ýaqytsha úkimettiń bastyǵy bolǵan A.F. Kerenskıımen birge oqyǵan. «Aıqap» gazetinde qazaq ómirine qatysty problemalyq maqalalary jarııalanyp turǵan. Aǵartýshy-demokrat. Sháńgereı aqynmen etene aralasqan. 1923 jyly 46 jasynda Orynborda kóz jumǵan. Bul jóninde ár túrli áńgime bar, bireýler aıtady iz-tússiz joǵalyp ketken dep. Júzi at jaqtyǵa keledi, qyr muryn, ótkir kózdi. Shashyn shalqasynan qaıyrǵan. Shoqshalaý saqal, murtty. Qabaǵy qatyńqylaý, kelbetti jigit.
– Al mynaý – Musa… – Shahzada apa týystyq sezimmen eljireı sýretti súıip, aıalaı sıpady. – Gımnazııada oqyp júrgende túsken. – Úńile qaradym. Shamamen 12-13- tegi jasóspirim. Ústinde sol kez úshin qalyptasqan úlgidegi oqý formasy. – Jastaı ketken. (Apaı kúrsinip qoıdy).
Musa Moskvada bilim alǵan deıdi naqty derek kózderi. 1916 jyly maıdanǵa alynǵan qazaq jigitteri arasynda jumys isteýge ózi suranyp barǵan. Alashqa belgili Názir Tórequlovpen birge oqyǵan.
– Mamamnyń sýreti… – Apaı sheshesi Rábıǵanyń sýretine sál tesile qarap maǵan usyndy. Erterekte túsken. Basynda franýz qalpaǵy. Dóńgelekshe bet, sulý júzdi.
– Qyzyldar jeńip, Yrǵyzda ókimetin ornatqan soń mamam solarda hatshy-mashınıstka bop isteıdi. – Shahzada apa anasyna qatysty jaıtqa kóshti endi. – Túski shaıdy samaýrynǵa qaınatyp jumys bólmelerinde ishedi eken. Sondaı kúnniń birinde ákem kelipti. Jas kezi. Ústinde shınel deıdi. Jalań bas. Solaı júredi eken. Qolynda qaǵazǵa oraǵany bar deıdi. Sóıtse, alma, keptirilgen órik, meıiz kórinedi onysy. Sonan kelýdi jıilete beredi oǵan. Birde mamama aıtypty, «Yrǵyzdy jaǵalap júrip qaıtaıyq», — dep. Oıymda eshteńe joq deıdi. Jaqsy depti. Áńgimelesip ózenge keledi. Bular jıekke shyǵarylyp qoıylǵan qaıyqtardyń birine jaıǵasady. Ákem áldene aıtqysy kep kibirtikteı beripti, qolyn qarmen álsin-álsin jýa beripti. Onyń qobaljýly túrine mamam: «Aǵa, sizge ne boldy sonsha?» — deıdi tań qalyp. Úlken bolǵan soń «Aǵa» deıdi eken syılap. Azdan soń oıyn aıtypty. Unatatynyn bildirgen. «Sony estigende, — deıdi mamam, qatty kúlsem kerek shalqalaı, basymdaǵy qalpaǵym jerge ushyp tústi». Kóp uzamaı ákeme qosylady.
Rábıǵa Seıdalına 1898 jyly tamyzdyń 25-sinde Yrǵyzda dúnıege keledi. Ákesi Álmuhamed osy jyly 61 jasynda opat bolady. Atadan tym erte qalǵanmen tarshylyq qyspaǵyna túspeıdi, jetimdiktiń zarpyn tartpaıdy. Tartatyn da reti joq-ty, aldynda aıdyndy alty aǵasy barda. Basy Jansha (Jahan – Shah) bop baýyrlary alaqanǵa salady. Es bilgen soń medresede oqıdy. Gımnazııada oqıdy. General – gýbernatordyń qamqorynda bolady. Orynbordyń. Orys tilin, franýz tilin meńgeredi. Keıin muǵalimdik qyzmet atqarǵan. Ahmet Voronejge aıdalǵanda ol da qosa ketedi. Zobalań jyldar taýqymetin birge tartysady onymen.
– Mamamnyń keskin-kelbeti erekshe edi, – deıdi Shahzada. – Eti qardaı appaq-ty. Al shashy… shashy tobyqqa túsetin. Qalyń edi. Kórshi turǵan orys áıelder ylǵı tań qalatyn kórgende. Óńin bermeı ketti. Tik júretin.
Rábıǵa ájeı 1984 jyly 16 mamyrda ómirden ótedi. Múrdesi – Almatyda.
Rábıǵanyń birge týǵan eki apasy bolǵanyn atap ótip ek. Sonyń biri – Gúljaýhar. Ol — Reseıdiń Birinshi Dýmasyna múshe bolyp saılanǵan esimi qalyń qaryndasqa málim Birimjanov Ahmet Qorǵanbekulynyń áıeli. Ahmet 1871 jyly týyp, 1927 jyly dúnıeden qaıtqan. Onyń balasy Batyrbek Ǵylym Akademııasynyń múshe-korrespondenti, hımık-ǵalym bolypty.
Gúljaýhar Álmuhamedqyzy 1889 jyly týyp, 1958 jyly mamyrda kóz jumady.
Osy Gúljaýhar Yrǵyzda Ybyraı ata Altynsarın negizin qalaǵan tuńǵysh qyzdar mektebiniń alǵashqy shákirtteriniń biri-tin.
Álmuhamed Seıdalın – joǵaryda aıtqan sol Yrǵyzdaǵy 20 kisilik qyzdar mektebin ashý isine úlken qoldaý kórsetip, rýhanı da qarjylaı da kómek bergen adam.
Onyń esimin shoń ustaz Ybyraı ata ár kez jyly lepespen ataıdy. Oǵan óz qolynan tańbalap ketken hattary aıǵaq. V.V. Katarınskııge búı dep jazady: «Yrǵyzdaǵy qyzdar ınternatynda qazaq qyzdarynyń sanyn 20-ǵa deıin kóbeıtý týraly gýbernatorǵa usynys engizgen edim. …Seıdalınniń jáne qurmetti qamqorshy bolyp taǵaıyndalyp otyrǵan ýezd nachalnıginiń áıeliniń kómegimen bul jumystyń Yrǵyzda jaqsy júretinine kózim jetip otyr». Buny 1888 jyly qarashanyń 5-inde túzipti. N.I. Ilmınskııge de: «… Yrǵyzda mırovoı sýdıa jáne tergeýshi bolyp Almýhammed Seıdalın isteıdi. Ol — qazaqtardy oqytý isine óte yntaly adam. Bıyl ol qazaq qyzdary úshin Yrǵyzda qazaq saharasyndaǵy eń tuńǵysh 20 kisilik qyzdar mektebin ashýyma kómektesti», – deıdi 1889 jyly aqpan aıynda jazǵan hatynda.
Shoqan Ýálıhanovtyń kózkórgen zamandasy, pikirlesi bolǵan, – bul jóninde derek bar, qarańyz: Ch. Valıhanov. Sbor soch. T. 5.A., 1985, 139-bet, – Álmuhamed osyndaı is qylǵan kezinde.
Arǵy atasy kóregen saıasatker, saıypqyran qolbasy, bahadúr Ábilqaıyr han edi qazaqtyń qamyn oılap ótken. Qanyna tartpaı tura ma, Álmuhamed Seıdaly nemeresi de halqynyń taǵdyryna alańdaǵan. Qazaq balasynyń oqyǵanyn táýir kórgen. Ónege kórsetken. Taǵy da kýálik bereıik.
« Á.Seıdalın Yrǵyzdaǵy qazaq qyzdar mektebin ashysýǵa belsene kómektesýmen qatar, ózgelerge úlgi retinde óz qyzyn da sabaqqa bergen», – deıdi Marat Ábdeshev 1991 jyly qarashanyń 22-sinde jaryqqa shyqqan «Qazaq ádebıeti» gazetiniń 47-nómirindegi «Altynsarın aınalasyndaǵy adamdar» atty maqalasynda. Aıta ketý kerek, biz silteme jasap otyrǵan joǵarydaǵy bul eńbekte Álmuhamed Seıdalındi, onyń izgilik jolyndaǵy qomaqty isin Alash balasyna alǵash tanystyrǵan, fotosyn jarııalap málimet bergen Qazaq Memlekettik Ortalyq mýzeıiniń janyndaǵy mýzeıtaný ortalyǵynyń sol kezdegi meńgerýshisi, tarıhshy osy Marat Ábdeshev edi.
Ol sonda búı dep jazǵan-dy jáne : «…Orynbordaǵy Neplıýevskıı kadet korpýsynda 1848 – 1855 jyldary oqyp bitirgen. Álmuhamed ómiriniń sońyna deıin Qostanaı, Yrǵyz, Torǵaı ýezderinde jáne 1895 jyly az ýaqyt Kıev gýbernııasynyń Radomysl ýchaskesinde bitimshi sot qyzmetin atqarǵan. Álmuhamed Seıdalın 1867 jyldan bastap taratylǵanǵa deıin (1869 j.) Orynbor oblystary qazaqtarynyń Batys bóliginiń basqarýshy sultany da bolǵan (Adaı eliniń sultan pravıteli).Álekeń 1837 jyly týyp, 1898 jyly Yrǵyzda qaıtys bolyp, sonda jerlengen (Astyn syzdyq — B.K.). Statskıı keńesshisi shenin alyp, 4-dárejeli áýlıe Vladımır ordeniniń ıegeri bolǵan».
Kópke beımálim tus – Záýreshtiń kúıeýi Álmuhamed Seıdalın ekenin de budan 18 jyl buryn naqtylap atap kórsetken birinshi osy kisi-tin. Atalǵan maqalasynda bul jóninde: «Ataqty «Záýresh» ánindegi Záýresh osy kisiniń birinshi jamaǵaty bolǵan, al án onyń qaıǵyly ólimine arnalǵan eken», – dep edi…
– Mamam bala kezinde esinde qalǵanyn aıtyp otyratyn, – dep Shahzada apa basqa tarapqa oıysa bastady. – Oı, ol ýaqytta Yrǵyz qandaı edi! Qujynaǵan halyq deıdi. Jan – jaqtan aǵylyp jatady eken. Tipti, shet jurttardan da keletin kórinedi kerýen tartyp… Záýresh ájem jaıynda da aıtatyn. Úmmigúlsim ájemnen estigen. Záýresh óte sulý, aqyldy bolypty. Medet degen kisiniń qyzy eken, kóp ulynan sońǵy. Oryssha, franýzsha jaqsy sóılegen. Franýz úlgisinde tigilgen kıim kıedi eken ylǵı. Arnaıy aldyrtyp turǵan. Álmuhamed ekeýi keltirgen Yrǵyzdyń kórkin. Ákesi Medet birde isti bop tergeýge túskende Záýresh patshaǵa kirgen. Patshanyń ózi tań qalypty sonda, onyń ótkirligine, bilimine. Sonan Medetti bosatqan deıdi. Záýresh eki sábı kóredi. Biraq ekeýi de erte shetineıdi…
– Apaı, sonda Záýreshtiń ata-tegi qaıdan? – dedim ol jónindegi derekti anyqtaı túskim kep osy arada.
– Han atam Nuralydan taraıdy deıdi, – dedi Shahzada. – Belgili ǵoı, buryndary bizder, tóreler, qaradan qyz almaǵanbyz, qyz bermegenbiz… Naǵashy ájelerimniń ishinde Záýreshtiń orny bólek. Atamnyń oǵan yqylasy aıryqsha qulaǵan.
… Osy derekterge qanaǵattanyp, rıza kóńilmen qoshtasyp úıden shyqtym. Záýreshtiń týǵan, ólgen jyldary, jerlengen jeri ázir belgisiz. El aýzyndaǵy áńgimelerde Záýreshtiń múrdesi Yrǵyzda, qazasyna Jaıyq boıynan Medet tórege erip sal Muhıt ta kelgen deıdi. Bul turǵyda talas bar. Sholpanaı Amanjolova degen azamatsha bylaı jazypty: «Batash aga (Birimjanov Batyrbek Ahmetulyn aıtady. Sh. Amanjolovanyń jezdesi eken. Naǵashy apasyn alǵan – B.K.) rasskazyvaıa, chto, so slov mamy, emý ızvestno, chto pervoı jenoı Almýhameda Kýntýarovıcha (durysy, Kúntóreuly ılı Kýntýreevıch – B.K.) Seıdalına byla Záýresh, kotoraıa zarazılas ospoı v odný ız starshnyh epıdemıı, ýnessheı mnojestvo jızneı… Ýje posle smertı gorıacho lıýbımoı Záýresh Almýhamed vnov jenılsıa, ot etogo braka ý Almýhameda bylo troe synoveı: Jahansha, Iahýt, Zýlkarnaı. Jaken-aje (Gúljaýhar – B.K.) byla starsheı docherıý Almýhameda ot drýgogo braka. Jaken-aje rasskazyvala, chto ee ote vsem svoım detıam sýmel prıvıt chývstvo ogromnogo ývajenııa k Zaýresh. Sama Jaken-aje nazyvala Zaýresh ne ınache kak Ýlken-sheshe – starshaıa mama. Prınıato schıtat chto Zaýresh zahoronena v Irgıze, gde v to vremıa slýjıl Almýhamed Kýntýarovıch. No eto ne sootvetstvýet deıstvıtelnostı. Zaýresh deıstvıtelno ýmerla v Irgıze, gde v to vremıa slýjıl Almýhamed Kýntýarovıch. No eto ne sootvetstvýet deıstvıtelnostı. Zaýresh deıstvıtelno ýmerla v Irgıze, no znaıa, chto dnı ee sochteny, prosıla pohoronıt v Orenbýrge, togdashnem admınıstratıvnom entre kazahskıh stepeı. Svoıý prosbý ona motıvırovala tem, chto Almýhamed, polýchıv novoe naznachenıe, mojet pokınýt Irgız navsegda, ı togda nekomý býdet naveat ee mogılý. Zaýresh predpolagala, chto Almýhamed po dolgý slýjby býdet chasto byvat v Orenbýrge. Kak ı prevıdela Zaýresh, Almýhamed jenılsıa. I vse ego synovıa v raznye gody ýchılıs v Orenbýrge, onı ne zabyvalı Zaýresh. Batash-aga rasskazyval, chto kogda onı jılı v Orenbýrge, vmeste s rodıtelıamı hodılı poklonıtsıa prahý Zaýresh – aje».
Yrǵyz ben Orynbordyń arasy — 600 shaqyrym. Tóteleı júrgende. Biraq óıte almaıdy. Jer bederi tegis emes. Shuńǵyly, jyrasy kóp. Túrli bógesin bar. Sondyqtan keı tusta basqa baǵytqa ıin jasaýǵa májbúr qylady. Kólik – at. Qysta jol aýyr. Aıazy bar, borany bar. Jazda aptap ystyq. Máıitke obal… Tarıhtan belgili, keıbir úlken tulǵalardy birneshe kúnshilik jerden Qoja Ahmet Iassaýı dúrbesine ákelip jerlegeni. Ári qalaı ádispen balzamdap. Naqtylyqqa kóz jetkizýdiń ońaıy – Záýreshtiń zıratyn izdep tabý. Orynbordan. Nemese Yrǵyzdan. Uly shyǵarmanyń keıipkeri jaıyndaǵy aıqyndylyq keıingiler úshin asa qajet. Óıtkeni onda el tarıhy, adamdar taǵdyrynyń tarıhy jatyr.
Jazýshy Ilıa Jaqanov: «Záýreshtiń Yrǵyz topyraǵyna jambasy tıgeni dál osy 1876 jyly sııaqty», — degen dolbar aıtady (Záýresh.//Juldyz. №6, 2002 jyl, 153-163 better). Qısynsyz. Álmuhamedtiń ekinshi áıelinen kórgen uly Jansha (Jahan – Shah) 1877 jyly týǵan. Jaqanovtyń ózi aıtqandaı, Álmuhamed bal jalasqan Záýreshiniń topyraǵy sýymaı turyp úılenip alǵan ba sonda?! Áp-sátte umytyp. Qyrqyn nemese júzin bermeı jatyp. Biz aıtar ek, qaıǵyly oqıǵa shamamen 1867-75 jyldar aralyǵynda ótken dep.
Endi Shahzada Ahmetqyzy baıan qylǵan derekterdi ádebıetshi ǵalym Maqsat Tájimuratovtyń «Sháńgereı» atty eńbeginde keltirilgen tarıhı jaǵdaıattarmen, basqa da arhıvtik aıǵaqtarmen salystyra otyryp, Záýreshtiń ózine, ákesi Medet jaıyna janasatyn jaıttardy, soǵan qatysty pikir-paıymymyzdy aıtpaqpyz.
Tarıhshy ǵalym Irına Erofeeva «Istorııa roda Kambara Medetova» degen maqalasynda Ábilqaıyr hannyń balasy Nuralydan taraǵan urpaqtarǵa toqtalady. Olardy tizip kórsetedi. Sonda Nuralynyń 1777 jyly týǵan bir uly Shoka deıdi, árıne, bul oryssha jazylýy, qazaqsha Shóki bolýy kerek, hám onyń birde Chýka, endi birde Chýkı, Shoke delinip árqalaı atalatynyn da aıtady.
Maqsat Tájimuratov ta: «…Zulqarnaı (Eskendir) – Nuralynyń Shókisinen týǵan úsh balanyń bireýi», – dep jazǵan-dy. Demek, Nuralynyń Shóki atty balasy bolǵany aqıqat. Al osy Shókiden Medet esimdi ul bary jáne anyq. Kýálik bereıik. Muny: «Medetgalı Chýkın (rod.1809) – sýltan, starshıı syn sýltana Chýkı Nýralıhanova ı vnýk Nýraly-hana», – dep arhıvtik qujattarda tańbalanǵan tarıhı naqty málimetter dáleldeıdi.
Budan Záýreshtiń ákesi osy Shóki balasy Medet degen oı túıemiz. Álginde Shahzada Ahmetqyzy: «Záýresh han atam Nuralydan taraıdy» degen edi. Jónge kelip tur.
«Záýresh» áni mátininde mynadaı joldar bar:
«Elimde Medet atym boldy dárip,
Kezinde aıttym bılik buzyp-jaryp…» – deıdi.
Óleńniń bul tarmaqtary oıymyzdy dáleldeı túsedi. Medettiń el basqarǵanyna tarıhshy A. Rıazanovtyń 1926 jyly shilde aıynda Orynbordan shyqqan «Isataı Taımanov kóterilisi» atty belgili eńbegindegi myna sózder de aıǵaq bola alady: «Qamys – Samar kólin qonystanǵan qazaqtarǵa basqarýshy bolyp hannyń (Jáńgir –B.K.) týystary sultan Shoqa Nurálıev, sonyń uly ( Astyn syzdyq – B.K.) jáne basqalar taǵaıyndaldy», — deıdi.
Arhıvtik derekterde de bylaı dep tańbalanǵan: «V 1832 g. po predstavlenııý hana Djangıra emý byl pojalovan grajdanskıı chın 12-go klassa (gýbernskogo sekretarıa), v 1837 g. pereımenovan v sotnıkı, doslýjılsıa do chına voıskovogo starshıny. S 1827 g. ıavlıalsıa depýtatom Vnýtrenneı ordy na Vnýtrenneı Ýralskoı lınıı ı Chıjınskoı dıstanıı, v kone 1850 g. naznachen ýpravlıaıýım rodom baıbakty Vnýtrenneı Ordy».
Medettiń dáýren qurǵanyn, alqaly áleýmetke sózi júrgenin, topqa túskenin ańdaımyz. Buzyp-jarar bılik tutqasyn ustaǵanyn joǵaryda atap kórsetilgen qyzmet dárejesi de naqtylaıdy. Pikirimizdi qýattaıdy.
Álmuhamedtiń úshinshi áıeli Úmmigúlsimniń baıandaýy boıynsha, qyzy Rábıǵa arqyly jetken derekte Záýresh ákesi Medet isti bolǵanda qutqaryp alǵan delingen. Patshaǵa kirip. Patsha emes. Gýbernator shyǵar. Orynbordyń. Qazaq erterekte laýazymdy sheneýnikterdi de patsha dep ataı bergen. Sonymen buǵan da qısyndy maǵlumat bereıik, sózimdi naqtylaı túsý úshin.
Medettiń isti bolǵanyn jáne onyń sebebin arhıvtik qujattar búı dep kýálandyryp ashyp kórsetedi: «Otlıchalsıa kraınım korystolıýbıem ı chasto ýstraıval pobory v svoıý polzý s podvlastnyh kazahov. V mae 1852 g. byl otstranen ot doljnostı,a v 1859 g. za protıvozakonnye deıstvııa po prıgovorý Pravıtelstvýıýego Senata soslan na jıtelstvo v severnye ýezdy Orenbýrgskoı gýbernıı, vozvratılsıa ız ssylkı vo Vnýtrennıýıý ordý v oktıabre 1861 g» (Astyn syzdyq – B.K.).
Biz kýálik qyp otyrǵan jaǵdaıattar bir-birimen qıysa toǵysyp, úılesimdi shyndyqqa tireıdi. Sonda 1861 jyly Záýresh 24-26 jastar aralyǵynda dep shamalaımyz. Budan ári ne beri emes. Medetke qatysty isti toqtatyp, ákesin sottan bosatyp alýy – osy kez. Óıtkeni kúıeýi Álmuhamed 1837 jyly týǵan. Esep boıynsha ózi onymen qurdas nemese bir-eki jas kishi. Yńǵaıy osyǵan keledi. Záýresh Orynbordyń general-gýbernatoryna 1860-1861 jyldar aralyǵynda kirgen.
Sonymen, Záýreshtiń ákesi – Nuraly hannyń nemeresi Medet Shókiuly. Derekterdi saralaı, oı qoryta kelip, osy pikirge nyq toqtaldyq. Záýresh – Ábilqaıyrdyń shópshegi.
Kishi ózen men Aıyrqum delinetin jerlerdi bir kezderi Medettiń mekendegenin M.Tájimuratov óz eńbeginde atap ótedi. Jáne tarıhshy A. Rıazanovtan, taǵy basqa da derekterden Qamys-Samar kólin qonystanǵan qazaqtarǵa onyń basqarýshy bolǵany týrasynda málimetter usynǵan ek saraptaýymyzda. Solardy negizge alyp, Záýreshtiń týǵan óńiri Naryn qumy mańaıy dep joramaldaımyz. Bul – Batys Qazaqstan oblysy Jańaqala aýdanyna qarasty terrıtorııa.
Mýzyka mamany A.Berdibaı áıgili «Aqsaq qulan» kúıiniń biregeı oryndaýshysy ári jetkizýshisi, vırtýoz dombyrashy, úlken daryn Qambar Medetovtiń (1901-1942) ákesi Erqojanyń jeke qoljazbalary arasynan «Záýresh» óleńiniń ózgesheleý nusqadaǵy mátinin taýyp jarııalaǵan edi. Erqoja Medetov (1875-1945) – Qarataı sultan urpaǵy. Sholyqtan óredi. Otyzynshy jyldary qazaq radıosynan birshama ýaqyt án salyp turǵan. B.Erzakovıch odan Muhıt shyǵarmalaryn, halyq ánderi «Kúldar – aı», «Jez oımaq», «Máýlen», t.b. notaǵa túsirip alǵan jáne ol jóninde búı deıdi: «Syrtqy pishini, júris-turysy, án salý qalyby halyq kompozıtory Estaı Berkimbaevqa jaqyndaıtyn. Ol kásipqoı ánshi bolatyn, daýsy tabıǵı qoıylǵan shaǵyn kólemdegi tenor, ándi oryndaǵanda onyń sózine úlken mán berip, sezimge boı urmaı, birqalypty mánerde anyq aıtýǵa talpynatyn».
Aıtpaǵymyz, sol jańaǵy qoljazbadaǵy «Záýresh» ániniń 23 shýmaǵyna taqyryp etip qoıylǵan «Bókeılik Medet degen kisiniń qyzy Záýresh ólgende aıtqan óleńi» deıtin sózder Medettiń Jaıyq boıy tóresi ekenin aıǵaqtaı túsedi. «Qaraǵym, seniń úshin elden keldim, – Baıaǵy óziń ósken jerden keldim», — delinetin «Záýresh» ánindegi shýmaq joldary da Medetti alystan, Jaıyq boıynan kelip turǵan bókeılik ekenin taǵy da kýálandyrady. Ataqty ánshi hám jyrshy Ǵarıfolla atamyz da: «Medet – Jaıyq boıynyń tóresi», – deıtin edi. Ókinishke qaraı, án tarıhyn egjeı-tegjeıli táptishtep suramappyz. Úlken qateligimiz — bul.
Záýreshtiń ákesi Medet týrasyndaǵy baılam-pikirimiz osyndaı. Án keıipkeriniń bolmysyn, tarıhyn tanýǵa bul da bir tirek bolary sózsiz.
Álginde aıtqan ek, Erqoja Medetovtiń jeke qoljazbalary arasynan «Záýresh» ániniń 23 shýmaǵy tabylǵanyn. Buny akademık Ahmet Jubanovtyń barshaǵa aıan «Zamana bulbuldary» atty eńbeginde jarııalanǵan «Záýreshtiń» mátinimen salystyra qaraǵanda, jańa nusqanyń 14 shýmaǵy, biren-saran sózderi bolmasa, onymen birdeı eken, qalǵan toǵyzy sony dúnıe. Endi sol aıyrmashylyǵy bar shýmaqtardy qaz-qalpynda keltireıik. Onda bylaı delingen:
…Kúninde jastyń jetken mıdyń tolqyp,
Kóńilge bitpes qaıǵy salǵanyńb(a)-aı.
Joldas et keshiktirmeı ımanymdy,
Qoıǵansha zar eńiretip Alla mundaı.
Jónelttim der kúninde ajaryńdy,
Taǵdyr da jaqyn jazǵan ajalyńdy.
Basymnan qyzyq kúnder aýǵanyń ba,
Úsh kúndik jármeńkeniń bazaryndaı.
Óterin jalǵanshynyń bilmeı qaldym,
Ókpektiń jazǵyturǵy samalyndaı.
Qyzyǵyn perzentimniń kórmeı qaldym,
Qymyzdyń kúzgi sary saýmalyndaı.
Tap bolyp janǵan otqa kómir boldym,
Asqardyń bıik edim taýlaryndaı.
Týyndaı batyrlardyń bulǵaqtaýsh(y) em,
Basymnan sóıtken dáýren aýǵanyńb(a)-aı…
Japanda terek ediń bitken jalǵyz,
Kórýge dıdaryńdy yntazarmyz.
Aıtyspaı aman-esen ǵapyl kettiń,
Kórýge sonyń úshin umtylamyz.
Usynsam qol jetpeıdi bıik jarǵa,
Isine taǵdyr qylǵan amal bar ma?
Jaqpady ne qylyǵym qudiretke,
Bir ıe tabylmastaı munsha malǵa.
Ǵıbrat dep tyńdaǵanǵa jazdym keńes,
Bizderge óleń aıtý laıyq emes.
Alaıda ish qasiretke tolǵannan soń,
Azyraq lep shyǵarmaq aıyp emes.
Zamana jyldan-jylǵa azasyń-aı,
Qaıǵymen qalǵan ǵumyr ozasyń-aı.
Men bilip aqyrettiń jazasyn-aı,
Taǵdyrdyń moıynsundym qazasyn(a)-aı.
Dúnıeni «pánı» dedim jalǵany úshin,
Jaqsynyń ǵumyry qysqa armany úshin.
Kúıeýim Álmuqambetten úmitim zor,
Záýreni kúter me dep arýaǵy úshin.
Nusqany arab árpindegi qoljazbalardan kóshirip, qazirgi jazý úrdisine túsirgen Maqsut Shafıǵı esimdi kisi eken. Mátinge tekstologııalyq jumys júrgizý qajettigi kózge uryp tur. Bul shýmaqtardy Muhıt emes, Medettiń ózi shyǵarǵan syńaıly. Sebebi óleńdegi sóz saptaý Muhıt stılinen alshaqtaý jatyr.
80-jyldardyń basynda respýblıkalyq estrada-ırk – óneri stýdııasynda Memlekettik syılyqtyń laýreaty, halyq ártisi Ǵarıfolla Qurmanǵalıevten dáris alyp júrgende, ol osy ándi meńgertý sátinde tarıhı oqıǵasyn qysqasha baıandaı otyryp, bizge san qaıtalaǵan-dy: «Záýreshti» bala kezimde Shaıqydan, Shyntastan estip úırendim, jetpis shaqty shýmaq edi, túgelin», – dep. Sonda shyǵarmanyń óte kólemdi ekenin ańdaǵanbyz. Buny akademık Ahmet Jubanovtyń: « …Shyntas «Záýresh» ániniń alpysqa tarta óleń shýmaǵyn bizge jazyp berdi», – degen sózderi bekite túsedi.
«Záýreshti» bizdiń zamanymyzǵa jetkizýshiniń biri áıdik ánshi Shyntas Qarataev-tyn. Ol Qarataı sultannyń Tileý atty balasynan taraıdy. Muhıt salmen nemere, qasyna kóp ergen.
– Muhıttyń nemere inisi Shyntastan da ánder aldym. Jaryqtyq, shoqsha saqaldy kisi-tuǵyn. Mynadaı ǵana daýysy bar edi, – deıtin oǵan qatysty áńgime qozǵaǵanda Ǵarıfolla atamyz suq saýsaǵy men barmaǵynyń arasyn eki elideı ashyp kórsetip. – Biraq, ándi náshinine keltirip salatyn.
Shyntas 1884 jyly týǵan. Ákesi Sháımerden ony aýyldyq orys mektebine beredi. Ol munda bir klastyq oryssha bilim alady. 1902 jyldan aq pen qyzyl dúrbeleńine deıin pısarlyq qyzmet atqarady. 1917-1919 jyldary Qaratóbe poselkisinde Zábırov degenniń dúkeninde prıkazchık bolady. 1919-22 jyldar aralyǵynda Jaqsybaı bolystyq atqarý komıtetiniń hatshysy, 1922-26 jyldar arasynda aýyl-sharýashylyq, keńes mekemelerinde jumystar atqarady. Qyrqynshy jyldar ortasynda Almatyǵa keledi. Akademık Ahmet Jubanovqa Muhıt sal jóninde, ánder tarıhynan málimetter beredi.
«…Muhıt ánderiniń «qoımasy» sııaqty adamnyń biri Shyntas Qarataev «Qypshaqty» Luqbanyń góri (Muhıttyń nemeresi, Shoń degen balasynan týǵan – B.K.) kerbez aıtatyn. Óleńiniń aldyńǵy úsh joly boıy qysqa dybysty, rechıtatıvke jaqyndatyp, sózine kóp mán bergendeı bolyp kelip, qaıyrmasynda ekpinin jaılata, melodııasyn saǵyzdaı sozyp (Shyntastyń demi uzaq bolatyn), erkeletip baryp bitiretin», – deıdi A. Jubanov. Sheberligin osylaı sýretteıdi.
Kórgen, tildesken, aralasqan kýáger eki úlken tulǵanyń sózderi Shyntas atamyzdyń ánshilik deńgeı-kelbetiniń zor bolǵanyna kóz jetkizedi hám sol derekter arqyly keń tynysty áýenge qurylǵan, oryndalý máneri kúrdeli «Záýreshti» jerine jetkize salǵanyn baǵamdaımyz.
Shyntas ánshi 1948 jyly dúnıeden ótedi. Almatyda jerlenedi. Tashkent kóshesi boıyndaǵy zıratta eken.
Aıshýaq hannyń bir násili, Aqtóbe qalasynyń turǵyny, Qambar Medetovtiń inisi Tasbolattyń jamaǵaty Aısulý Súıinǵalıqyzy: «Shyntas ta ilikken kámpeskige. Sodan ony Embige jibergen (Aqtóbe oblysy – B.K.). Sonda biraz jyl turdy. Soǵys kezinde úıimiz Jambylda edi. Bizge ara-tura kelip ketetin ol. Syrt kózge kóp túspeýge tyrysatyn», – dep edi bizge.
Urpaqtary bar. Shyntas týrasynda tyń málimetter izdestirip, sonda uly Aýmat aqsaqalmen sóılesip, maqsatymyzdy aıtyp ek: «Ol kisi jóninde kóp jazyldy ǵoı», — dedi. Ári qaraı jyly raı tanytpady.
Shyńdyǵynda Shyntas ánshi jaıynda derek tym tapshy. Arnaıy jazylǵan zertteý joq. Súıener tiregimiz – A. Jubanovtyń «Zamana bulbuldary» eńbegindegi onyń qysqasha ǵana ómirbaıany. Ókinishti jaıt. Urpaǵy azdyń ózin kóp kórip otyrsa, ne shara?!
Muhıttyń shákirti osy Shyntas Qarataevtyń óz qolymen jazyp berip ketken, keıin A. Jubanovtyń silteme jasalynyp, tilge tıek etilip otyrǵan eńbegine engizilgen sol «Záýreshtiń» mátinin túgeldeı usynaıyq.
1. Qaraǵym, seniń úshin elden keldim,
Baıaǵy óziń kórgen jerden keldim.
Sen nege men kelgende tebirenbeısiń,
Iiskep bir súıeıin degen edim.
2. Qulannyń túzde kórdim shoqyraǵyn.
Qaıyńnyń jasta kórdim japyraǵyn.
Sen qalǵan otyz uldan jalǵyz Záýresh,
Bir ýys buıyrmady topyraǵyń.
3. Jaqyn dos bir-birine syr aıtady,
Atasy balasyna shyn aıtady.
Aırylyp jalǵyzymnan qalǵannan soń,
«Kóke» dep endi meni kim aıtady!
4. Oılap em men kelgende shyǵar ma dep,
Atańnyń hal-ahýalyn surar ma dep.
Qozǵalmaı ózgelerge jatsań-daǵy,
Ornyńnan meniń úshin turar ma dep.
5. Rýhyń bilgen shyǵar kelgenimdi,
Oqydym minájattan bilgenimdi.
Basyńdy men kelgende kótermediń,
Jalǵyzym jańa bildim ólgenińdi.
6. Qaıǵynyń jańa jettim qıynyna,
Sel boldy kózim jasy qoıynyma.
Qushaqtap qabirińdi biraz jattym,
Erkelep asylar dep moıynyma.
7. Saqtalmas bolat pyshaq qyn bolmasa,
Ótirik nege kerek shyn bolmasa.
Zarlanyp saýly ingendeı men kelgende,
Basyńdy bir kótershi tym bolmasa.
8. Sen ediń taýdan aqqan bulaǵym-aı,
Taǵdyrdan ómirińdi suradym-aı.
Otyzdan jalǵyz qalǵan balam ediń.
Shynyńmen ketkeniń be, shyraǵym-aı.
9. Kóńilimdi tura almadym elde tyıyp,
Bir qulash qalqam jatyr jerge syıyp.
Kóziń bar janaryndaı quralaıdyń,
Kim kómdi bul orynǵa kózi qyıyp.
10. Otyrmyn áıet oqyp attan túsip,
Shydamaı mezgil-mezgil qabir qushyp.
Kórmesem bir saǵat ta tózbeýshi edim,
Ǵaıyp bop ketkeniń be qoldan ushyp.
11. Elime Medet atym boldy dárip,
Kezinde aıttym bılik buzyp-jaryp.
Taıanyshym uzaq bolmaı sen de kettiń,
Sııady jalǵyz basym qaıda baryp.
12. Dúnıe myna jalǵan kettiń qyryn,
Pendege kim de bolsa perzent shyryn.
Ajal oq saǵan degen maǵan jetip,
Aldyńda men ólsemshi úsh kún buryn.
13. Jaınaǵan jaı tasyndaı kóziń qaıda,
Syımadyń qyz da bolsań qý mańdaıǵa.
Kókeńniń eńirep qalǵan halin bilseń,
Kúninde qııamettiń oryn saıla.
14. Aq betiń aıdyn kóldiń alabyndaı,
Qasyń bar moldalardyń qalamyndaı.
Aldyńnan taǵdyr qudiret jarylqasyn,
Keshikpeı men de artyńnan baramyn-aı.
Shyǵarma shuraıly. Kórkem. Tilimizdiń qaımaǵy buzylmaǵan sonaý dáýirde, jıyn-toı, basqa da jaǵdaı kezinde bir aýyz óleńdi taban astynan shyǵaryp aıta almaıtyn qazaq bolmaǵan. Áıtse de «Záýresh» – aqyndyq daryny mol jannyń shyǵarmasy. Muhıttiki. Shedevrdiń týýyna sebep – onyń qaıǵyly oqıǵaǵa tikeleı kýá bop, Medettiń qaraly halin kózimen kórýi, saı-súıekti syrqyrata zarlanyp shyǵarǵan sózderin qulaǵymen estýi. Solaı dep sanaımyz. Basqalaı jóni joq. «Kóziń bar janaryndaı quralaıdyń», «Jaınaǵan jaı tasyndaı kóziń qaıda» degen tarmaqtar bar óleńde. Muhıt soǵan qaraǵanda, Záýreshtiń nur sıpatty jamalyna qanyq tárizdi. «Aq betiń aıdyn kóldiń alabyndaı, Qasyń bar moldalardyń qalamyndaı», – deıdi taǵy bir joldarda. Záýresh kórkine toqtalý ákesinen góri jasy shamalas ánshi Muhıtqa, aqyn Muhıtqa tán. Bireýdiń atynan joqtaý shyǵarý – qazaqta bar ǵuryp. Bárimizge belgili. Mysaly, kelini Meńeshke shyǵaryp bergen Aralbaıdyń joqtaýy, t.b. dálel.
Aıta ketý kerek, Medettiń óz janynan shyǵarǵan shýmaqtardy el keıin Muhıttyń osy nusqasymen aralastyryp jibergen sııaqty. Bul eki varıantty salystyra qaraǵanda, óleńderdiń sóz órneginen ańdalady.
Muhıt ánderin notaǵa alǵash túsirip, hattap ketken kisi A. Zataevıch edi (1869-1936). Mýzykant. Máskeýde, Petrogradta turady. 1920 jyly kóktemde Orynborǵa keledi. Osynda turaqtap, qarjy-esep salasynda, halyq aǵartý bóliminde jumys isteıdi. Konerttik toptyń akkompanıatory bolǵan. Kóp uzamaı A. Zataevıch qazaq halqynyń án – kúılerin jınaı bastaıdy. Nebir marqasqa jaısańdarmen júzdesip, olardan talaı muralar jazyp alady. Sonda Muhıttyń nemeresi Ǵubaıdollamen de tanysady. Ǵubaıdolla sol kezde Orynborda oqyp júrgen-di. Ol jóninde etnograftyń ózi mynadaı aıqyn málimet qaldyrǵan: «Ǵýbaıdolla Mýhıtov (1891-1942 – red.), vnýk znamenıtogo ýralskogo baıana Mýhıta, v 1920-1921 godah sostoıal kýrsantom Orenbýrgskoı kavalerııskoı shkoly komandnogo sostava vmeste s T. Aımýrzınym, S. Jýmagýlovym, S.D. Ishakovym, ı dr., a zatem byl kraskomom v Tashkente. Sereznyı ı spokoınyı, chrezvychaıno dısıplınırovannyı chelovek, horoshıı znatok pesen svoego proslavlennogo deda, kotorye peredaet akademıcheskı tochno, krasıvo ı harakterno hotıa ı ne obladaet dlıa etogo dostatochno sochnym golosom. K moeı rabote Mýhıtov vo vremıa otnosılsıa s bolshım sochývstvıem , ı Ýralskaıa grýppa nastoıaego sbornıka obıazana emý mnogımı chrezvychaıno ennymı soobenııamı, vydvınývshımı ego v neı na pervoe mesto», — deıdi.
Zataevıch Ǵubaıdollanyń óz aýzynan «Záýresh» áni hıkaıasyn estip, tyńdap, notaǵa túsirip alady. Ǵubaıdollanyń qyzy Ásııanyń kýálandyrýynsha, ol óte saýatty kisi eken. «Alash Orda» partııasynyń ıdeıasyna qoldaý bildirip, qyzmet etken. Keıin jazyqsyz jazalanady. Aǵasy Musanyń qýynýy arqasynda túrmeden bosap shyǵady. Orys tili men ádebıettiń mamany eken. Soǵystyń aldynda Kókshetaýda mektep dırektory bolǵan. Ol 1896 jyly týyp, 1944 jyly dúnıeden ótken.
Arǵy tegi – Ábilqaıyr han. Odan Nuraly. Nuralydan – Qarataı sultan. Qarataı sultannan – Erkin. Erkinnen – Meraly. Meralydan – Muhıt. Muhıttan on bes bala óredi. Onyń ishinde Shońnan (Muqametjan) – osy Ǵubaıdolla. Týǵan, ólgen jyldary týrasynda qaıshy derekter bar. Qaratóbelik Jaýlybaı Qosybaev: «Ǵubaıdolla (Qubaı) Muhıtov (1895-1944) – muǵalim, Batys Qazaqstan oblysy, Shyńǵyrlaý aýdanynda muǵalim bop júrip, aýyryp, qaıtys boldy», – deıdi. Al Zataevıchtiń joǵarydaǵy túsiniktemesine redakııa tarapynan engizilgen málimet – ıfrlar basqasha. Durysy – Á. Ǵubaıdollaqyzyniki.
Ǵarıfolla Qurmanǵalıevtiń oryndaýynda ónertanýshy ǵalym, professor B. Erzakovıch «Záýresh» ánin notaǵa túsirgen. Shyǵarmanyń qurylys – sıpattamasyna toqtalyp óteıik endi.
Daraq sýretker sal Muhıt «Záýresh» ánindegi dybystar júıesiniń qurylymyn árqıly ladtyq tizbekterge qubylta qurǵan. Óleńniń «Ýa, Záýresh!» degen alǵashqy býnaǵy joǵarǵy regıstrdegi ay únmen bastaldy (Ǵarıfolla Qurmanǵalıev. Muhıttyń ánderi. «Dastan» dybys jazý stýdııasy Almaty. 2001 jyl). Dınamıkalyq dárejesinen kúrsinis taby (sospırando) ańdalady. Melodııada «Seniń úshin elden keldim» delingen sózder bıik shyńǵa odan ári shyrqaı sozyla kóterilip, fermataǵa ulasady.
Sal Muhıttyń dybystardy bulaı qurýdaǵy ádis-tásili, dıapazonnyń eń joǵarǵy notasyna shyǵýy – Medettiń ishki sezimin, kúıik-sherin, zarpyn beıneleý, ıaǵnı qaraly ákeniń qasiretin tyńdaýshyǵa qapysyz jetkizý. Shyńyldaǵan ótkir ún baqytsyz jannyń ay zaryn beredi. Kóńil-kúıdiń qaıǵyly psıhologııalyq jaıyn Muhıt ári qaraı basqasha sheberlikpen somdaǵan. Mysaly, «Aınamkózde» áýen sazy ABAB túrinde qaıtalanyp otyrady. Al «Záýreshtegi» ár frazada áýez qaıtalanbaıdy, zarly saz sony dybystar tizbegimen órbip, tolyǵyp otyrady.
Sońǵy tarmaqtaǵy muńly, qaıǵyly (dolente) únge óksik tárizdi lep qabattasyp támamdalady. Ár shýmaqta ol osylaı qaıtalanyp turady. Budan Muhıttyń psıhologııalyq bolmysynyń bir qyryn, ıaǵnı empatııaǵa qabilettiligin tanımyz. Muny ǵylymı anyqtamada bylaı dep ashyp kórsetedi: «Empatııa (latyn sózi, maǵynasy «áserlený») – ózge adamdardyń jan dúnıesiniń syry men kúı-jaıyn bilý qabilettiligi jáne oǵan janashyrlyq bildirý. Empatııa… ózindik mán-maǵynasy bar erekshe sezim. Empatııanyń aıqyn kórinisi – sáıkestendirý; adamdar ózgeler qaıǵy-qasiretti jaǵdaılar men qıynshylyqtarǵa ushyraǵanda, olarǵa janashyrlyq bildirip, solardyń aýyr psıhıkalyq jaı-kúıin óz basynan keshirgendeı halde bolýy».
Sýretkerdiń shyǵarmadaǵy basty ıdeıasy – tragedııaly jaǵdaıdy bádizdeı kelip, dúnıeniń ótkinshiligine, baıansyzdyǵyna kóz jetkizý, kóńilge oı túsirý.
Áýenniń úzindisi saıyn jańadan qosylyp otyrǵan tyń áýezderdiń ózara garmonııalyq úılesimdiligi, baılanysy ánniń estetıkalyq kúshin ósirip, emoıonaldyq qýatyn baıytqan. Qoǵamdyq sanaǵa aınalýynyń uıytqysy bolǵan.
Mańdaıyna syzylǵan azǵantaı tirlik-ólshemi taýsylyp, bul fánıden Záýresh aı júzin jasyrǵan mezgilde Yrǵyz dalasy ózgeshe kúıge enipti. Aınalany munar búrkepti. Azynaı jel soǵypty. Aq boz úıler teńselipti. Quraqtar japyrylypty. Kóldegi qýlar syńsyp sher tartypty. Oǵan Medettiń zary qosylypty. Botasynan adasyp jelmaıa bozdapty…
«Záýresh» áni – Uly shyǵarma. Qazaqtyń áleýmettik-psıhologııalyq bolmysyn tanytatyn, Yrǵyz topyraǵynan órleı kóterilip keń jaıylǵan – Dala Rekvıemi…
Bóribaı Kárten
