ونەرناما تاريحىندا وزىندىك سۋرەتكەرلىك بولمىسىمەن ەسىمىن تاڭبالاعان سيرەك داراقتىڭ ءبىرى سال مۇحيت ەدى. مەرالىۇلى مۇحيت (1841 – 1918). ءباھادۇر ابىلقايىر حاننىڭ ۇرىعى. قاراتاي سۇلتاننىڭ شوبەرەسى. سۇيەگى اسىل. شاندوز ءان شەبەرى، حالىق پسيحولوگياسىنىڭ بىلگىرى سال مۇحيت دىبىستار جۇيەسىن ءار قىرىنان قۇبىلتا قۇرۋىمەن تىڭداۋشىسىن ەستەتيكالىق-ەموتسيونالدىق كوڭىل-كۇيدە قالدىرىپ وتىرعان. ماتىندە بەينەلەنگەن ويلاۋ فورمالارىنىڭ سەزىمدىك اسەرىن اۋەن ارقىلى ارتتىرىپ، كۇشىن وسىرە تۇسكەن. بۇعان ونىڭ قاي شىعارماسى دا تولىق دالەل. سونىڭ ءبىرى – بايتاققا جاقسى تانىس ايگىلى «زاۋرەش» ءانى. ورنەگى بولەك. ءبىتىمى وزگەشە. قالىڭ قارىنداسقا عارەكەڭنىڭ، عاريفوللا اتا قۇرمانعاليەۆتىڭ (1903 – 1993) ورىنداۋىندا تاراپ ەدى. بىرەگەي ورىنداۋشىسى-تىن.زاۋرەش ەلىنە ءدارىپتى مەدەت ەسىمدى كىسىنىڭ قىزى ەكەن دەيدى اڭىزعا اينالعان دەرەك. وبادان وپات بولعان وتىز ۇلدان سوڭعى جالعىز تۇياق. اكەنىڭ بار ءۇمىتى، بار جۇبانىشى – زاۋرەشتى ءومىرىمنىڭ شىراعى بولار دەگەن. تاعدىر ونى كوپ كورەدى. اجال تىرناعىنا ىلىنەدى. ساۋلى ىنگەندەي بوزداپ كەلىپ، سۋىق قابىردى قۇشاقتاپ ايتقان مەدەتتىڭ سونداعى سوزدەرىن مۇحيت كەيىن ولەڭگە اينالدىرىپ، زار – انگە قوسقان دەيدى. سوزدەرى قامىرىقتى. ەموتسيالىق بوياۋى وتە كۇشتى.
ۋا، زاۋرەش، سەنىڭ ءۇشىن ەلدەن كەلدىم،
باياعى ءوزىڭ وسكەن جەردەن كەلدىم.
سەن نەگە مەن كەلگەندە تەبىرەنبەيسىڭ،
يىسكەپ ءبىر سۇيەيىن دەگەن ەدىم؟
قۇلاننىڭ جوندا كوردىم شوقىراعىن،
قايىڭنىڭ جاستا كوردىم جاپىراعىن.
قاراماي كەتىپ قالىپ اكەڭ سورعا،
ءبىر ۋىس كوپ كوردى مە توپىراعىم.
(عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ. مۇحيتتىڭ اندەرى. الماتى. «داستان» دىبىس جازۋ ستۋدياسى، 2001 ج.)
ءان تەرەڭ پسيحولوگيالىق تەبىرەنىسكە قۇرىلعان. بەيجاي قالدىرمايدى.ولەڭ شۋماقتارىندا قارالى جاننىڭ كورىنىس تاپقان ىشكى سەزىمى تىڭداۋشى جۇرەگىنەن ورىن الىپ، ونىڭ قوعامدىق ساناعا اينالۋىنىڭ ءبىر سىرى مەلودياسىنا تىعىز بايلانىستى-تىن. ەستەتيكالىق تانىمى دا، ءمانى دە وسىندا جاتىر. «زاۋرەش» ءانىنىڭ تاريحى تەرەڭ.
اتاقتى سال مۇحيتتىڭ وسى «زاۋرەش» انىندەگى زاۋرەش ىرعىزدا عۇمىر كەشىپتى.
ءيسى قازاققا ءماشھۇر شىعارمانىڭ حيكاياسى ۋاقىت كوشىنە ىلەسىپ، كوز ۇشىنداعى ساعىمداي بۇلدىر تارتىپ، اقيقات دەرەكتەرى زەردەدەن وشە باستاپتى. ۇمىتىلىپتى. وسى كۇنى اڭىز ىسپەتتى.
تىم بولماسا قاتىسى بار الدەبىر شىندىقتى ىندەتەرمىز دەگەن نيەتپەن ەل اڭگىمەلەرىنە، بىلەتىن بىرەن-ساران مالىمەتتەرىمىزگە سۇيەنىپ، «زاۋرەش ىرعىزدا عۇمىر كەشىپتى» اتتى ماقالا جازدىق، ونى «اقتوبە» (№149, 12.12.1995 ج.), «ورال ءوڭىرى» (№71, 29.06.1996 ج.) گازەتتەرىندە جاريالادىق. بۇدان كەيىن دە زاۋرەش مەدەتقىزىنىڭ تالايسىز تاعدىر-حيكاياسى كوكەيدەن كەتپەدى. ۇشىعىنا جەتكىمىز كەلدى. ماعلۇماتتار ىزدەدىك. سۇراستىرا جۇردىك. از-ماز مالىمەتتەردىڭ ۇشىن ۇستاعانداي بولدىق اقىرى. حوش، سونىمەن.
الماتى ءشارى. 1998 جىل. مامىردىڭ 3-ءى. جەرگىلىكتى ۋاقىت 14.00 مەن 17.00 ارالىعىندا، ءتۇبى ىرعىزدىق، ەسىمى قىزىلوردا، اقتوبە وڭىرىنە بەلگىلى ازامات باعىسباەۆ نۇرلىنىڭ قىزى رايسا اپاي ارقىلى انىقتاپ بىلگەن، تيميريازەۆ پەن اۋەزوۆ كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىندا ورنالاسقان احمەتقىزى شاھزادا اپانىڭ ۇيىندە بولىپ ەم. سوندا سۇراپ ەم ودان، زاۋرەش تۋراسىندا. ونىڭ كۇيەۋى المۇحامەد سەيدالين تۋراسىندا. ءجون سۇرايتىن دا سەبەبىمىز بار-دى: شاھزادا – المۇحامەد سەيداليننىڭ تۋعان جيەنى، شەشەسى رابيعا سونىڭ قىزى-تۇعىن.
– مامام زاۋرەش اجەم تۋرالى، المۇحامەد اتام تۋرالى، زيالى التى اعاسىن ءجيى-ءجيى ايتاتىن ەدى. ىنتا قويىپ تىڭدامادىق… زامان كىنالى وعان. تاربيەسى باسقاشا بولدى، – دەيدى شاھزادا اپا. – اكەم احمەت تۇڭعاشين ىرعىزدا تۋعان. 1890 جىلى، كوكەكتىڭ 20-سىندا. ول 1905 جىلى باستاۋىش مەكتەپتى بىتىرەدى. سودان كەيىن 1906- 1913 جىلدارى ورىنبورداعى ەرلەر گيمنازياسىندا وقيدى. بۇنى اياقتاعان سوڭ ۆارشاۆا مال دارىگەرلىك ينستيتۋتىنا ءتۇسىپ، وندا ءتورت جىل ءبىلىم العان. ەلگە 1917 جىلى ورالىپ، ىرعىزدا قىزمەت قىلادى ءوز ماماندىعىمەن. 1920 جىلى شەشەم رابيعا المۇحامەدقىزىنا ۇيلەنەدى. ەش كىناسىز اكەمدى 1928 جىلى رەسەيگە جەر اۋدارادى. وكىمەتتىڭ سوندا تاققان ايىبى – اقسۇيەك تۇقىمىنان شىققاندىعى… ءومىرىنىڭ كوبى قيىندىقپەن ءوتتى. (اپاي تەرەڭ كۇرسىندى).
شاھزادا اپانىڭ ايتۋىنشا، اتاسى حانكەرەيدىڭ كىندىگىنەن جەتى بالا ءوربىپتى. ولار: توقتار، مۇحتار، مۇحامەديار، احمەت، توقتامىس، بەكتەمىس، ايبوپە.
توقتاردان ساپا (قايتىس بولعان), شىمان، شاميل اتتى ۇلدار بولعان.
مۇحتاردان — ءرازيا، بۇل كىسى دە باقي بولعان.
مۇحامەدياردان (ايەلىنىڭ ەسىمى رابيعا ەكەن) — زەينەپ. ول رەسپۋبليكاعا ەڭبەك سىڭىرگەن دارىگەر كورىنەدى.
احمەتتەن (ونىڭ رابيعا المۇحامەدقىزىنان كورگەن پەرزەنتتەرى) — عارون-راشيد (1942 جىلى 17 جاسىندا ورىستىڭ سوعىسىندا قازا تاپقان), روزا (بالاسى — انەل), زيادا (بۇدان ەكى قىز بار), شاھزادا (راشيد ەسىمدى ۇلى بار ەدى، كەيىن اۆاريادان وپات بولدى), مۇرات.
توقتامىستان ۇرپاق جوق، 22 جاسىندا ولگەن.
بەكتەمىستەن — مەرۋەرت، ۆالەنتين (مەرۋەرت اپايدى بىلەتىن ەك. ەرتەرەكتە مەنىڭ اۋىلىم «باسقۇدىق» كەڭشارىندا جۇمىسشىلار كووپەراتسياسىن باسقاردى. بالالارى اقتوبە قالاسىندا تۇرادى).
ايبوپەدەن جيەن بار. جاننا الماتىدا تۇرادى.
— «زاۋرەشتى» عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ اعاي سالاتىن ەدى. زاۋرەش اجەم تۋراسىندا عوي ول ءان… – دەدى شاھزادا اپا ءسوزىن ساباقتاپ. – مامام ايتۋشى ەدى، شەشەمنىڭ ەسىمى ۇممىگۇلسىم دەپ. المۇحامەد اتامنىڭ ءۇشىنشى ايەلى ەكەن. ۇممىگۇلسىم اجەمنەن سماعۇل، مۇسا، سۇيىنگەرەي جانە ءۇش قىز – گۇلجاۋھار، گۇلجيھان، رابيعا تۋعان. ال المۇحامەدتىڭ ەكىنشى ايەلىنەن جانشا، ياحيا، زۇلقارنايىن دەگەن ناعاشىلارىم ەكەن. اتامنىڭ ەكىنشى ايەلى، اتىن ۇمىتتىم، جاڭاعى ۇممىگۇلسىمنىڭ اپاسى. ول دا قايتىس بولعان سوڭ اتام ونىڭ ءسىڭلىسى ۇممىگۇلسىمدى الادى.
شاھزادا اپا بىرنەشە فوتوسۋرەتتەردى اكەپ ۇستەلگە جايدى دا، تانىستىرا باستادى.
– مىنە، مىنالار مامامنىڭ باۋىرلارى، ناعاشىم المۇحامەد سەيداليننىڭ بالالارى… مىناۋ – جانشا اعام.
جانشا (جاھان – شاح) المۇحامەدۇلى سەيدالين تۋرالى بۇرىندا حاباردار ەدىم. سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن 1904 جىلى تامامداعان. ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ باستىعى بولعان ا.ف. كەرەنسكيمەن بىرگە وقىعان. «ايقاپ» گازەتىندە قازاق ومىرىنە قاتىستى پروبلەمالىق ماقالالارى جاريالانىپ تۇرعان. اعارتۋشى-دەموكرات. شاڭگەرەي اقىنمەن ەتەنە ارالاسقان. 1923 جىلى 46 جاسىندا ورىنبوردا كوز جۇمعان. بۇل جونىندە ءار ءتۇرلى اڭگىمە بار، بىرەۋلەر ايتادى ءىز-ءتۇسسىز جوعالىپ كەتكەن دەپ. ءجۇزى ات جاقتىعا كەلەدى، قىر مۇرىن، وتكىر كوزدى. شاشىن شالقاسىنان قايىرعان. شوقشالاۋ ساقال، مۇرتتى. قاباعى قاتىڭقىلاۋ، كەلبەتتى جىگىت.
– ال مىناۋ – مۇسا… – شاھزادا اپا تۋىستىق سەزىممەن ەلجىرەي سۋرەتتى ءسۇيىپ، ايالاي سيپادى. – گيمنازيادا وقىپ جۇرگەندە تۇسكەن. – ۇڭىلە قارادىم. شامامەن 12-13- تەگى ءجاسوسپىرىم. ۇستىندە سول كەز ءۇشىن قالىپتاسقان ۇلگىدەگى وقۋ فورماسى. – جاستاي كەتكەن. (اپاي كۇرسىنىپ قويدى).
مۇسا موسكۆادا ءبىلىم العان دەيدى ناقتى دەرەك كوزدەرى. 1916 جىلى مايدانعا الىنعان قازاق جىگىتتەرى اراسىندا جۇمىس ىستەۋگە ءوزى سۇرانىپ بارعان. الاشقا بەلگىلى ءنازىر تورەقۇلوۆپەن بىرگە وقىعان.
– مامامنىڭ سۋرەتى… – اپاي شەشەسى رابيعانىڭ سۋرەتىنە ءسال تەسىلە قاراپ ماعان ۇسىندى. ەرتەرەكتە تۇسكەن. باسىندا فرانتسۋز قالپاعى. دوڭگەلەكشە بەت، سۇلۋ ءجۇزدى.
– قىزىلدار جەڭىپ، ىرعىزدا وكىمەتىن ورناتقان سوڭ مامام سولاردا حاتشى-ماشينيستكا بوپ ىستەيدى. – شاھزادا اپا اناسىنا قاتىستى جايتقا كوشتى ەندى. – تۇسكى شايدى ساماۋرىنعا قايناتىپ جۇمىس بولمەلەرىندە ىشەدى ەكەن. سونداي كۇننىڭ بىرىندە اكەم كەلىپتى. جاس كەزى. ۇستىندە شينەل دەيدى. جالاڭ باس. سولاي جۇرەدى ەكەن. قولىندا قاعازعا وراعانى بار دەيدى. سويتسە، الما، كەپتىرىلگەن ورىك، مەيىز كورىنەدى ونىسى. سونان كەلۋدى جيىلەتە بەرەدى وعان. بىردە ماماما ايتىپتى، «ىرعىزدى جاعالاپ ءجۇرىپ قايتايىق»، — دەپ. ويىمدا ەشتەڭە جوق دەيدى. جاقسى دەپتى. اڭگىمەلەسىپ وزەنگە كەلەدى. بۇلار جيەككە شىعارىلىپ قويىلعان قايىقتاردىڭ بىرىنە جايعاسادى. اكەم الدەنە ايتقىسى كەپ كىبىرتىكتەي بەرىپتى، قولىن قارمەن ءالسىن-ءالسىن جۋا بەرىپتى. ونىڭ قوبالجۋلى تۇرىنە مامام: «اعا، سىزگە نە بولدى سونشا؟» — دەيدى تاڭ قالىپ. ۇلكەن بولعان سوڭ «اعا» دەيدى ەكەن سىيلاپ. ازدان سوڭ ويىن ايتىپتى. ۇناتاتىنىن بىلدىرگەن. «سونى ەستىگەندە، — دەيدى مامام، قاتتى كۇلسەم كەرەك شالقالاي، باسىمداعى قالپاعىم جەرگە ۇشىپ ءتۇستى». كوپ ۇزاماي اكەمە قوسىلادى.
رابيعا سەيدالينا 1898 جىلى تامىزدىڭ 25-سىندە ىرعىزدا دۇنيەگە كەلەدى. اكەسى المۇحامەد وسى جىلى 61 جاسىندا وپات بولادى. اتادان تىم ەرتە قالعانمەن تارشىلىق قىسپاعىنا تۇسپەيدى، جەتىمدىكتىڭ زارپىن تارتپايدى. تارتاتىن دا رەتى جوق-تى، الدىندا ايدىندى التى اعاسى باردا. باسى جانشا (جاھان – شاح) بوپ باۋىرلارى الاقانعا سالادى. ەس بىلگەن سوڭ مەدرەسەدە وقيدى. گيمنازيادا وقيدى. گەنەرال – گۋبەرناتوردىڭ قامقورىندا بولادى. ورىنبوردىڭ. ورىس ءتىلىن، فرانتسۋز ءتىلىن مەڭگەرەدى. كەيىن مۇعالىمدىك قىزمەت اتقارعان. احمەت ۆورونەجگە ايدالعاندا ول دا قوسا كەتەدى. زوبالاڭ جىلدار تاۋقىمەتىن بىرگە تارتىسادى ونىمەن.
– مامامنىڭ كەسكىن-كەلبەتى ەرەكشە ەدى، – دەيدى شاھزادا. – ەتى قارداي اپپاق-تى. ال شاشى… شاشى توبىققا تۇسەتىن. قالىڭ ەدى. كورشى تۇرعان ورىس ايەلدەر ىلعي تاڭ قالاتىن كورگەندە. ءوڭىن بەرمەي كەتتى. تىك جۇرەتىن.
رابيعا اجەي 1984 جىلى 16 مامىردا ومىردەن وتەدى. مۇردەسى – الماتىدا.
رابيعانىڭ بىرگە تۋعان ەكى اپاسى بولعانىن اتاپ ءوتىپ ەك. سونىڭ ءبىرى – گۇلجاۋھار. ول — رەسەيدىڭ ءبىرىنشى دۋماسىنا مۇشە بولىپ سايلانعان ەسىمى قالىڭ قارىنداسقا ءمالىم ءبىرىمجانوۆ احمەت قورعانبەكۇلىنىڭ ايەلى. احمەت 1871 جىلى تۋىپ، 1927 جىلى دۇنيەدەن قايتقان. ونىڭ بالاسى باتىربەك عىلىم اكادەمياسىنىڭ مۇشە-كوررەسپوندەنتى، حيميك-عالىم بولىپتى.
گۇلجاۋھار المۇحامەدقىزى 1889 جىلى تۋىپ، 1958 جىلى مامىردا كوز جۇمادى.
وسى گۇلجاۋھار ىرعىزدا ىبىراي اتا التىنسارين نەگىزىن قالاعان تۇڭعىش قىزدار مەكتەبىنىڭ العاشقى شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى-ءتىن.
المۇحامەد سەيدالين – جوعارىدا ايتقان سول ىرعىزداعى 20 كىسىلىك قىزدار مەكتەبىن اشۋ ىسىنە ۇلكەن قولداۋ كورسەتىپ، رۋحاني دا قارجىلاي دا كومەك بەرگەن ادام.
ونىڭ ەسىمىن شوڭ ۇستاز ىبىراي اتا ءار كەز جىلى لەپەسپەن اتايدى. وعان ءوز قولىنان تاڭبالاپ كەتكەن حاتتارى ايعاق. ۆ.ۆ. كاتارينسكيگە ءبۇي دەپ جازادى: «ىرعىزداعى قىزدار ينتەرناتىندا قازاق قىزدارىنىڭ سانىن 20-عا دەيىن كوبەيتۋ تۋرالى گۋبەرناتورعا ۇسىنىس ەنگىزگەن ەدىم. …سەيداليننىڭ جانە قۇرمەتتى قامقورشى بولىپ تاعايىندالىپ وتىرعان ۋەزد ناچالنيگىنىڭ ايەلىنىڭ كومەگىمەن بۇل جۇمىستىڭ ىرعىزدا جاقسى جۇرەتىنىنە كوزىم جەتىپ وتىر». بۇنى 1888 جىلى قاراشانىڭ 5-ىندە ءتۇزىپتى. ن.ي. يلمينسكيگە دە: «… ىرعىزدا ميروۆوي سۋديا جانە تەرگەۋشى بولىپ المۋحاممەد سەيدالين ىستەيدى. ول — قازاقتاردى وقىتۋ ىسىنە وتە ىنتالى ادام. بيىل ول قازاق قىزدارى ءۇشىن ىرعىزدا قازاق ساحاراسىنداعى ەڭ تۇڭعىش 20 كىسىلىك قىزدار مەكتەبىن اشۋىما كومەكتەستى»، – دەيدى 1889 جىلى اقپان ايىندا جازعان حاتىندا.
شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ كوزكورگەن زامانداسى، پىكىرلەسى بولعان، – بۇل جونىندە دەرەك بار، قاراڭىز: چ. ۆاليحانوۆ. سبور سوچ. ت. 5.ا.، 1985, 139-بەت، – المۇحامەد وسىنداي ءىس قىلعان كەزىندە.
ارعى اتاسى كورەگەن ساياساتكەر، سايىپقىران قولباسى، ءباھادۇر ابىلقايىر حان ەدى قازاقتىڭ قامىن ويلاپ وتكەن. قانىنا تارتپاي تۇرا ما، المۇحامەد سەيدالى نەمەرەسى دە حالقىنىڭ تاعدىرىنا الاڭداعان. قازاق بالاسىنىڭ وقىعانىن ءتاۋىر كورگەن. ونەگە كورسەتكەن. تاعى دا كۋالىك بەرەيىك.
« ءا.سەيدالين ىرعىزداعى قازاق قىزدار مەكتەبىن اشىسۋعا بەلسەنە كومەكتەسۋمەن قاتار، وزگەلەرگە ۇلگى رەتىندە ءوز قىزىن دا ساباققا بەرگەن»، – دەيدى مارات ابدەشەۆ 1991 جىلى قاراشانىڭ 22-سىندە جارىققا شىققان «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ 47-نومىرىندەگى «التىنسارين اينالاسىنداعى ادامدار» اتتى ماقالاسىندا. ايتا كەتۋ كەرەك، ءبىز سىلتەمە جاساپ وتىرعان جوعارىداعى بۇل ەڭبەكتە المۇحامەد سەيداليندى، ونىڭ ىزگىلىك جولىنداعى قوماقتى ءىسىن الاش بالاسىنا العاش تانىستىرعان، فوتوسىن جاريالاپ مالىمەت بەرگەن قازاق مەملەكەتتىك ورتالىق مۋزەيىنىڭ جانىنداعى مۋزەيتانۋ ورتالىعىنىڭ سول كەزدەگى مەڭگەرۋشىسى، تاريحشى وسى مارات ابدەشەۆ ەدى.
ول سوندا ءبۇي دەپ جازعان-دى جانە : «…ورىنبورداعى نەپليۋەۆسكي كادەت كورپۋسىندا 1848 – 1855 جىلدارى وقىپ بىتىرگەن. المۇحامەد ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن قوستاناي، ىرعىز، تورعاي ۋەزدەرىندە جانە 1895 جىلى از ۋاقىت كيەۆ گۋبەرنياسىنىڭ رادومىسل ۋچاسكەسىندە ءبىتىمشى سوت قىزمەتىن اتقارعان. المۇحامەد سەيدالين 1867 جىلدان باستاپ تاراتىلعانعا دەيىن (1869 ج.) ورىنبور وبلىستارى قازاقتارىنىڭ باتىس بولىگىنىڭ باسقارۋشى سۇلتانى دا بولعان (اداي ەلىنىڭ سۇلتان پراۆيتەلى).الەكەڭ 1837 جىلى تۋىپ، 1898 جىلى ىرعىزدا قايتىس بولىپ، سوندا جەرلەنگەن (استىن سىزدىق — ب.ك.). ستاتسكي كەڭەسشىسى شەنىن الىپ، 4-دارەجەلى اۋليە ۆلاديمير وردەنىنىڭ يەگەرى بولعان».
كوپكە بەيمالىم تۇس – زاۋرەشتىڭ كۇيەۋى المۇحامەد سەيدالين ەكەنىن دە بۇدان 18 جىل بۇرىن ناقتىلاپ اتاپ كورسەتكەن ءبىرىنشى وسى كىسى-ءتىن. اتالعان ماقالاسىندا بۇل جونىندە: «اتاقتى «زاۋرەش» انىندەگى زاۋرەش وسى كىسىنىڭ ءبىرىنشى جاماعاتى بولعان، ال ءان ونىڭ قايعىلى ولىمىنە ارنالعان ەكەن»، – دەپ ەدى…
– مامام بالا كەزىندە ەسىندە قالعانىن ايتىپ وتىراتىن، – دەپ شاھزادا اپا باسقا تاراپقا ويىسا باستادى. – وي، ول ۋاقىتتا ىرعىز قانداي ەدى! قۇجىناعان حالىق دەيدى. جان – جاقتان اعىلىپ جاتادى ەكەن. ءتىپتى، شەت جۇرتتاردان دا كەلەتىن كورىنەدى كەرۋەن تارتىپ… زاۋرەش اجەم جايىندا دا ايتاتىن. ۇممىگۇلسىم اجەمنەن ەستىگەن. زاۋرەش وتە سۇلۋ، اقىلدى بولىپتى. مەدەت دەگەن كىسىنىڭ قىزى ەكەن، كوپ ۇلىنان سوڭعى. ورىسشا، فرانتسۋزشا جاقسى سويلەگەن. فرانتسۋز ۇلگىسىندە تىگىلگەن كيىم كيەدى ەكەن ىلعي. ارنايى الدىرتىپ تۇرعان. المۇحامەد ەكەۋى كەلتىرگەن ىرعىزدىڭ كوركىن. اكەسى مەدەت بىردە ءىستى بوپ تەرگەۋگە تۇسكەندە زاۋرەش پاتشاعا كىرگەن. پاتشانىڭ ءوزى تاڭ قالىپتى سوندا، ونىڭ وتكىرلىگىنە، بىلىمىنە. سونان مەدەتتى بوساتقان دەيدى. زاۋرەش ەكى ءسابي كورەدى. بىراق ەكەۋى دە ەرتە شەتىنەيدى…
– اپاي، سوندا زاۋرەشتىڭ اتا-تەگى قايدان؟ – دەدىم ول جونىندەگى دەرەكتى انىقتاي تۇسكىم كەپ وسى ارادا.
– حان اتام نۇرالىدان تارايدى دەيدى، – دەدى شاھزادا. – بەلگىلى عوي، بۇرىندارى بىزدەر، تورەلەر، قارادان قىز الماعانبىز، قىز بەرمەگەنبىز… ناعاشى اجەلەرىمنىڭ ىشىندە زاۋرەشتىڭ ورنى بولەك. اتامنىڭ وعان ىقىلاسى ايرىقشا قۇلاعان.
… وسى دەرەكتەرگە قاناعاتتانىپ، ريزا كوڭىلمەن قوشتاسىپ ۇيدەن شىقتىم. زاۋرەشتىڭ تۋعان، ولگەن جىلدارى، جەرلەنگەن جەرى ءازىر بەلگىسىز. ەل اۋزىنداعى اڭگىمەلەردە زاۋرەشتىڭ مۇردەسى ىرعىزدا، قازاسىنا جايىق بويىنان مەدەت تورەگە ەرىپ سال مۇحيت تا كەلگەن دەيدى. بۇل تۇرعىدا تالاس بار. شولپاناي امانجولوۆا دەگەن ازاماتشا بىلاي جازىپتى: «باتاش اگا ء(بىرىمجانوۆ باتىربەك احمەتۇلىن ايتادى. ش. امانجولوۆانىڭ جەزدەسى ەكەن. ناعاشى اپاسىن العان – ب.ك.) راسسكازىۆايا، چتو، سو سلوۆ مامى، ەمۋ يزۆەستنو، چتو پەرۆوي جەنوي المۋحامەدا كۋنتۋاروۆيچا (دۇرىسى، كۇنتورەۇلى يلي كۋنتۋرەەۆيچ – ب.ك.) سەيدالينا بىلا زاۋرەش، كوتورايا زارازيلاس وسپوي ۆ ودنۋ يز ستارشنىح ەپيدەمي، ۋنەسشەي منوجەستۆو جيزنەي… ۋجە پوسلە سمەرتي گورياچو ليۋبيموي زاۋرەش المۋحامەد ۆنوۆ جەنيلسيا، وت ەتوگو براكا ۋ المۋحامەدا بىلو تروە سىنوۆەي: جاحانشا، ياحۋت، زۋلكارناي. جاكەن-اجە (گۇلجاۋھار – ب.ك.) بىلا ستارشەي دوچەريۋ المۋحامەدا وت درۋگوگو براكا. جاكەن-اجە راسسكازىۆالا، چتو ەە وتەتس ۆسەم سۆويم دەتيام سۋمەل پريۆيت چۋۆستۆو وگرومنوگو ۋۆاجەنيا ك زاۋرەش. ساما جاكەن-اجە نازىۆالا زاۋرەش نە يناچە كاك ۋلكەن-شەشە – ستارشايا ماما. پرينياتو سچيتات چتو زاۋرەش زاحورونەنا ۆ يرگيزە، گدە ۆ تو ۆرەميا سلۋجيل المۋحامەد كۋنتۋاروۆيچ. نو ەتو نە سووتۆەتستۆۋەت دەيستۆيتەلنوستي. زاۋرەش دەيستۆيتەلنو ۋمەرلا ۆ يرگيزە، گدە ۆ تو ۆرەميا سلۋجيل المۋحامەد كۋنتۋاروۆيچ. نو ەتو نە سووتۆەتستۆۋەت دەيستۆيتەلنوستي. زاۋرەش دەيستۆيتەلنو ۋمەرلا ۆ يرگيزە، نو زنايا، چتو دني ەە سوچتەنى، پروسيلا پوحورونيت ۆ ورەنبۋرگە، توگداشنەم ادمينيستراتيۆنوم تسەنترە كازاحسكيح ستەپەي. سۆويۋ پروسبۋ ونا موتيۆيروۆالا تەم، چتو المۋحامەد، پولۋچيۆ نوۆوە نازناچەنيە، موجەت پوكينۋت يرگيز ناۆسەگدا، ي توگدا نەكومۋ بۋدەت ناۆەششات ەە موگيلۋ. زاۋرەش پرەدپولاگالا، چتو المۋحامەد پو دولگۋ سلۋجبى بۋدەت چاستو بىۆات ۆ ورەنبۋرگە. كاك ي پرەۆيدەلا زاۋرەش، المۋحامەد جەنيلسيا. ي ۆسە ەگو سىنوۆيا ۆ رازنىە گودى ۋچيليس ۆ ورەنبۋرگە، وني نە زابىۆالي زاۋرەش. باتاش-اگا راسسكازىۆال، چتو كوگدا وني جيلي ۆ ورەنبۋرگە، ۆمەستە س روديتەليامي حوديلي پوكلونيتسيا پراحۋ زاۋرەش – اجە».
ىرعىز بەن ورىنبوردىڭ اراسى — 600 شاقىرىم. توتەلەي جۇرگەندە. بىراق ويتە المايدى. جەر بەدەرى تەگىس ەمەس. شۇڭعىلى، جىراسى كوپ. ءتۇرلى بوگەسىن بار. سوندىقتان كەي تۇستا باسقا باعىتقا ءيىن جاساۋعا ءماجبۇر قىلادى. كولىك – ات. قىستا جول اۋىر. ايازى بار، بورانى بار. جازدا اپتاپ ىستىق. مايىتكە وبال… تاريحتان بەلگىلى، كەيبىر ۇلكەن تۇلعالاردى بىرنەشە كۇنشىلىك جەردەن قوجا احمەت ياسساۋي دۇربەسىنە اكەلىپ جەرلەگەنى. ءارى قالاي ادىسپەن بالزامداپ. ناقتىلىققا كوز جەتكىزۋدىڭ وڭايى – زاۋرەشتىڭ زيراتىن ىزدەپ تابۋ. ورىنبوردان. نەمەسە ىرعىزدان. ۇلى شىعارمانىڭ كەيىپكەرى جايىنداعى ايقىندىلىق كەيىنگىلەر ءۇشىن اسا قاجەت. ويتكەنى وندا ەل تاريحى، ادامدار تاعدىرىنىڭ تاريحى جاتىر.
جازۋشى يليا جاقانوۆ: «زاۋرەشتىڭ ىرعىز توپىراعىنا جامباسى تيگەنى ءدال وسى 1876 جىلى سياقتى»، — دەگەن دولبار ايتادى (زاۋرەش.//جۇلدىز. №6, 2002 جىل، 153-163 بەتتەر). قيسىنسىز. المۇحامەدتىڭ ەكىنشى ايەلىنەن كورگەن ۇلى جانشا (جاھان – شاح) 1877 جىلى تۋعان. جاقانوۆتىڭ ءوزى ايتقانداي، المۇحامەد بال جالاسقان زاۋرەشىنىڭ توپىراعى سۋىماي تۇرىپ ۇيلەنىپ العان با سوندا؟! ءاپ-ساتتە ۇمىتىپ. قىرقىن نەمەسە ءجۇزىن بەرمەي جاتىپ. ءبىز ايتار ەك، قايعىلى وقيعا شامامەن 1867-75 جىلدار ارالىعىندا وتكەن دەپ.
ەندى شاھزادا احمەتقىزى بايان قىلعان دەرەكتەردى ادەبيەتشى عالىم ماقسات ءتاجىمۇراتوۆتىڭ «شاڭگەرەي» اتتى ەڭبەگىندە كەلتىرىلگەن تاريحي جاعداياتتارمەن، باسقا دا ارحيۆتىك ايعاقتارمەن سالىستىرا وتىرىپ، زاۋرەشتىڭ وزىنە، اكەسى مەدەت جايىنا جاناساتىن جايتتاردى، سوعان قاتىستى پىكىر-پايىمىمىزدى ايتپاقپىز.
تاريحشى عالىم يرينا ەروفەەۆا «يستوريا رودا كامبارا مەدەتوۆا» دەگەن ماقالاسىندا ابىلقايىر حاننىڭ بالاسى نۇرالىدان تاراعان ۇرپاقتارعا توقتالادى. ولاردى ءتىزىپ كورسەتەدى. سوندا نۇرالىنىڭ 1777 جىلى تۋعان ءبىر ۇلى شوكا دەيدى، ارينە، بۇل ورىسشا جازىلۋى، قازاقشا شوكى بولۋى كەرەك، ءھام ونىڭ بىردە چۋكا، ەندى بىردە چۋكي، شوكە دەلىنىپ ارقالاي اتالاتىنىن دا ايتادى.
ماقسات ءتاجىمۇراتوۆ تا: «…زۇلقارناي (ەسكەندىر) – نۇرالىنىڭ شوكىسىنەن تۋعان ءۇش بالانىڭ بىرەۋى»، – دەپ جازعان-دى. دەمەك، نۇرالىنىڭ شوكى اتتى بالاسى بولعانى اقيقات. ال وسى شوكىدەن مەدەت ەسىمدى ۇل بارى جانە انىق. كۋالىك بەرەيىك. مۇنى: «مەدەتگالي چۋكين (رود.1809) – سۋلتان، ستارشي سىن سۋلتانا چۋكي نۋراليحانوۆا ي ۆنۋك نۋرالى-حانا»، – دەپ ارحيۆتىك قۇجاتتاردا تاڭبالانعان تاريحي ناقتى مالىمەتتەر دالەلدەيدى.
بۇدان زاۋرەشتىڭ اكەسى وسى شوكى بالاسى مەدەت دەگەن وي تۇيەمىز. الگىندە شاھزادا احمەتقىزى: «زاۋرەش حان اتام نۇرالىدان تارايدى» دەگەن ەدى. جونگە كەلىپ تۇر.
«زاۋرەش» ءانى ماتىنىندە مىناداي جولدار بار:
«ەلىمدە مەدەت اتىم بولدى ءدارىپ،
كەزىندە ايتتىم بيلىك بۇزىپ-جارىپ…» – دەيدى.
ولەڭنىڭ بۇل تارماقتارى ويىمىزدى دالەلدەي تۇسەدى. مەدەتتىڭ ەل باسقارعانىنا تاريحشى ا. ريازانوۆتىڭ 1926 جىلى شىلدە ايىندا ورىنبوردان شىققان «يساتاي تايمانوۆ كوتەرىلىسى» اتتى بەلگىلى ەڭبەگىندەگى مىنا سوزدەر دە ايعاق بولا الادى: «قامىس – سامار كولىن قونىستانعان قازاقتارعا باسقارۋشى بولىپ حاننىڭ (جاڭگىر –ب.ك.) تۋىستارى سۇلتان شوقا نۇراليەۆ، سونىڭ ۇلى ( استىن سىزدىق – ب.ك.) جانە باسقالار تاعايىندالدى»، — دەيدى.
ارحيۆتىك دەرەكتەردە دە بىلاي دەپ تاڭبالانعان: «ۆ 1832 گ. پو پرەدستاۆلەنيۋ حانا دجانگيرا ەمۋ بىل پوجالوۆان گراجدانسكي چين 12-گو كلاسسا (گۋبەرنسكوگو سەكرەتاريا), ۆ 1837 گ. پەرەيمەنوۆان ۆ سوتنيكي، دوسلۋجيلسيا دو چينا ۆويسكوۆوگو ستارشينى. س 1827 گ. ياۆليالسيا دەپۋتاتوم ۆنۋترەننەي وردى نا ۆنۋترەننەي ۋرالسكوي ليني ي چيجينسكوي ديستانتسي، ۆ كونتسە 1850 گ. نازناچەن ۋپراۆليايۋششيم رودوم بايباكتى ۆنۋترەننەي وردى».
مەدەتتىڭ داۋرەن قۇرعانىن، القالى الەۋمەتكە ءسوزى جۇرگەنىن، توپقا تۇسكەنىن اڭدايمىز. بۇزىپ-جارار بيلىك تۇتقاسىن ۇستاعانىن جوعارىدا اتاپ كورسەتىلگەن قىزمەت دارەجەسى دە ناقتىلايدى. پىكىرىمىزدى قۋاتتايدى.
المۇحامەدتىڭ ءۇشىنشى ايەلى ۇممىگۇلسىمنىڭ بايانداۋى بويىنشا، قىزى رابيعا ارقىلى جەتكەن دەرەكتە زاۋرەش اكەسى مەدەت ءىستى بولعاندا قۇتقارىپ العان دەلىنگەن. پاتشاعا كىرىپ. پاتشا ەمەس. گۋبەرناتور شىعار. ورىنبوردىڭ. قازاق ەرتەرەكتە لاۋازىمدى شەنەۋنىكتەردى دە پاتشا دەپ اتاي بەرگەن. سونىمەن بۇعان دا قيسىندى ماعلۇمات بەرەيىك، ءسوزىمدى ناقتىلاي ءتۇسۋ ءۇشىن.
مەدەتتىڭ ءىستى بولعانىن جانە ونىڭ سەبەبىن ارحيۆتىك قۇجاتتار ءبۇي دەپ كۋالاندىرىپ اشىپ كورسەتەدى: «وتليچالسيا كراينيم كورىستوليۋبيەم ي چاستو ۋسترايۆال پوبورى ۆ سۆويۋ پولزۋ س پودۆلاستنىح كازاحوۆ. ۆ ماە 1852 گ. بىل وتسترانەن وت دولجنوستي،ا ۆ 1859 گ. زا پروتيۆوزاكوننىە دەيستۆيا پو پريگوۆورۋ پراۆيتەلستۆۋيۋششەگو سەناتا سوسلان نا جيتەلستۆو ۆ سەۆەرنىە ۋەزدى ورەنبۋرگسكوي گۋبەرني، ۆوزۆراتيلسيا يز سسىلكي ۆو ۆنۋترەننيۋيۋ وردۋ ۆ وكتيابرە 1861 گ» (استىن سىزدىق – ب.ك.).
ءبىز كۋالىك قىپ وتىرعان جاعداياتتار ءبىر-بىرىمەن قيىسا توعىسىپ، ۇيلەسىمدى شىندىققا تىرەيدى. سوندا 1861 جىلى زاۋرەش 24-26 جاستار ارالىعىندا دەپ شامالايمىز. بۇدان ءارى نە بەرى ەمەس. مەدەتكە قاتىستى ءىستى توقتاتىپ، اكەسىن سوتتان بوساتىپ الۋى – وسى كەز. ويتكەنى كۇيەۋى المۇحامەد 1837 جىلى تۋعان. ەسەپ بويىنشا ءوزى ونىمەن قۇرداس نەمەسە ءبىر-ەكى جاس كىشى. ىڭعايى وسىعان كەلەدى. زاۋرەش ورىنبوردىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورىنا 1860-1861 جىلدار ارالىعىندا كىرگەن.
سونىمەن، زاۋرەشتىڭ اكەسى – نۇرالى حاننىڭ نەمەرەسى مەدەت شوكىۇلى. دەرەكتەردى سارالاي، وي قورىتا كەلىپ، وسى پىكىرگە نىق توقتالدىق. زاۋرەش – ابىلقايىردىڭ شوپشەگى.
كىشى وزەن مەن ايىرقۇم دەلىنەتىن جەرلەردى ءبىر كەزدەرى مەدەتتىڭ مەكەندەگەنىن م.ءتاجىمۇراتوۆ ءوز ەڭبەگىندە اتاپ وتەدى. جانە تاريحشى ا. ريازانوۆتان، تاعى باسقا دا دەرەكتەردەن قامىس-سامار كولىن قونىستانعان قازاقتارعا ونىڭ باسقارۋشى بولعانى تۋراسىندا مالىمەتتەر ۇسىنعان ەك ساراپتاۋىمىزدا. سولاردى نەگىزگە الىپ، زاۋرەشتىڭ تۋعان ءوڭىرى نارىن قۇمى ماڭايى دەپ جورامالدايمىز. بۇل – باتىس قازاقستان وبلىسى جاڭاقالا اۋدانىنا قاراستى تەرريتوريا.
مۋزىكا مامانى ا.بەردىباي ايگىلى «اقساق قۇلان» كۇيىنىڭ بىرەگەي ورىنداۋشىسى ءارى جەتكىزۋشىسى، ۆيرتۋوز دومبىراشى، ۇلكەن دارىن قامبار مەدەتوۆتىڭ (1901-1942) اكەسى ەرقوجانىڭ جەكە قولجازبالارى اراسىنان «زاۋرەش» ولەڭىنىڭ وزگەشەلەۋ نۇسقاداعى ءماتىنىن تاۋىپ جاريالاعان ەدى. ەرقوجا مەدەتوۆ (1875-1945) – قاراتاي سۇلتان ۇرپاعى. شولىقتان ورەدى. وتىزىنشى جىلدارى قازاق راديوسىنان ءبىرشاما ۋاقىت ءان سالىپ تۇرعان. ب.ەرزاكوۆيچ ودان مۇحيت شىعارمالارىن، حالىق اندەرى «كۇلدار – اي»، «جەز ويماق»، «ماۋلەن»، ت.ب. نوتاعا ءتۇسىرىپ العان جانە ول جونىندە ءبۇي دەيدى: «سىرتقى ءپىشىنى، ءجۇرىس-تۇرىسى، ءان سالۋ قالىبى حالىق كومپوزيتورى ەستاي بەركىمباەۆقا جاقىندايتىن. ول كاسىپقوي ءانشى بولاتىن، داۋسى تابيعي قويىلعان شاعىن كولەمدەگى تەنور، ءاندى ورىنداعاندا ونىڭ سوزىنە ۇلكەن ءمان بەرىپ، سەزىمگە بوي ۇرماي، بىرقالىپتى مانەردە انىق ايتۋعا تالپىناتىن».
ايتپاعىمىز، سول جاڭاعى قولجازباداعى «زاۋرەش» ءانىنىڭ 23 شۋماعىنا تاقىرىپ ەتىپ قويىلعان «بوكەيلىك مەدەت دەگەن كىسىنىڭ قىزى زاۋرەش ولگەندە ايتقان ولەڭى» دەيتىن سوزدەر مەدەتتىڭ جايىق بويى تورەسى ەكەنىن ايعاقتاي تۇسەدى. «قاراعىم، سەنىڭ ءۇشىن ەلدەن كەلدىم، – باياعى ءوزىڭ وسكەن جەردەن كەلدىم»، — دەلىنەتىن «زاۋرەش» انىندەگى شۋماق جولدارى دا مەدەتتى الىستان، جايىق بويىنان كەلىپ تۇرعان بوكەيلىك ەكەنىن تاعى دا كۋالاندىرادى. اتاقتى ءانشى ءھام جىرشى عاريفوللا اتامىز دا: «مەدەت – جايىق بويىنىڭ تورەسى»، – دەيتىن ەدى. وكىنىشكە قاراي، ءان تاريحىن ەگجەي-تەگجەيلى تاپتىشتەپ سۇراماپپىز. ۇلكەن قاتەلىگىمىز — بۇل.
زاۋرەشتىڭ اكەسى مەدەت تۋراسىنداعى بايلام-پىكىرىمىز وسىنداي. ءان كەيىپكەرىنىڭ بولمىسىن، تاريحىن تانۋعا بۇل دا ءبىر تىرەك بولارى ءسوزسىز.
الگىندە ايتقان ەك، ەرقوجا مەدەتوۆتىڭ جەكە قولجازبالارى اراسىنان «زاۋرەش» ءانىنىڭ 23 شۋماعى تابىلعانىن. بۇنى اكادەميك احمەت جۇبانوۆتىڭ بارشاعا ايان «زامانا بۇلبۇلدارى» اتتى ەڭبەگىندە جاريالانعان «زاۋرەشتىڭ» ماتىنىمەن سالىستىرا قاراعاندا، جاڭا نۇسقانىڭ 14 شۋماعى، بىرەن-ساران سوزدەرى بولماسا، ونىمەن بىردەي ەكەن، قالعان توعىزى سونى دۇنيە. ەندى سول ايىرماشىلىعى بار شۋماقتاردى قاز-قالپىندا كەلتىرەيىك. وندا بىلاي دەلىنگەن:
…كۇنىندە جاستىڭ جەتكەن ميدىڭ تولقىپ،
كوڭىلگە بىتپەس قايعى سالعانىڭب(ا)-اي.
جولداس ەت كەشىكتىرمەي يمانىمدى،
قويعانشا زار ەڭىرەتىپ اللا مۇنداي.
جونەلتتىم دەر كۇنىندە اجارىڭدى،
تاعدىر دا جاقىن جازعان اجالىڭدى.
باسىمنان قىزىق كۇندەر اۋعانىڭ با،
ءۇش كۇندىك جارمەڭكەنىڭ بازارىنداي.
وتەرىن جالعانشىنىڭ بىلمەي قالدىم،
وكپەكتىڭ جازعىتۇرعى سامالىنداي.
قىزىعىن پەرزەنتىمنىڭ كورمەي قالدىم،
قىمىزدىڭ كۇزگى سارى ساۋمالىنداي.
تاپ بولىپ جانعان وتقا كومىر بولدىم،
اسقاردىڭ بيىك ەدىم تاۋلارىنداي.
تۋىنداي باتىرلاردىڭ بۇلعاقتاۋش(ى) ەم،
باسىمنان سويتكەن داۋرەن اۋعانىڭب(ا)-اي…
جاپاندا تەرەك ەدىڭ بىتكەن جالعىز،
كورۋگە ديدارىڭدى ىنتازارمىز.
ايتىسپاي امان-ەسەن عاپىل كەتتىڭ،
كورۋگە سونىڭ ءۇشىن ۇمتىلامىز.
ۇسىنسام قول جەتپەيدى بيىك جارعا،
ىسىنە تاعدىر قىلعان امال بار ما؟
جاقپادى نە قىلىعىم قۇدىرەتكە،
ءبىر يە تابىلماستاي مۇنشا مالعا.
عيبرات دەپ تىڭداعانعا جازدىم كەڭەس،
بىزدەرگە ولەڭ ايتۋ لايىق ەمەس.
الايدا ءىش قاسىرەتكە تولعاننان سوڭ،
ازىراق لەپ شىعارماق ايىپ ەمەس.
زامانا جىلدان-جىلعا ازاسىڭ-اي،
قايعىمەن قالعان عۇمىر وزاسىڭ-اي.
مەن ءبىلىپ اقىرەتتىڭ جازاسىن-اي،
تاعدىردىڭ مويىنسۇندىم قازاسىن(ا)-اي.
دۇنيەنى «ءپاني» دەدىم جالعانى ءۇشىن،
جاقسىنىڭ عۇمىرى قىسقا ارمانى ءۇشىن.
كۇيەۋىم المۇقامبەتتەن ءۇمىتىم زور،
زاۋرەنى كۇتەر مە دەپ ارۋاعى ءۇشىن.
نۇسقانى اراب ارپىندەگى قولجازبالاردان كوشىرىپ، قازىرگى جازۋ ۇردىسىنە تۇسىرگەن ماقسۇت شافيعي ەسىمدى كىسى ەكەن. ماتىنگە تەكستولوگيالىق جۇمىس جۇرگىزۋ قاجەتتىگى كوزگە ۇرىپ تۇر. بۇل شۋماقتاردى مۇحيت ەمەس، مەدەتتىڭ ءوزى شىعارعان سىڭايلى. سەبەبى ولەڭدەگى ءسوز ساپتاۋ مۇحيت ستيلىنەن الشاقتاۋ جاتىر.
80-جىلداردىڭ باسىندا رەسپۋبليكالىق ەسترادا-تسيرك – ونەرى ستۋدياسىندا مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، حالىق ءارتىسى عاريفوللا قۇرمانعاليەۆتەن ءدارىس الىپ جۇرگەندە، ول وسى ءاندى مەڭگەرتۋ ساتىندە تاريحي وقيعاسىن قىسقاشا بايانداي وتىرىپ، بىزگە سان قايتالاعان-دى: «زاۋرەشتى» بالا كەزىمدە شايقىدان، شىنتاستان ەستىپ ۇيرەندىم، جەتپىس شاقتى شۋماق ەدى، تۇگەلىن»، – دەپ. سوندا شىعارمانىڭ وتە كولەمدى ەكەنىن اڭداعانبىز. بۇنى اكادەميك احمەت جۇبانوۆتىڭ: « …شىنتاس «زاۋرەش» ءانىنىڭ الپىسقا تارتا ولەڭ شۋماعىن بىزگە جازىپ بەردى»، – دەگەن سوزدەرى بەكىتە تۇسەدى.
«زاۋرەشتى» ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتكىزۋشىنىڭ ءبىرى ايدىك ءانشى شىنتاس قاراتاەۆ-تىن. ول قاراتاي سۇلتاننىڭ تىلەۋ اتتى بالاسىنان تارايدى. مۇحيت سالمەن نەمەرە، قاسىنا كوپ ەرگەن.
– مۇحيتتىڭ نەمەرە ءىنىسى شىنتاستان دا اندەر الدىم. جارىقتىق، شوقشا ساقالدى كىسى-تۇعىن. مىناداي عانا داۋىسى بار ەدى، – دەيتىن وعان قاتىستى اڭگىمە قوزعاعاندا عاريفوللا اتامىز سۇق ساۋساعى مەن بارماعىنىڭ اراسىن ەكى ەلىدەي اشىپ كورسەتىپ. – بىراق، ءاندى ناشىنىنە كەلتىرىپ سالاتىن.
شىنتاس 1884 جىلى تۋعان. اكەسى شايمەردەن ونى اۋىلدىق ورىس مەكتەبىنە بەرەدى. ول مۇندا ءبىر كلاستىق ورىسشا ءبىلىم الادى. 1902 جىلدان اق پەن قىزىل دۇربەلەڭىنە دەيىن پيسارلىق قىزمەت اتقارادى. 1917-1919 جىلدارى قاراتوبە پوسەلكىسىندە ءزابيروۆ دەگەننىڭ دۇكەنىندە پريكازچيك بولادى. 1919-22 جىلدار ارالىعىندا جاقسىباي بولىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ حاتشىسى، 1922-26 جىلدار اراسىندا اۋىل-شارۋاشىلىق، كەڭەس مەكەمەلەرىندە جۇمىستار اتقارادى. قىرقىنشى جىلدار ورتاسىندا الماتىعا كەلەدى. اكادەميك احمەت جۇبانوۆقا مۇحيت سال جونىندە، اندەر تاريحىنان مالىمەتتەر بەرەدى.
«…مۇحيت اندەرىنىڭ «قويماسى» سياقتى ادامنىڭ ءبىرى شىنتاس قاراتاەۆ «قىپشاقتى» لۇقبانىڭ گورى (مۇحيتتىڭ نەمەرەسى، شوڭ دەگەن بالاسىنان تۋعان – ب.ك.) كەربەز ايتاتىن. ولەڭىنىڭ الدىڭعى ءۇش جولى بويى قىسقا دىبىستى، رەچيتاتيۆكە جاقىنداتىپ، سوزىنە كوپ ءمان بەرگەندەي بولىپ كەلىپ، قايىرماسىندا ەكپىنىن جايلاتا، مەلودياسىن ساعىزداي سوزىپ (شىنتاستىڭ دەمى ۇزاق بولاتىن), ەركەلەتىپ بارىپ بىتىرەتىن»، – دەيدى ا. جۇبانوۆ. شەبەرلىگىن وسىلاي سۋرەتتەيدى.
كورگەن، تىلدەسكەن، ارالاسقان كۋاگەر ەكى ۇلكەن تۇلعانىڭ سوزدەرى شىنتاس اتامىزدىڭ انشىلىك دەڭگەي-كەلبەتىنىڭ زور بولعانىنا كوز جەتكىزەدى ءھام سول دەرەكتەر ارقىلى كەڭ تىنىستى اۋەنگە قۇرىلعان، ورىندالۋ مانەرى كۇردەلى «زاۋرەشتى» جەرىنە جەتكىزە سالعانىن باعامدايمىز.
شىنتاس ءانشى 1948 جىلى دۇنيەدەن وتەدى. الماتىدا جەرلەنەدى. تاشكەنت كوشەسى بويىنداعى زيراتتا ەكەن.
ايشۋاق حاننىڭ ءبىر ءناسىلى، اقتوبە قالاسىنىڭ تۇرعىنى، قامبار مەدەتوۆتىڭ ءىنىسى تاسبولاتتىڭ جاماعاتى ايسۇلۋ سۇيىنعاليقىزى: «شىنتاس تا ىلىككەن كامپەسكىگە. سودان ونى ەمبىگە جىبەرگەن (اقتوبە وبلىسى – ب.ك.). سوندا ءبىراز جىل تۇردى. سوعىس كەزىندە ءۇيىمىز جامبىلدا ەدى. بىزگە ارا-تۇرا كەلىپ كەتەتىن ول. سىرت كوزگە كوپ تۇسپەۋگە تىرىساتىن»، – دەپ ەدى بىزگە.
ۇرپاقتارى بار. شىنتاس تۋراسىندا تىڭ مالىمەتتەر ىزدەستىرىپ، سوندا ۇلى اۋمات اقساقالمەن سويلەسىپ، ماقساتىمىزدى ايتىپ ەك: «ول كىسى جونىندە كوپ جازىلدى عوي»، — دەدى. ءارى قاراي جىلى راي تانىتپادى.
شىڭدىعىندا شىنتاس ءانشى جايىندا دەرەك تىم تاپشى. ارنايى جازىلعان زەرتتەۋ جوق. سۇيەنەر تىرەگىمىز – ا. جۇبانوۆتىڭ «زامانا بۇلبۇلدارى» ەڭبەگىندەگى ونىڭ قىسقاشا عانا ءومىربايانى. وكىنىشتى جايت. ۇرپاعى ازدىڭ ءوزىن كوپ كورىپ وتىرسا، نە شارا؟!
مۇحيتتىڭ شاكىرتى وسى شىنتاس قاراتاەۆتىڭ ءوز قولىمەن جازىپ بەرىپ كەتكەن، كەيىن ا. جۇبانوۆتىڭ سىلتەمە جاسالىنىپ، تىلگە تيەك ەتىلىپ وتىرعان ەڭبەگىنە ەنگىزىلگەن سول «زاۋرەشتىڭ» ءماتىنىن تۇگەلدەي ۇسىنايىق.
1. قاراعىم، سەنىڭ ءۇشىن ەلدەن كەلدىم،
باياعى ءوزىڭ كورگەن جەردەن كەلدىم.
سەن نەگە مەن كەلگەندە تەبىرەنبەيسىڭ،
يىسكەپ ءبىر سۇيەيىن دەگەن ەدىم.
2. قۇلاننىڭ تۇزدە كوردىم شوقىراعىن.
قايىڭنىڭ جاستا كوردىم جاپىراعىن.
سەن قالعان وتىز ۇلدان جالعىز زاۋرەش،
ءبىر ۋىس بۇيىرمادى توپىراعىڭ.
3. جاقىن دوس ءبىر-بىرىنە سىر ايتادى،
اتاسى بالاسىنا شىن ايتادى.
ايرىلىپ جالعىزىمنان قالعاننان سوڭ،
«كوكە» دەپ ەندى مەنى كىم ايتادى!
4. ويلاپ ەم مەن كەلگەندە شىعار ما دەپ،
اتاڭنىڭ حال-احۋالىن سۇرار ما دەپ.
قوزعالماي وزگەلەرگە جاتساڭ-داعى،
ورنىڭنان مەنىڭ ءۇشىن تۇرار ما دەپ.
5. رۋحىڭ بىلگەن شىعار كەلگەنىمدى،
وقىدىم ءمىناجاتتان بىلگەنىمدى.
باسىڭدى مەن كەلگەندە كوتەرمەدىڭ،
جالعىزىم جاڭا ءبىلدىم ولگەنىڭدى.
6. قايعىنىڭ جاڭا جەتتىم قيىنىنا،
سەل بولدى كوزىم جاسى قويىنىما.
قۇشاقتاپ قابىرىڭدى ءبىراز جاتتىم،
ەركەلەپ اسىلار دەپ مويىنىما.
7. ساقتالماس بولات پىشاق قىن بولماسا،
وتىرىك نەگە كەرەك شىن بولماسا.
زارلانىپ ساۋلى ىنگەندەي مەن كەلگەندە،
باسىڭدى ءبىر كوتەرشى تىم بولماسا.
8. سەن ەدىڭ تاۋدان اققان بۇلاعىم-اي،
تاعدىردان ءومىرىڭدى سۇرادىم-اي.
وتىزدان جالعىز قالعان بالام ەدىڭ.
شىنىڭمەن كەتكەنىڭ بە، شىراعىم-اي.
9. كوڭىلىمدى تۇرا المادىم ەلدە تىيىپ،
ءبىر قۇلاش قالقام جاتىر جەرگە سىيىپ.
كوزىڭ بار جانارىنداي قۇرالايدىڭ،
كىم كومدى بۇل ورىنعا كوزى قىيىپ.
10. وتىرمىن ايەت وقىپ اتتان ءتۇسىپ،
شىداماي مەزگىل-مەزگىل قابىر قۇشىپ.
كورمەسەم ءبىر ساعات تا توزبەۋشى ەدىم،
عايىپ بوپ كەتكەنىڭ بە قولدان ۇشىپ.
11. ەلىمە مەدەت اتىم بولدى ءدارىپ،
كەزىندە ايتتىم بيلىك بۇزىپ-جارىپ.
تايانىشىم ۇزاق بولماي سەن دە كەتتىڭ،
سيادى جالعىز باسىم قايدا بارىپ.
12. دۇنيە مىنا جالعان كەتتىڭ قىرىن،
پەندەگە كىم دە بولسا پەرزەنت شىرىن.
اجال وق ساعان دەگەن ماعان جەتىپ،
الدىڭدا مەن ولسەمشى ءۇش كۇن بۇرىن.
13. جايناعان جاي تاسىنداي كوزىڭ قايدا،
سىيمادىڭ قىز دا بولساڭ قۋ ماڭدايعا.
كوكەڭنىڭ ەڭىرەپ قالعان ءحالىن بىلسەڭ،
كۇنىندە قيامەتتىڭ ورىن سايلا.
14. اق بەتىڭ ايدىن كولدىڭ الابىنداي،
قاسىڭ بار مولدالاردىڭ قالامىنداي.
الدىڭنان تاعدىر قۇدىرەت جارىلقاسىن،
كەشىكپەي مەن دە ارتىڭنان بارامىن-اي.
شىعارما شۇرايلى. كوركەم. ءتىلىمىزدىڭ قايماعى بۇزىلماعان سوناۋ داۋىردە، جيىن-توي، باسقا دا جاعداي كەزىندە ءبىر اۋىز ولەڭدى تابان استىنان شىعارىپ ايتا المايتىن قازاق بولماعان. ايتسە دە «زاۋرەش» – اقىندىق دارىنى مول جاننىڭ شىعارماسى. مۇحيتتىكى. شەدەۆردىڭ تۋىنا سەبەپ – ونىڭ قايعىلى وقيعاعا تىكەلەي كۋا بوپ، مەدەتتىڭ قارالى ءحالىن كوزىمەن كورۋى، ساي-سۇيەكتى سىرقىراتا زارلانىپ شىعارعان سوزدەرىن قۇلاعىمەن ەستۋى. سولاي دەپ سانايمىز. باسقالاي ءجونى جوق. «كوزىڭ بار جانارىنداي قۇرالايدىڭ»، «جايناعان جاي تاسىنداي كوزىڭ قايدا» دەگەن تارماقتار بار ولەڭدە. مۇحيت سوعان قاراعاندا، زاۋرەشتىڭ نۇر سيپاتتى جامالىنا قانىق ءتارىزدى. «اق بەتىڭ ايدىن كولدىڭ الابىنداي، قاسىڭ بار مولدالاردىڭ قالامىنداي»، – دەيدى تاعى ءبىر جولداردا. زاۋرەش كوركىنە توقتالۋ اكەسىنەن گورى جاسى شامالاس ءانشى مۇحيتقا، اقىن مۇحيتقا ءتان. بىرەۋدىڭ اتىنان جوقتاۋ شىعارۋ – قازاقتا بار عۇرىپ. بارىمىزگە بەلگىلى. مىسالى، كەلىنى مەڭەشكە شىعارىپ بەرگەن ارالبايدىڭ جوقتاۋى، ت.ب. دالەل.
ايتا كەتۋ كەرەك، مەدەتتىڭ ءوز جانىنان شىعارعان شۋماقتاردى ەل كەيىن مۇحيتتىڭ وسى نۇسقاسىمەن ارالاستىرىپ جىبەرگەن سياقتى. بۇل ەكى ۆاريانتتى سالىستىرا قاراعاندا، ولەڭدەردىڭ ءسوز ورنەگىنەن اڭدالادى.
مۇحيت اندەرىن نوتاعا العاش ءتۇسىرىپ، حاتتاپ كەتكەن كىسى ا. زاتاەۆيچ ەدى (1869-1936). مۋزىكانت. ماسكەۋدە، پەتروگرادتا تۇرادى. 1920 جىلى كوكتەمدە ورىنبورعا كەلەدى. وسىندا تۇراقتاپ، قارجى-ەسەپ سالاسىندا، حالىق اعارتۋ بولىمىندە جۇمىس ىستەيدى. كونتسەرتتىك توپتىڭ اككومپانياتورى بولعان. كوپ ۇزاماي ا. زاتاەۆيچ قازاق حالقىنىڭ ءان – كۇيلەرىن جيناي باستايدى. نەبىر مارقاسقا جايساڭدارمەن جۇزدەسىپ، ولاردان تالاي مۇرالار جازىپ الادى. سوندا مۇحيتتىڭ نەمەرەسى عۇبايدوللامەن دە تانىسادى. عۇبايدوللا سول كەزدە ورىنبوردا وقىپ جۇرگەن-ءدى. ول جونىندە ەتنوگرافتىڭ ءوزى مىناداي ايقىن مالىمەت قالدىرعان: «عۋبايدوللا مۋحيتوۆ (1891-1942 – رەد.), ۆنۋك زنامەنيتوگو ۋرالسكوگو بايانا مۋحيتا، ۆ 1920-1921 گوداح سوستويال كۋرسانتوم ورەنبۋرگسكوي كاۆالەريسكوي شكولى كوماندنوگو سوستاۆا ۆمەستە س ت. ايمۋرزينىم، س. جۋماگۋلوۆىم، س.د. يسحاكوۆىم، ي در.، ا زاتەم بىل كراسكوموم ۆ تاشكەنتە. سەرەزنىي ي سپوكوينىي، چرەزۆىچاينو ديستسيپلينيروۆاننىي چەلوۆەك، حوروشي زناتوك پەسەن سۆوەگو پروسلاۆلەننوگو دەدا، كوتورىە پەرەداەت اكادەميچەسكي توچنو، كراسيۆو ي حاراكتەرنو حوتيا ي نە وبلاداەت دليا ەتوگو دوستاتوچنو سوچنىم گولوسوم. ك موەي رابوتە مۋحيتوۆ ۆو ۆرەميا وتنوسيلسيا س بولشيم سوچۋۆستۆيەم ، ي ۋرالسكايا گرۋپپا ناستوياششەگو سبورنيكا وبيازانا ەمۋ منوگيمي چرەزۆىچاينو تسەننىمي سووبششەنيامي، ۆىدۆينۋۆشيمي ەگو ۆ نەي نا پەرۆوە مەستو»، — دەيدى.
زاتاەۆيچ عۇبايدوللانىڭ ءوز اۋزىنان «زاۋرەش» ءانى حيكاياسىن ەستىپ، تىڭداپ، نوتاعا ءتۇسىرىپ الادى. عۇبايدوللانىڭ قىزى ءاسيانىڭ كۋالاندىرۋىنشا، ول وتە ساۋاتتى كىسى ەكەن. «الاش وردا» پارتياسىنىڭ يدەياسىنا قولداۋ ءبىلدىرىپ، قىزمەت ەتكەن. كەيىن جازىقسىز جازالانادى. اعاسى مۇسانىڭ قۋىنۋى ارقاسىندا تۇرمەدەن بوساپ شىعادى. ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتتىڭ مامانى ەكەن. سوعىستىڭ الدىندا كوكشەتاۋدا مەكتەپ ديرەكتورى بولعان. ول 1896 جىلى تۋىپ، 1944 جىلى دۇنيەدەن وتكەن.
ارعى تەگى – ابىلقايىر حان. ودان نۇرالى. نۇرالىدان – قاراتاي سۇلتان. قاراتاي سۇلتاننان – ەركىن. ەركىننەن – مەرالى. مەرالىدان – مۇحيت. مۇحيتتان ون بەس بالا ورەدى. ونىڭ ىشىندە شوڭنان (مۇقامەتجان) – وسى عۇبايدوللا. تۋعان، ولگەن جىلدارى تۋراسىندا قايشى دەرەكتەر بار. قاراتوبەلىك جاۋلىباي قوسىباەۆ: «عۇبايدوللا (قۇباي) مۇحيتوۆ (1895-1944) – مۇعالىم، باتىس قازاقستان وبلىسى، شىڭعىرلاۋ اۋدانىندا مۇعالىم بوپ ءجۇرىپ، اۋىرىپ، قايتىس بولدى»، – دەيدى. ال زاتاەۆيچتىڭ جوعارىداعى تۇسىنىكتەمەسىنە رەداكتسيا تاراپىنان ەنگىزىلگەن مالىمەت – تسيفرلار باسقاشا. دۇرىسى – ءا. عۇبايدوللاقىزىنىكى.
عاريفوللا قۇرمانعاليەۆتىڭ ورىنداۋىندا ونەرتانۋشى عالىم، پروفەسسور ب. ەرزاكوۆيچ «زاۋرەش» ءانىن نوتاعا تۇسىرگەن. شىعارمانىڭ قۇرىلىس – سيپاتتاماسىنا توقتالىپ وتەيىك ەندى.
داراق سۋرەتكەر سال مۇحيت «زاۋرەش» انىندەگى دىبىستار جۇيەسىنىڭ قۇرىلىمىن ارقيلى لادتىق تىزبەكتەرگە قۇبىلتا قۇرعان. ولەڭنىڭ «ۋا، زاۋرەش!» دەگەن العاشقى بۋناعى جوعارعى رەگيستردەگى اششى ۇنمەن باستالدى (عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ. مۇحيتتىڭ اندەرى. «داستان» دىبىس جازۋ ستۋدياسى الماتى. 2001 جىل). ديناميكالىق دارەجەسىنەن كۇرسىنىس تابى (سوسپيراندو) اڭدالادى. مەلوديادا «سەنىڭ ءۇشىن ەلدەن كەلدىم» دەلىنگەن سوزدەر بيىك شىڭعا ودان ءارى شىرقاي سوزىلا كوتەرىلىپ، فەرماتاعا ۇلاسادى.
سال مۇحيتتىڭ دىبىستاردى بۇلاي قۇرۋداعى ءادىس-ءتاسىلى، دياپازوننىڭ ەڭ جوعارعى نوتاسىنا شىعۋى – مەدەتتىڭ ىشكى سەزىمىن، كۇيىك-شەرىن، زارپىن بەينەلەۋ، ياعني قارالى اكەنىڭ قاسىرەتىن تىڭداۋشىعا قاپىسىز جەتكىزۋ. شىڭىلداعان وتكىر ءۇن باقىتسىز جاننىڭ اششى زارىن بەرەدى. كوڭىل-كۇيدىڭ قايعىلى پسيحولوگيالىق جايىن مۇحيت ءارى قاراي باسقاشا شەبەرلىكپەن سومداعان. مىسالى، «اينامكوزدە» اۋەن سازى اباب تۇرىندە قايتالانىپ وتىرادى. ال «زاۋرەشتەگى» ءار فرازادا اۋەز قايتالانبايدى، زارلى ساز سونى دىبىستار تىزبەگىمەن ءوربىپ، تولىعىپ وتىرادى.
سوڭعى تارماقتاعى مۇڭلى، قايعىلى (دولەنتە) ۇنگە وكسىك ءتارىزدى لەپ قاباتتاسىپ ءتامامدالادى. ءار شۋماقتا ول وسىلاي قايتالانىپ تۇرادى. بۇدان مۇحيتتىڭ پسيحولوگيالىق بولمىسىنىڭ ءبىر قىرىن، ياعني ەمپاتياعا قابىلەتتىلىگىن تانيمىز. مۇنى عىلىمي انىقتامادا بىلاي دەپ اشىپ كورسەتەدى: «ەمپاتيا (لاتىن ءسوزى، ماعىناسى «اسەرلەنۋ») – وزگە ادامداردىڭ جان دۇنيەسىنىڭ سىرى مەن كۇي-جايىن ءبىلۋ قابىلەتتىلىگى جانە وعان جاناشىرلىق ءبىلدىرۋ. ەمپاتيا… وزىندىك ءمان-ماعىناسى بار ەرەكشە سەزىم. ەمپاتيانىڭ ايقىن كورىنىسى – سايكەستەندىرۋ; ادامدار وزگەلەر قايعى-قاسىرەتتى جاعدايلار مەن قيىنشىلىقتارعا ۇشىراعاندا، ولارعا جاناشىرلىق ءبىلدىرىپ، سولاردىڭ اۋىر پسيحيكالىق جاي-كۇيىن ءوز باسىنان كەشىرگەندەي حالدە بولۋى».
سۋرەتكەردىڭ شىعارماداعى باستى يدەياسى – تراگەديالى جاعدايدى بادىزدەي كەلىپ، دۇنيەنىڭ وتكىنشىلىگىنە، بايانسىزدىعىنا كوز جەتكىزۋ، كوڭىلگە وي ءتۇسىرۋ.
اۋەننىڭ ءۇزىندىسى سايىن جاڭادان قوسىلىپ وتىرعان تىڭ اۋەزدەردىڭ ءوزارا گارمونيالىق ۇيلەسىمدىلىگى، بايلانىسى ءاننىڭ ەستەتيكالىق كۇشىن ءوسىرىپ، ەموتسيونالدىق قۋاتىن بايىتقان. قوعامدىق ساناعا اينالۋىنىڭ ۇيىتقىسى بولعان.
ماڭدايىنا سىزىلعان ازعانتاي تىرلىك-ولشەمى تاۋسىلىپ، بۇل فانيدەن زاۋرەش اي ءجۇزىن جاسىرعان مەزگىلدە ىرعىز دالاسى وزگەشە كۇيگە ەنىپتى. اينالانى مۇنار بۇركەپتى. ازىناي جەل سوعىپتى. اق بوز ۇيلەر تەڭسەلىپتى. قۇراقتار جاپىرىلىپتى. كولدەگى قۋلار سىڭسىپ شەر تارتىپتى. وعان مەدەتتىڭ زارى قوسىلىپتى. بوتاسىنان اداسىپ جەلمايا بوزداپتى…
«زاۋرەش» ءانى – ۇلى شىعارما. قازاقتىڭ الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق بولمىسىن تانىتاتىن، ىرعىز توپىراعىنان ورلەي كوتەرىلىپ كەڭ جايىلعان – دالا رەكۆيەمى…
ءبورىباي كارتەن
