Jumys ýaqyty biter-bitpesten qalanyń syrtyndaǵy qujyrama qaraı asyǵatynym bar. Bir kezderi óz qolymmen ekken sógeti aǵashynyń kóleńkesi janyma saıa bolatyndaı bezekteımin. Aýyldaǵydaı sıren gúldiń jupar ıisi tanaýymdy qytyqtamasa da, osy bir meken janyma jaıly. Ótken kúnniń kóleńkesindeı rahat bir sezim syılaıdy. Rahaty sol, ersili-qarsyly aǵylatyn kólikterdiń shýyly joq. Qapyryq qalanyń tar balkonyndaı oılanýǵa tarlyq etpeıdi. Kórshiniń abalaǵan qara ıtiniń daýsynyń ózin úzdiksiz esip turatyn samal jutyp qoıady. Tek qazaq bolsa da, shoshqa asyraıtyn Marlenniń úıi jaqtan jaǵymsyz ıis kelip turatyn edi. Dońyzben dońyz bolǵysy kelmedi me, ótken jyly bajyldatyp jatyp ony da ana álemge attandyryp jiberdi. Marlendi bilmeımin, bul men úshin úlken qýanysh edi. Endi ıis te joq. At shaptyrym jerden shelektep sý tasıtynymyz bolmasa, bári keremet. Uńǵyl-shuńǵyly kóp taqtaılarmen ózimniń túr-turpatyma uqsatyp, olpy-solpy ǵyp sala salǵan qýyqtaı bólmeleri bar baspanam qandaı qýanysh syılaıtynyn siz túsine qoımassyz.
Keı kezderi osy úıde turǵanyma maqtanam. Dál men sekildi bir kezderi bıyl toqsanǵa kelip jatqan Berdibek atam da qalanyń syrtynda kúneltpedi me? Oı, ǵafý etińiz! Men Berdibek kókem sııaqty kúneltip jatyrmyn. Tar bólmede otyryp jazý jazǵannyń ǵajaptyǵyn da siz túsine qoımassyz. Jýrnalısterdiń bir adam túsinip bolmaıtyn pasyq minezi bolady ǵoı. Jóni túzý bir maqala jazsa, ǵalamdy tóńkerip tastaǵandaı taltańdaıdy. Túnimen qalam kemirip shyǵyp, qazaq ultyna eleýli eńbek etken jandaı osy úıden taltańdap shyǵatynym bar. Sol sátte taǵy Berdibek kókemdi esime alamyn. Qala syrtyndaǵy saıajaıynda jatyp klassıkalyq shyǵarmalar jazdy. Qalaı ǵana masattanyp, jarylyp ketpedi eken-á?
Bizdiń qalam neni qaýzap júrgenin bilmeımin. Berdibek aǵam óz ómirin kórkem shyǵarmaǵa aınaldyrǵandaı áser beredi. Qyzyǵy, keıinnen sol kórkem shyǵarmany biz ómirimizge aınaldyrdyq.
Berdibektiń «Ólgender qaıtyp kelmeıdisi» aǵasynyń úılenýimen bastalýshy edi ǵoı! Meniń de ómirimniń bar qyzyǵy aǵamnyń úılenýimen bastaldy. Berdibekke uqsap jeńgelerimizdi mazaqtaıtynbyz. Súıinshi suraǵan jeńgesiniń sýmaqaı qoly qaınysynyń tesik qaltasynan jalań sanyna ótip ketpeýshi me edi? Biz bolsaq, Muqaǵalı kókemshe:
«Sút surasam sý bergen, bylamyq bergen
Amansyń ba qý deıtin jylaýyq jeńgem» dep taqyldaıtynbyz. Sol shyǵarmadaǵy basty keıipker Erkinge uqsap, óz Ǵalııamyzdy neshe márte Beltoǵannan kóterip óttik. Biraq Berdibek sekildi myqty emes ekenbiz. Kótergen Ǵalııamdy aıaǵym tasqa shalynyp qulatyp alǵanym bar.
Sol shyǵarmada Erkin FZO-ǵa oqýǵa ketedi. Bizge de ınternattyń qara nanyn jeý baqyty buıyrdy. Erkin Ǵalııasyn qalaı saǵynsa, biz de solaı saǵyndyq.
Taǵy da aýylǵa qaraı keri sheginis. Kesh bata ájeme osy romandy oqyp beretinmin. Ol kezde shyǵarmany oqyǵanmen, ony kim jazǵanyna bas qatyrmaıtynbyz. Bir kúni qyzyq boldy.
Ádebıet páninen «Meniń atym Qojany» oqydyq. Buǵan deıin kınosyn kórip qoıǵanbyz. Sabaqqa «lám-mım» dep aýyz ashpaıtyndardyń ózi aralasyp, áıteýir bir nárse biletindikterin kórsetip qaldy. Olardyń ishinde men de barmyn. Mekteptiń «Qojasy» atanyp úlgergen kezim. Bizdiń ádebıet sabaǵynan dáris oqıtyn Gúlbaqyt atty muǵalımamyz qatty izdenimpaz ustaz edi. Sabaqqa «Balalyq shaqqa saıahatty» da ala kelipti. «Myna kitapta «Meniń atym Qojanyń» tolyq nusqasy bar. Oqımyn deıtinderiń bolsa, alyńdar» dedi. Kitap ǵaıyptan meniń qolyma tıdi. Myna qyzyqty qarańyz. Birinshi áńgimeniń aty «Býryl at». Algebra apaımen shekisip qalǵanmyn. «Meni kórdiń be» degendeı áńgimeni oqı bastadym. «Abaı» kolhozynyń Býryl atynyń shális minezi jaıly áńgime óz tereńine boılatyp barady. Báıgeden bas júlde alǵan attyń keıinnen mertikkeni janarymnan eriksiz jas úıirdi. «Abaı» bizdiń kolhozdyń aty. Zastav. Oı sumdyq-aı sıpattaýdyń bári bizdiń aýyl. Óz kózime ózim senbeı, betterdi aqtarystyra bastadym. Mássaǵan. Balalyq shaqqa saıahattyń ishinde «Súmbege sapar» degen taraý bar eken. Sabaqtan qaıtýǵa asyqtym.
Úıge jete sala ájeme jańalyq ashtym (Ájem de Berdibek kókemmen túıdeı qurdas. Allanyń qalaýymen bıyl toqsanǵa keldi). Apa «Ólgender qaıtyp kelmeıdini» bizdiń aýyldyń aǵasy jazypty. Qarańyzshy. Tań-tamasha bolyp jatyrmyn. Bala Irgebaıdyń sotqarlyǵyna ishek-silem qatqansha kúlem. Bul anaý ózim biletin Irgebaı shal (ol kisi biraz jyl buryn qaıtys boldy) ekenin ájem aıtqan. Mekteptiń dırektory Nasyr Álıev te tanys. Aýylda bir kósheniń aty sol kisiniń atynda. Qoıyńyzshy, shyǵarmadaǵy keıipkerdiń deni óz aýylymnyń turǵyndary. Men árıne, olardy tanymaımyn. Ájem tizbelep kimniń týysqany, olardyń qandaı urpaqtary bar ekenin aıtyp shyǵady.
Balǵyn shaqtyń bal dáýreni kózden bal-bul ushty.
Keıinnen taýly ólkede týyp, taý tulǵaǵa aınalǵan aǵalar bizdiń «vızıtkamyzǵa» aınaldy. «Qaısy aýyldyń balasysyń?» degenderge jaýap – sol taý tulǵa aǵalarymyz boldy. Bireýleri «Shaltabaıdyń áni qalǵan ólkeden ekensiń» dese, endi biri Qapezdi, endi biri Kódekti, Muqaǵalıdy, Berdibekti, Saǵatty, Baqqojany, Zamanbekti, Altynbekti, t.b aıtyp jatatyn. Sodan keıin aǵalarymyzdyń abyroıy bizge degen jaǵymdy kózqaras qalyptastyratyn.
Taǵy da aýyl esime túsedi. Anaý jabyr-jabyr jotalarda Berdibek te biz sekildi asyr salǵan shyǵar. Sol jotada eshbir jerde óspeıtin, aty joq gúl ósýshi edi. Isi tanaýyńdy jarady. Qushaq-qushaq gúl terip alyp, óz Ǵalııamyzdyń nemese «Qaıdasyń Gaýharlap» Gaýharymyzdyń úıine asyǵatynbyz. Qys boıy qolymyz tuıaq bolǵansha asyq oınaıtynbyz. Kóktemde balaǵymyzdy balshyqqa belsheletip láńgi tebemiz. Láńgi demekshi, Berdibek kókemniń «Balalyq shaqqa saıahatynda» sabaqtan qashyp, láńgi tebetini esterińizde me? Artynan ustalyp qalatyny bar. Osy bir sıýjet esime oralsa, meniń de betimniń qany basyma shapshıdy. Ekinshi, ıa úshinshi synypta oqıtyn kezimiz. Muǵalımamyz kelmegen soń, artqy partalardy ysyryp tastap, láńgi oınadyq. Esikte turǵan Jandos degen bala Gúlzıra táteıdiń (bizdiń aýylda ustazdardy osylaı ataıdy) kele jatqanyn aıtty. Kezek mende edi. Qaltama taqta súrtetin tirápkiden jasalǵan láńgimdi súńgitip jiberdim de artqy partalardyń birine qonjııa kettim. Táteı kirdi de, biraz qarap turyp shyǵyp ketti. Álde maǵan solaı kórindi. «Oıyndy jalǵastyraıyq» dep aıǵaı salyp, láńgini tebe bastadym. Dý kúlki. Qarasam, Gúlzıra táteı synyptan shyǵyp ketpepti. Tek esikti ashyp ar jaqqa qaraǵan bolýy kerek. Sol sátte taǵy da Berdibektiń keıipkeri bolyp, ájýalanǵanymdy túsindim.
Joǵaryda «Býryl at» degen áńgimeni oqyp, tań qalǵanymdy aıttym ǵoı. «Or bolyp qalýshy edi basqan jeriń» degen epıgrafpen bastalatyn áńgime saryny da meniń ómirime tym uqsas. Ákemniń aǵasy Oraz degen jamaǵaıynnyń Qazymoıyn degen atyn báıgege qosty. Berdibektiń júırik Býryl aty meniń kózime Qazymoıyn bolyp elesteıdi. Áńgimeni kóbeıtip qaıtemin. Sol Qazymoıyndy ishtarlar basynan aýyr soqqymen uryp óltirdi. Bálkim, uqsastyq, sáıkestik.
Ony qoıyńyz. Bul ómirde plagıat bolyp ómir súrý qyzyq. Bir kezderi Maraltaı aǵam «Uly adamdardyń barlyǵy plagıattar» dep suhbat bergeni bar. Árıne, ókinishtisi uly emespiz. Bireýdiń jazǵanyn kóshirip te alǵan joqpyz. Biraq, Berdibektiń keıipkerindeı ómir súrip jatyrmyz. Plagıattyǵymyz sol, keı kezderi úıdegi kisige bar shyndyǵymdy aqtara salam. «Ólgender qaıtyp kelmeıdide» Erkin Zaǵyshqa esh syryn jasyrmaıtyn edi ǵoı. Áıeli «qıtyqqa tııý úshin qurastyryp otyr» dep senbeıtin-di. Bizdiki de sóıtedi. Bul da uqsastyq.
Búgin de sol. Jumystan úıge qaraı asyqtym. Kúlimdep turatyn kúnniń kózi de kómeskilenip qalypty. Álde maǵan solaı kórindi me eken? Qońyrqaı tirligimniń qııýyn qashyryp turǵandaı. Taǵy bir úlken jańalyq. Biraq, siz oılaǵandaı jaǵymdy emes. Jaǵymsyz. Jaǵymsyz bolatyny sol. Ólgender qaıtyp kelmeıdi. Eger qaıta kelse, Berdibek aǵamen syrlasar edim. Báriniń anyq-qanyǵyna kóz jetkizer edim.
Iá, bul jańalyq ta emes. Berdibek Soqpaqbaev saıajaıyndaǵy aǵashqa asylyp ólipti. Árıne, Berdibektiń ajalynyń qalaı kelgeni jaıly mundaı alypqashpa áńgimelerdi jıi estıtinmin. Bul jolǵyny «Alqa» atty jýrnaldan oqydym. Júsipbek Qorǵasbek aǵam jazypty. Men biletin Berdibek olaı jasamasa kerek-ti. Oǵan Júsipbek aǵa da kúmándanypty. Kiná bálkim, sol «úsh áripter» jaqqa tańylar. Berdibektiń «Biz otarlanǵan elde turyp jatyrmyz» dep Birikken Ulttar Uıymyna hat jazbaq bolǵany júregimdi tóńkerip tastady. (Arman aǵa Sqabyluly jýyrda FB-tegi paraqshasynda Berdibektiń «Men Sovet ókimetine qarsymyn» dep Narynqoldaǵy kezdesýde aıtqany jaıly jazdy) Týra osyndaı erlikti jeltoqsanshylardy jaqtap Saǵat Áshimbaev jasamap pa edi? Altynbek jon arqasyn oqqa tósemep pe edi? Zamanbek te úsh oqtyń qurbany bolmap pa edi?
Bul qazaq ultynyń táýelsizdigi úshin jan qıǵan alǵashqy qurbandyq emes. Maqtanatynym sol, sol qurbandyqqa men sýsyndaǵan Súmbe men Tekestiń sýyn qana ishken Berdibekter shalyndy. Berdibektiń aǵashty at etip, shańyn burqyratqan kóshelerinde biz júrdik. Berdibek oqyǵan mektepte «Meniń atym Qoja» atty qoıylymnyń bas keıipkeri boldyq. Sonaý Berdibek dúnıege kelgen Qostóbe atty onshaqty úıi bar aýyldyń ústinen álsin-álsin ótý baqyty bizge buıyrdy. Berdibektiń jetpis bes jyldyǵynyń (áli esimde) qarsańynda Narynqol men Qostóbe arasyndaǵy oı-shuqyry kóp jol jóndelip, jasap qaldyq. Biraq Berdibek oqyǵan bizdiń aýylǵa jetý qııamet. Oı keshirersizder. Berdibektiń Erkin atty keıipkeri Almatydan eki márte aýylyna jaıaý jetpeýshi me edi? Oǵan qaraǵanda táýir. Tipti, «Balalyq shaqqa saıahatta» ájesi ekeýi Súmbedegi naǵashylarynyń úıine jaıaý baratyn edi ǵoı. Onyń qasynda…
Taǵy da aýyl esime túsedi. Aýyl eske tússe, ájem oıyma oralady. Meniń ájeme degen mahabbatymnyń mazdap janýyna «Ólgender qaıtyp kelmeıdidegi» Erkinniń apasyna degen yqylasy erekshe yqpal etkendeı áser beredi. Aýyl demekshi, bizdiń aýyldaǵy biraz kósheniń aty Berdibektiń keıipkeri bolǵan jandardyń atyna berilgen. Irgebaı kóshesi, Nasyr kóshesi… Biraq, Berdibektiń atynda kóshe de joq. Kósheni qoıyńyzshy, aýyldaǵy mektepte Berdibektiń atyna bir bólme de arnalmaǵan. Qazaqtyń klassık jazýshysy oqyǵan mektep ekenin ıis sezetin qabiletińiz bolmasa, seze almaısyz. Ókinishtisi, Berdibek oqyǵan mekteptiń oqýshylary jazýshy atalarynyń atyn aıtyp, maqtana almaıdy. Berdibek olardyń bolashaqta «vızıtkasyndaı» betke ustary bolatynyn bilmeıdi. Osyndaıda olardyń barlyǵynyń qolyna Berdibektiń «Balalyq shaqqa saıahaty» tússe ǵoı dep armandaımyn. Taǵy da qala syrtyndaǵy qujyrama asyqtym. Oıymda oraǵytyp jatqan osy oılardy qaǵazǵa túsirý kerek. Ol úshin tynyshtyq qajet. Bizdiń aýyl — kúlli qazaqtyń aýyly. Berdibek — kúlli qazaqtyń jazýshysy. Onan keıin ne jazsam eken?
Túıin
Taýly ólke esime oralady. Han Táńiri kóz aldyma kelgendeı bolady. Oılanyńyzshy, Han Táńirine oq atsańyz óle me, asyp tastasańyzshy… Árıne, ólmeıdi. Ólmeıtini sol Berdibektiń keıipkerleri ortamyzda júr. Onyń biri, osyny oqyp otyrǵan — sizsiz. Senbeseńiz, «balalyq shaǵyńyzǵa saıahat» jasap kórińizshi…
Meniń býyrqanyp kelip ,bar jazǵanym — osy ǵana…
Qanat Ábilqaıyr.
