Qazaq kınosy – ulttyq mádenıettiń ajyramas bóligi. Kıno arqyly qoǵamnyń tarıhı kezeńderi, ulttyq bolmys pen zamanaýı úrdisteri kórinis tabady. Osy baǵytta kınonyń teorııalyq negizderin zertteıtin kınotaný ǵylymynyń mańyzy zor. Respýblıkamyzdaǵy kásibı kınotaný mektebiniń bastaýynda turǵan Nógerbek Baýyrjan Ramazanuly 1993 jyly Almatynyń Temirbek Júrgenov atyndaǵy Teatr jáne Kıno ınstıtýtynda alǵash ret óziniń sheberhanasyn ashyp, otandyq jas túlekterdi qanatynyń astyna jınap, bolashaq kınotanýshylardy daıarlaýǵa qadam basady. Sol alǵashqy muzbalaq kınotanýshylar qatarynda Naýryzbekova Gúljan Qurmanǵalıqyzy da boldy.
Qazaq kınotaný ǵylymynyń damýyna ólsheýsiz úles qosqan, ómirin kıno pedagogıkasyna arnap, jas kınotanýshylardy tárbıeleýde úlken eńbek sińirgen Gúljan Qurmanǵalıqyzy týraly sóz qozǵaý – qazaq mádenıeti men ónerine degen qurmettiń belgisi. Ǵıbratty ǵumyrynda Gúljan Qurmanǵalıqyzy – bilim men ǵylym salasynda ózindik orny bar ulaǵatty ustaz, tájirıbeli basshy, ári tereń zertteýshi bola bildi. Oqýyn támamdaǵasyn bilim alǵan oshaǵynda pedagogıkalyq qyzmet jolyn bastap, ustazynyń izgi jolyn jalǵastyrdy. Ol shákirtterine sapaly bilim men tálim-tárbıe berýdi basty maqsat etip, bilimimen de, adamı qasıetterimen de úlgi bola bilgen qurmetti tulǵa. Temirbek Júrgenov atyndaǵy Qazaq ulttyq óner akademııasynyń «Kıno jáne TV» fakýlteti men «Kıno tarıhy men teorııasy» kafedrasyndaǵy basshylyq qyzmetinde ujymdyq basqarýdyń ozyq úlgilerin engizip, uıymshyldyq pen kásibılikti úılestire otyryp, bilim berý úderisin joǵary deńgeıge kótergen biregeı jan. Kásibı uıymdastyrýshylyq qabiletiniń arqasynda oqý ordasynyń damýyna eleýli úles qosýymen qatar birneshe jyl Halyqaralyq deńgeıde ótken Eýrazııa kınofestıvaliniń «altyn kezeńinde» jańashyl bastamalarǵa jetekshilik etkeni áli kúnge sanamyzda saırap jatyr.
Biz biletin Gúljan Qurmanǵalıqyzy qazaq kınosynyń tarıhyn, onyń teorııalyq negizderin tereń zerdeleı otyryp, ulttyq kınotanýdyń ǵylymı-ádistemelik negizin qalyptastyrýǵa ólsheýsiz úles qosty. Ár zertteý maqalasy qazaq kınosynyń erekshelikterin, onyń tarıhı damýy men estetıkalyq qundylyqtaryn jan-jaqty taldaýǵa baǵyttaldy. Ulttyq kınematograftyń damý úrdisterin, rejıssýra men senarıı óneriniń qalyptasý kezeńderin, kıno tili men onyń estetıkalyq erekshelikterin qalamyna tıek etti. Kıno ónerine degen shynaıy qushtarlyǵy ony árdaıym jańa izdenisterge jetelep otyrǵany haq.
Kınotanýshynyń Muhtar Áýezov shyǵarmashylyǵyna jáne onyń kınematografııalyq beınelenýine qatysty júrgizgen zertteýleri otandyq kınotaný ǵylymynda erekshe oryn alady. Ol Áýezovtiń qazaq kıno ónerine yqpaly, onyń prozasynan ekranǵa kóshken shyǵarmalardaǵy kórkemdik erekshelikteri týraly keńinen taldaý jasady. Áýezovtiń ádebı murasy men ulttyq kınematograftyń ózara baılanysyn zertteı otyryp, qazaq kınosynyń tarıhı-mádenı negizderin tereń ashýǵa úles qosty. Onyń «Áýezov jáne kıno» eńbegi Muhtar Áýezov shyǵarmashylyǵy men onyń ekrandyq ınterpretaııasyna tereń kınotanýshylyq taldaý jasaýymen erekshelenedi. Zertteýshi Áýezov shyǵarmalaryndaǵy harakterlik keıipkerlerdiń ekranda beınelený erekshelikteri, olardyń kórkemdik jáne rejısserlik ınterpretaııasy zertteý nysanyna aınalǵan.
Abaı beınesiniń bıografııalyq janr aıasynda somdalýy – ulttyq kınematografııadaǵy mańyzdy qubylys. Bul turǵyda Gúljan Naýryzbekova Abaıdyń ekrandyq tulǵasyn taldap, onyń ádebı muradaǵy jáne kınodaǵy kórkemdik tabıǵatyn salystyrady. Sonymen qatar, Muhtar Áýezovtiń derekti kıno keıipkeri retindegi beınesi – onyń mádenı-aǵartýshylyq jáne ádebı murasynyń kıno óneri arqyly nasıhattalýyn aıqyndaıtyn mańyzdy aspektilerdiń biri. Zertteýshiniń eńbegi Áýezov shyǵarmalary men onyń kıno ónerindegi beınesine analıtıkalyq turǵydan qaraýǵa múmkindik beredi. Bul zertteý ulttyq kınematografııa men ádebıet baılanysyn, sondaı-aq tulǵanyń ekrandaǵy reprezentaııasyn túsinýge septigin tıgizedi.
Ustaz retinde kıno pedagogıkasynda Gúljan Qurmanǵalıqyzy jańa oqytý ádisterin engizip, stýdentteriniń shyǵarmashylyq áleýetin damytýǵa erekshe nazar aýdardy. Kóptegen daryndy kınotanýshylardyń qalyptasýyna yqpal etti. Onyń dáristeri tek teorııalyq bilim berýmen shektelmeı, kıno ónerine degen súıispenshilik pen kásibı sheberlikti sińirýge negizdeldi. Stýdentterine árdaıym shyǵarmashylyq izdenisti, synshyl oılaýdy jáne ulttyq kıno murasyn tereń túsinýdi úıretti. Ustazdyq jolynda ol kóptegen shákirtteriniń ǵylymǵa, kıno zertteý isine bet burýyna sebepker boldy. Onyń tálimin alǵan shákirtteri búgingi tańda qazaq kıno óneriniń, qazaq televızııasynyń, kıno pedagogıkasy, synshylyq syndy ártúrli salalarda jemisti eńbek etýde. Shákirtteriniń jetistikteri ulaǵatty jannyń eńbeginiń mańyzdylyǵyn aıshyqtaı túseri anyq.
Gúljan Qurmanǵalıqyzy eseli eńbek jolynda ulttyq kınematograftyń damýyna belsendi aralasyp, jańa tolqyn rejısserlerimen, senarıstermen shyǵarmashylyq baılanys ornatty. Ol qazaq kınotanýyn shetelde tanytýǵa zor úles qosyp, kóptegen halyqaralyq biliktilikti arttyrý, akademııalyq utqyrlyq boıynsha ózge elderdiń kıno zertteýshilerimen tyǵyz baılanys ornatty. Qazaq kınotaný ǵylymynyń damýy úshin onyń ǵylymı jáne praktıkalyq bazasyn nyǵaıtý mańyzdy ekenin uǵynǵan jáne sonyń jolynda belsendi qyzmet atqarǵan aıaýly jan. Bul baǵytta arnaıy oqý baǵdarlamalaryn ázirleý, kıno zertteýshilerin daıarlaý, kınotaný eńbekterin basyp shyǵarý jáne halyqaralyq ǵylymı baılanystardy arttyrý qajet ekendigin únemi alǵa tartyp otyrdy. Osy oraıda, kınotanýshy mamandardyń róli arta túspek. Óıtkeni, qazaq kınosynyń keshegisi men búginine baǵa berip qana qoımaı, bolashaǵyna da yqpal etetin negizgi sarapshylar – kınotanýshylar ekenin eskerip, sony jadymyzǵa quıa bilgen Gúljan Qurmanǵalıqyzynyń ár aqyly men keńesi kókeıimizde jattalyp qaldy.
Qazaq kınotaný ǵylymynda ózindik sara jolyn qalyptastyrǵan kınotanýshy Raýshan Ospanova, Roza Abdýllahatova, Qatesh Álimbaeva, Kúlshara Aınaǵulovanyń izin basyp, jolyn jalǵaǵan Gúljan Qurmanǵalıqyzynyń esimi kıno pedagogıkasy men qazaq kınosy tarıhynda máńgilikke saqtalary anyq. Ardaqty ustazymyz qazaq kınosynyń janashyry, bilikti pedagog jáne tereń oıly ǵalym retinde kıno ónerin súıer jandardyń jadynan óshpeıdi.
Qadirli Gúljan Qurmanǵalıqyzy – boıyna tereń adamgershilik qasıetterdi sińirgen, aınalasyna qurmet pen janashyrlyq tanyta biletin erekshe tulǵa. Onyń úlkenge qurmet kórsetip, kishige izet bildirýi – tek ádep qana emes, rýhanı kemeldiliktiń belgisi dep túsinemin. Ulttyq mádenıet pen ónerge janashyrlyq tanytyp, onyń damýyna úles qosý jolynda ol óziniń ádilettiligimen, keń júrekti bolmysymen erekshelenedi. Kafedradaǵy úlken klassık aqsaqaldardan bastap, óner men ǵylymǵa endi ǵana qadam basqan órimdeı jastardyń basyn bir arnaǵa toǵystyrý – úlken sheberlik pen eptilikti qajet etetin is. Bul qasıet kez kelgenniń qolynan kele bermeıdi. Al Gúljan Qurmanǵalıqyzy osy jaýapkershilikti óz moınyna alyp, ár býynnyń ózara úılesimdi qarym-qatynasta bolýyna yqpal ete bildi. Onyń ádiletti kózqarasy men janashyrlyǵy aınalasyndaǵy adamdarǵa demeý bolyp, árkimniń óz jolyn tabýyna múmkindik berdi. Parasatty tulǵa úlkenderdi syılap, olardyń tájirıbesi men danalyǵyn baǵalaı bilse, jastarǵa senim artyp, olardyń boıyndaǵy talant pen jigerdi qoldaýǵa árdaıym daıyn turatyn. Kózi tiri bolǵanda bıyl mereıli 65 jasqa tolar edi... Gúljan Qurmanǵalıqyzynyń adamgershilik bolmysy, meıirimi men eńbekke degen talapshyldyǵy – aınalasyndaǵy adamdarǵa únemi úlgi bolyp qalary haq. Onyń tek óz ortasynda ǵana emes, kınogerler úshin de qadirli tulǵa retinde tanylyp, rýhanı úndestiktiń, shyǵarmashylyq sabaqtastyqtyń jarqyn kórinisin qalyptastyrýdyń ozyq úlgisin kórsete bilgeni janǵa medeý...
Gúlim KÓPBAIQYZY,
kınotanýshy
