Uzaq jyl Reseıde aımaq basshysy bolǵan Aman Tóleevtiń qaıtys bolǵanyna 2 jylǵa jýyqtady. Ol týraly el aǵasy, belgili kásipker Marat Nábıevtiń esteligin usynamyz.
Alys ta jaqyn tulǵa. Aman Tóleev týraly dál osylaı aıtý kerek. Qany qazaq úshin odan jaqyn jandy tabý qıyn. Al QazaqstanRespýblıkasy úshin odan alys qaıratker taǵy joq edi. Aman Ǵumarulynyń ultymyzǵa sonshalyq jaqyndyǵyn ózim sezindim, onyń úlgili isterinen kórdim. Al Qazaqstan úshin nege alys qaıratker bolyp qalǵanyn sol tustaǵy saıasattan izdeý kerek.
Endeshe, bárin basynan bastaıyn.
1992 jyly maǵan Arqa, Aqmola óńirindegi belgili qaıratker Svetlana Jalmaǵambetova habarlasty. Anyǵynda bul kúlli Qazaqstanǵa tanys esim. Qala men oblys aýmaǵyna shyǵyp, respýblıka deńgeıinde eńbek etti. Senim arqalaǵan senator da boldy.
Svetlana Jaqııaqyzy sol joly telefon arqyly: «Marat,saǵan mynandaı tapsyrma bersem. Men Aman Ǵumaruly Tóleevpen Moskvadaǵy Joǵary partııa mektebinde birge oqyp edim. Ol kisi qazir Reseıde jumyssyz qaldy. Endi ǵana Moskvaǵa shaqyrtyp Reseıdiń Federaııa Keńesine me eken, bir jumys bermekshi. Osy kezde deıingi bastan ótken saıası kúresi jaıynda jazǵan kitaby bar. Biraq ony shyǵaratyn aqshasy joq kórinedi» dedi.
Men jaǵdaıdy birden uqtym. Jalmaǵambetova teginnen-tegin habarlaspaǵanyn, osy aqparatty jetkizý arqyly-aq qolqa salyp otyrǵanyn túsindim. Ary qaraı sózdi sozǵyzbaı, «jaraıdy» dedim.
Ol kezde Reseıdiń rýbli jańa shyqqan. Orystar bizdi aldap soqqan kez. «Aldymen biz rýbldi engizip alaıyq, sodan soń senderdi jańa rýbl aımaǵyna qosamyz» dedi de, aıaǵynda Qazaqstandy keńestiń saban aqshasyna qaldyryp ketti. Onyń endi Reseıge qajeti joq. Qazaqstan men Orta Azııanyń árbir úıinde qapshyq-qapshyq bolyp jatty.
Men Reseıdiń jańa rýblin dıplomatqa nyǵarlap salyp aldym da Moskvaǵa ushtym. Svetlana Jaqııaqyzy maǵan Tóleevtiń kómekshisiniń telefonyn bergen. Soǵan habarlastym. Ol keldi. Men aqsha toly dıplomatty usyndym da: «Mynaǵan Aman Ǵumaruly óziniń kitabyn shyǵarsyn» dedim. Kómekshisi «Sizdiń aty-jónińiz ben telefonyńyzdy jazyp alaıyn» dedi. Men «Túk jazbańyz. Tek mynany aıtyńyz. Biz – qazaqtar Tóleevti maqtan tutamyz. Qazaqtyń arasynan shyqqan Aman Ǵumaruly sııaqty adam joq. Óıtkeni Reseıdiń patshalyq taǵyna otyrýǵa úmitker orystan basqa ulttar arasynda bizdiń qazaqtan shyqty. Biz ol kisige sondaı rızamyz. Bizdiń qazaqtyń atyn kóterdi. Sondyqtan men týraly eshteńe jazbańyz. Myna qarjyny aparyp berińiz, kitabyn shyǵarsyn» dedim. Sosyn buryldym da, ketip qaldym. Ózimdi óte bir jeńil sezindim. Tóleevti ata jurty – búkil qazaqtyń atynan qoldaýdy Táńir maǵan buıyrtqan eken dep oıladym.
Arada tórt jyl ótti. Men Qostanaı oblysyndaǵy Lısakov ken-baıytý kombınatyn aldym. Bul Qazaqstandaǵy iri óndiris oryndary saýdaǵa túse bastaǵan 1996 jyl edi. Kombınatty óz qaraýyma alǵannan keıin aınaladan bıznes áriptester qarastyra bastadym. Munda temir rýdasy shyǵady, onyń jentegin satýym kerek. Buǵan deıin Qaraǵandy metallýrgııa kombınatyna beretin. Ýral jaqtaǵy Magnıtogorskdegi metall kombınattaryna aparady. Az-azdan Chelıabınsk men Nıjnyı Tagıl kombınattary alady eken.
Biraq osynyń bári azdyq etti. Bizge Lısakovskiniń óndiristik qýatyn arttyrý úshin rýdany alatyn jańa áriptester kerek. Osy tusta aldymen oıǵa túskeni Kemerov oblysynyń irgeli metallýrgııa kombınattary edi. Onda Batys Sibir jáne Kýznek metallýrgııa kombınattary bar bolatyn. Týra osy kezde Kemerov oblysynyń saılaýshylary Aman Tóleevti ózderiniń gýbernatory etip saılaǵan.
Lısakovskide otyrdym da Svetlana Jaqııaqyzyna telefon soqtym. «Svetlana Jazııaqyzy, ertede Aman Ǵumarulyna kómektesip edim ǵoı. Kitabyn shyǵaratyn kezde. Endi ol kisiniń maǵan kómegi kerek bolyp tur. Men mynaý Lısakov ken-baıytý kombınatyn aldym. Ony estigen shyǵarsyz. Qazaqtyń arasynda birinshi bolyp úlken óndiristiń qulaǵyn qolyma ustadym. Maǵan qazir temir rýdasynyń jentegin satý kerek. Siz Tóleevke habarlassańyz jón bolar edi. Men aldaǵy dúısenbi kúni sol jaqqa barmaqpyn. Men Tóleev qabyldasa eken». Osyny aıttym.
Birazdan soń Jalmaǵambetova ózi baılanysqa shyqty. «Dúısenbide Aman Ǵumaruly sizdi kútedi» dedi. Lısakovskiden attanyp, Astana – Pavlodar – Navosıbırsk arqyly Kemerovoǵa jolǵa shyqtym . Novosıbıskige jaqyndap kele bergende bizdi toqtatty. Djıpta júrgizýshim men oqqaǵarym bar. Úsheý edik. Bizdi toqtatty. Kóliktiń terezesin ashyp «Men aǵama sálem berýge bara jatyrmyn» dedim. «Qandaı aǵa?» de suraıdy reseılik mılııoner. «Aǵam Aman Tóleev» degenim sol, álgi joldaǵy mılıııa qolyn shekesine qoıyp, chest bergeni. Ary qaraı zaýlaı berdik.
Kemerovoǵa kire bergende taǵy toqtatty. «Mynalarǵa ne kóringen? Qazaqstandyq nómiri bar avtokólikti toqtatýǵa tapsyrma alǵan ba?» degen oı keldi basyma. Bul joly suraqtary basqasha boldy. «Siz Nábıev myrzasyz ba?» dep surady. «Iá». Olar meni qonaq úıge bastap aparýǵa tapsyrma alǵan eken.
Tóbesindegi qyzyl-kók shamyn aınaldyra jarqyldatyp qonaq úıge bastap keldi. Biz áli bul qalany bilmeımiz ǵoı. Onda meniń atyma dep birneshe lıýksterin daıyndap qoıypty. Aqshasyn qoımaı ózim tóledim. Bireýge kiriptar bolǵandy eshqashan unatpaımyn. Basqalardyń esebinen kún kóretin daǵdym joq.
Tańerteń jergilikti ýaqytpen saǵat 8:00-de maǵan Tóleevtiń kómekshisi telefon soqty. Áıel adam eken. Sypaıy túrde «Siz Nábıev myrzasyz ba?» dep surady. «Iá» dedim. Óziniń Aman Ǵumarulynyń kómekshisi ekenin, aty-jónin aıtqan soń «Aman Ǵumaruly sizdi saǵat 12:45-te kútedi» dedi. «Jaraıdy» desem de qatty oılanyp qaldym. Biz ózi kóńili bir atym nasybaıdan qalatyn halyqpyz ǵoı. Kez-kelgen mekemeniń qyzmetkerleri saǵat 13:00-de túski asqa úziliske shyǵady. Gýbernatordyń ol kesteni óte qatań saqtaıtyny túsinikti. Sonda myna 15 mınýtta oǵan neni aıtyp, túsindirip úlgeremin?
Maǵan bólgen ýaqyty kóńilime qonbaǵanmen qabyldaýyna bardym. Týra 12:45-te ishten bir adam shyqty da, kómekshisi meni kirgizdi. Tóleev kóńildi eken. Amandasqan soń menen alǵashqy suraǵany:
- Marat, ákeı tiri me?
- Shúkir, tiri! –dedim.
Ústelinde daıyndap qoıǵan kitaby bar eken. Baıaǵy men qarjysyn tólep shyǵartqan kitap qoı. Soǵan ákeme arnap qoltańbasy men tilegin jazdy. Úıde áli saqtaýly tur. «Asken Nabıevıchý! Spasıbo za takogo syna!» Álbette, qaıtyp kelgen soń ákeıdiń qolyna tapsyrdym ǵoı.
Tóleev áli kelgen sharýamdy suraǵan joq. Men tyqyrshı bastadym. Sóıtsem:
- Al júr, túski tamaq isheıik,- degeni.
Bul men oılamaǵan usynys edi. Bulaı qurmetteıdi dep kútken joqpyn. Óziniń arnaıy tamaq ishetin, qonaqtardy syılap jiberetin dastarqany bar eken. Daıashy birinshi tamaq orystyń borynan bastap ákelip jatyr. Bir kezde araq quıdy.
Birden:
- Men araq ishpeımin,- dedim. Nege ekenin ishkim kelmedi. Bálkim, qansha degenmen biz bólek ketken soń Reseıdiń basqa memleket bolyp ketkenin eskerdim be eken?!
Tóleev bolsa oıymdy oqyp otyrǵan sııaqty, taǵy kúle qarap:
-Marat basqamen ishpeseń de, menimen bir ret iship qoıýyńa bolar?- degeni.
Sonda oılandym. «Mynandaı kisimen endi qashan kezdeserim belgisiz. Bir aýyz sózin jerge qaldyrmaıyn. Qazir ishpesem keıin ókinip júrermin». Orystyń ádetimen úsh rıýmkadan ishtik. Tamaqtan soń:
- Kettik,- dedi.
Qaıtadan kabınetine keldik. Jaıǵasyp otyrǵan soń:
- Al, Marat, kelgen sharýańdy aıt,- dedi.
Baıqap qaraǵanda osynyń bárinde tereń qazaqy tárbıe jatqan joq pa! Ata-babanyń salty osyndaı emes pe edi! Qazaqtyń qaı aýylynyń úlkeni bolsyn basqa jaqtan kelgen jandy jaqsylap kútedi. Bary taıyn, joǵy qoıyn soıyp tastaıdy. Qarnyn toıǵyzyp, atyn otqa qoıǵyzyp baryp, sharýasyn suraıtyn. Reseıde qalyń orystyń ortasynda jalǵyz otyryp, osy baıyrǵy babalardyń saltyn saqtaǵan Tóleevke sol kezde keremet rıza bolyp edim. Al rızalyqtyń kókesin aǵamyz sodan keıin de kórsetken.
Men Lısakov ken-baıytý kombınatyn alǵanymdy aıttym. Qazaqstannyń óndirisinen habardar ettim. Metallýrgııa kombınattary az. Rýdaǵa suranys kóp emes.
- Maǵan temir keniniń jentegin ótkizý kerek edi. Siz basqaratyn oblysta úlken eki metallýrgııa kombınaty bar. Solarmen áriptes bolyp, konentrat ótkizsem degen oıym bar. Bar sharýam osy,- dedim.
- Marat, onda bir-eki kún kútip, sársenbige deıin qala turasyń ba?- dep surady betime qarap.
- Bir-eki kúnińiz ne, buıymtaıym oryndalatyn bolsa, bir-eki apta jatýǵa peıildimin ǵoı,- dedim.
Aman Tóleev aldyndaǵy bir batyrmany basty da, arǵy jaqqa tapsyrma berdi.
- Sársenbi kúnge saǵat 10:00-ge jınalys bolady. Myna adamdar shaqyrylsyn. Batys Sibir metallýrgııa kombınatynyń basshylary, Kýznek metallýrgııa kombınatynyń basshylary. Ári olardy basqarýǵa alǵan kompanııalar meńgerýshileri. Oblystyń ónerkásip jóninde jaýapty basshylary.
Ol kezde Batys Sibir metallýrgııa kombınatyn ataqty «Alfa bank» basqarýǵa alǵan bolatyn. Ekinshi kombınattyń kimge tıesili ekeni esimde qalmapty. Olar da saýsaǵynyń ushynan ustatpaıtyn myqtylar ekeni belgili ǵoı.
Jınalys ýaqytyn jáne kimder keletinin belgilegen soń maǵan qarap:
- Marat, mende oblys gýbernatorynyń rezıdenııasy bar. Qonaq úıdi tastap, ketkenshe sonda jatasyń,- dedi.
Men:
- Aman Ǵumaruly, renjimeńiz, men onda barmaımyn,- dedim. -Bári qas qaqpaı sizdi ańdyp júrgenderi anyq. Qaı jerden súrindirýdi oılaıdy. Mine, qazaq baýyry keldi, oǵan jaǵdaı jasady, memlekettiń, salyq tóleýshilerdiń aqshasyna ustalatyn rezıdenııasyn berip qoıdy degen sóz shyǵady. Onyń qajeti qansha? Qonaq úıde jatyrmyn. Adamdarym da sonda. Erkin júrip-turmyz. Artyq sózden siz de, biz de aýlaqpyz ǵoı.
Betime qarady da:
- Marat, sen aqyldy ekensiń!- dep súısindi. Ári qaraı sál oılanyp otyryp:
- Marat, seniń jumys isteýge qulshynǵanyńdy quptaımyn. Naqty ekonomıkasyn kótermeı, birde-bir memleket damı almaıdy. Qazaqstanda óndiristi kóterý kerek. Onsyz bolmaıdy. Al, jolyń bolsyn! Sársenbide kelesiń.
Sársenbi kúni saǵat 10-ǵa on mınýt qalǵanda kelip otyrdym. Jıynǵa úsh mınýt qalǵanda Tóleev kabınetinen shyqty da ádetimen:
- Marat, kettik,- dedi.
Májilis zalyna kirdik. Onda eki kombınattyń bas dırektorlary men orynbasarlary, bas ınjener, bas tehnolog, bas býhgalter, kombınatty basqarýǵa alǵan kompanııalardyń oblystaǵy ókilderi, ne kerek tórt kózderi túgel kelgen eken. Shamamen elý shaqty adam. Bálkim, odan da kóp shyǵar.
Tórde baıaǵy keńes kezindegideı qyzyl shúberekpen qaptalǵan ústel tur. 1996 jyl bolyp, Keńes Odaǵy tarqaǵaly bes jyl ótse de bul jaqta qyzyl túspen qoshtaspaǵan eken dep ishime túıip qoıdym. Ústeldiń ortasyndaǵy tablıchkaǵa «Kemerevo oblysynyń gýbernatory Aman Gýmarovıch Týleev» dep jazyp qoıypty. Bir jaǵyna jınalys hatshysynyń aty-jóni jazylǵan. Ekinshi jaǵyndaǵy maǵan arnalǵan tablıchkaǵa «Hozıaın Lısakovskogo gorno-obogatıtelnogo kombınata Marat Askenovıch Nabıev» dep jazylypty. Iá, artyq-kemi joq «qojaıyn» degen. Úsheýmiz otyrdyq.
Jınalys bastalǵan soń Tóleev turdy da sóılep ketti. Analardy týra bastan urǵandaı etip, jumystarynyń byt-shytyn shyǵardy. Mynansha brak ketken, mynansha múmkindik ıgerilmegen. Oblys bıýdjetine túsýi tıis mynandaı salyqtardan mynansha qarjy kelmegen. Qanshama ıfrdy aıtyp jatyr, al qolynda tıtimdeı de qaǵaz joq. Aıtyp jatqan ıfrlarynyń dáldigi sondaı, eshbirin analar joqqa shyǵara almaıdy. Qudaıǵa shúkir, men ózimdegi óndiristerge qatysty biraz ıfrlardy jatqa aıta alamyn ǵoı, biraq anany estigende Tóleevtiń myqtylyǵyna tánti boldym.
Ári qaraı árbir kombınattyń ishinde bolyp jatqan jaǵdaıdy aınadan kórip otyrǵandaı talqylaýǵa kiristi. Ana ehta anandaı apat boldy, myna ehqa mynandaı jańa tehnologııa áli qoıylmaǵan. Myna óndiriste jumysshylarǵa mynansha aıdan beri jalaqy tólenbegen. Basqarýshy kompanııa shart boıynsha moınyna alǵan mynandaı jaǵdaılar jasalmaǵan. Óndiris kólemi mynanshaǵa qysqaryp ketken. Kombınattar damý ornyna turalap qalǵan. Eki jaqtyń da byt-shytyn shyǵaryp sóılep jatyr.
Tyńdap otyryp sondaı rıza boldym. Bizdiń jalǵyz qazaq tizilip otyrǵan búkil orystyń basyn jerge salbyratty.Sonshama derekti dál keltirip, dáleldi sóılegenine tań qaldym. Sóziniń bárin qalaı júıelep alǵan! Birinen soń biri kirpish qalaǵandaı, shynjyr jasaǵandaı jalǵasyp jatyr.
Aıaǵyna kelgende bylaı:
- Senderge bir aı ýaqyt beremin. Osy aıtylǵandardyń bárin bir aıda jóndemeseńder, basqarýshy kompanııalardan sot arqyly kombınattardy qaıtaramyn da, basqa adamdarǵa tapsyramyn. Olar senderden artyq jumys istemese, kem jumys istemeıdi,- dep tujyrdy.
Odan soń:
- Mine, kórshimiz Qazaqstannan Lısakov ken-baıytý kombınatynyń qojasy Marat Nábıev kelip otyr. Kenniń jentegin sodan alatyn bolasyńdar,- dedi.
Salystyryp kórsek, bizdiń oblys ákimderiniń eshbiri mundaı tııanaqty sheshim shyǵara almaıdy ǵoı. Bizdikiler «Qazaqstan Respýblıkasynyń zańnamasyn aıasynda mynany qarastyryp kórýdi suraımyz» dep kósh-qulash sózderdi jazyp beredi, biraq naqty túıindi sheshimdi shyǵarmaıdy. Ári jazatyn sııalary da birneshe tústi bolady. Onyń syryn ózderi men baǵynyshtylary ǵana biledi. Osydan keıin bizdegi óndiristiń nege damymaı otyrǵany túsinikti emes pe!
Jınalys bitken soń eki kombınattyń basshylyǵyn kezek qabyldaıtyn boldy. Meni qasyna ertip kabınetine kirdik. Ózi kreslosyna otyrdy. Meni óziniń úlken ústeline jalǵasqan shaǵyn ústelsheniń basyna otyrdy. Analar kabınettiń qaptalyndaǵy oryndyqtarǵa otyrdy. Aldymen Kýznek metallýrgııa kombınatynyń basshylary kiripti.
- Erteń saǵat 9-da senderge Nábıev myrza barady. Qansha ken jentegin alatyndaryńdy qarastyryńdar. Múmkindiginshe alatyn bolyńdar. Baǵasyn tómendetpeı, qalypty etip belgileńder. Ol renjimeıtin bolsyn. Túsindińizder me?- dedi.
Kombınat basshysy:
- Túsindik!- dedi.
- Onda Nabıev myrzany jaqsylap tamaqtandyryp, Batys Sibir kombınatyna deıin jetkizip salasyńdar,- dedi Tóleev.
Olar ketti. Endi ekinshileri kirdi. Olarǵa da jańaǵy tapsyrmany berdi. Tek ózgertkeni «erteń tústen keıin barady» degen ǵana. Olar da «túsindik» dedi. Osymen gýbernatordyń jınalysy da, kombınat basshylaryn qabyldaýy da aıaqtaldy. Máz bolyp men kettim.
Ertesinde beısenbi kúni tańerteń qonaq úıdiń aldyna djıp kelip turdy. Biz – júrgizýshim Oleg, oqqaǵarym boıy eki metr Sergeı úsheýimiz óz djıpimizben artynan erdik. Basqarýshy kompanııa ókilinen bastap kombınattyń bas dırektory, onyń orynbasarlary, bas ınjeneri, bas tehnology, zańgerleri, fınansısteri bári 15 shaqty adam esik aldynda tizilip tur. Bárimiz kabınetke kirdik. Men óz ónimimizdiń sertıfıkatyn berdim.
- Marat Áskenuly, sizdiń ken jentegin bilemiz,- dep sózin bastady Kýznek metallýrgııa kombınatynyń dırektory. -Onyń quramynda bir paıyz fosfor bar. Fosfor metaldyń mort synǵyshtyǵyna sebep bolady. Biz negizinen rels shyǵaramyz. Onda fosfor múlde bolmaýy kerek. Bizde relsten basqa da metall ónimder bar. Onyń quramynda fosfor júre beredi. Sondyqtan bir jylǵa jarty mıllıon tonna alaıyq dep otyrmyz.
Men shynyn aıtqanda bir júz myń tonnaǵa da keliser edim. Mynaý oılaǵanymnan bes ese artyq. Odan ári bas dırektor ózderi satyp almaq baǵany aıtty. Ken jenteginiń tonnasyna 13 dollardan bermekshi. Men bir tonnasyn on dollardan sata alsam dep kelgenmin ǵoı. Bizdiń kombınattyń banktegi rekvızıtterin surady. Daıyn qaǵazymda bári bar. Qoldaryna ustattym.
Joǵaryda berilgen ýádeler anyq kórsetilgen shartty jasaý úshin zańger, fınans degendeı basqalardy bosattyq. Dırektor endi demalys bólmesin shaqyrdy. Orys araqsyz júrgen be? Nebir qymbat shólmekterdi shyǵaryp jatyr. Jaraıdy dep 5 gramyn ishtim. Bir jarym saǵatta kommerııalyq dırektory, zańgerleri, ekonomısteri, esepshileri jáne basqasy túgel qoldaryn qoıǵan shartty daıyn etip ákeldi. Endi kombınattyń banket zalyna bardyq.
- Meni Batys Sibir metallýrgııa kombınaty kútip otyr,- dedim.
- Marat Áskenovıch, olar bizben habarlasty. Týra osyndaı shartty daıyndap qoıady. Siz asyqpańyz,- dep báıek bolyp jatyr bas dırektor. Banket zalynda túski as ishtik. Taǵy 5 gramnan alyp qoıýǵa týra keldi.
Tamaqtanyp bolǵan soń kombınattyń djıpi bizdiń aldymyzǵa túsip, kelesi Batys Sibir metallýrgııa kombınatyna keldik. Bul jaqta da esik aldynda tizilip tur. Bárimen amandastym. Baǵanaǵy sııaqty. Bular rekvızıtimdi ana jaqtan suratyp, shartty daıyndap qoıypty. Tek bas dırektory qorqa-qorqa «biz bes júz myń tonna ala almaıtyn edik, úsh júz myń tonna alsaq qaıtedi» deıdi. Baǵa álgindegideı – tonnasy 13 dollardan. Qol qoıdyq. Endi «shartty jýaıyq» deıdi bas dırektory. «Men ishýge emes, iskerlik saparmen keldim» desem de qoımady. Qalyptasqan dástúrleri, attap kete almaısyń.
Mine, osylaı Aman Ǵumaruly Tóleevtiń arqasynda 800 myń tonna ken jentegin satatyn sharttar jasattym. Ol kisiniń iskerligin kórdim. Óndiristegi menmin degen myqtylardyń mysyn basatyn bilimi men tájirıbesine tań qaldym. Olardan qoryqpaıtyn batyrlyǵy tánti etti.
Tóleev bizge – Qazaqstanǵa Prezıdent bolǵanda biz baqytty halyqqa, damyǵan ultqa aınalar edik. Óıtkeni eshkimnen eshteńe urlamaǵan, óziniń aılyǵyna ǵana ómir súrgen adam.
Birneshe aıdan soń Reseıde defolt bolyp, rýbl qulady. Ony álem qarjygerleri «qara beısenbi» dep ataıdy. Sol «qara beısenbiden» soń ol jaqqa kire almadyq. Basynda biraz ónim ótkizdik. Tolyq 800 myń tonnany alyp úlgermedi.
Bılik Lısakov ken-baıytý kombınatyn menen kúshpen tartyp alyp jatqanda zaıybym Baıan telefonmen Aman Tóleevke habarlasyp kómegin surapty. «Marat Nábıevti qorǵaıtyn mátin jazyńdar. Men qolymdy qoıyp bereıin» depti Tóleev. Oǵan kónetin Baıan ba. «Bizge óz sózińizden, óz qolyńyzben jazylǵan mátin kerek» depti. Keshikpeı Kemerodaǵy Tóleevten meni qorǵaǵan jedelhat keldi. Ony gazetke jarııaladyq.
«Marat baýyrymdy qoldaımyn» degeni ánsheıin qur sóz emes eken. Ken-baıytý kombınatynyń shýy basylǵan kezde ózi telefon soqty. «Marat, Kýzbassqa kel. Men saǵan Qazaqstandaǵydan myqty zaýyt bereıin. Sony basqar», - dedi.
Amal qansha, bas tarttym. Ata-ana, baýyr-qaryndastarym, alys-jaqyn aǵaıyndarym meniń qaraýymda. Onyń bárin tastap aqsha úshin kete berýge ar-uıatym jibermeıdi. Qazaqta «ıt – toıǵan jerine, er – týǵan jerine» deıdi. Onyń ústine «ózge elde sultan boǵansha, óz elińde ultan bol» degeni taǵy bar. Meniń jaǵdaıyma túsinistikpen qaraýyn surap, janashyrlyǵy úshin alǵysymdy aıtyp, qala berdim.
Meni basyma kún týǵanda qoltyǵymnan demegeni sııaqty Tóleev óziniń kandıdatýrasyn Reseı prezıdenttigine usynǵan saıyn men de qoldaý jedelhatyn jiberip júrdim. Basqa memlekettiń saılaý naýqanyna aralasýdy zań kótermeıdi ǵoı. Áıtpese, qasyna baryp, úgit-nasıhat jumysyn júrgizýge peıildi edim.
Ol baıypty, isti biletin, el aldynda óz áreketterine jaltarmaı jaýap bere alatyn basshy boldy. Reseıge prezıdent bolyp saılana qalsa, ol memleketti kúsheıtip, nyǵaıtyp, korrýpııadan tazalap shyǵýǵa batyldyǵy da, qaıraty da kámil jetetin.
Meniń bıznesim Qazaqstannyń soltústik aımaǵynda qalyptasty. Ýral mashına jasaý zaýytynan bastap Reseıde bıznes áriptesterim kóp boldy. Sondyqtan ol jaqqa jıi at basyn tireıtinmin. Birde shekaranyń ar jaǵynda jol júrip kele jatsam radıodan Tóleev sóılep jatyr. Tańerteńgi ýaqyt.
Ótken jetide Kemerovo oblysy boıynsha osyndaı-osyndaı kásiporyndar ashyldy. Ol mekemelerden bıýdjetkeosynshama mólsherde salyq túsedi. Osynshama adamǵa jumys orny bolady. Onda mynandaı ónimder men buıymdar shyǵarylady. Bular oblysymyzǵa qajet, endi syrttan satyp ákelmeımiz. Ári qaraı bizde mynandaı kásiporyndardy iske qosý kózdelgen. Biraq olar ýaqtyly ashylmaı jatyr. Buǵan mynandaı jaýapty adamdar kináli dep bárin taıǵa tańba basqandaı anyq aıtyp jatty. Taǵy tań qaldym.
Radıodaǵy sóziniń sońynda aldaǵy aptaǵa mynalardy kózdep otyrmyz dep, jeti kún ishinde isteletin jumystaryn tolyq josparlap berdi. Bular týraly aptanyń sońynda esep beremin dep sózin aıaqtady. Al halyqpen osylaı ashyq jumys isteıtin basshy Qazaqstanda boldy ma? Bolmady, áli de bola qaıǵan joq. Apta turmaq, jylyna bir esep bermeıdi. Al alda-jalda esep bere qalsa, sózderi túgel ótirikke quralady.
Negizi onyń Qazaqstanǵa kelgisi, ultyna qyzmet etkisi kelgeni anyq. 1995 jyly tamyz aıynda Qazaqstanda búkilhalyqtyq referendým ótip, jańa Konstıtýııa qabyldanǵany málim. Men sol kezdegi Prezıdentke Úkimet basshysy Ákejan Qajygeldınnen keıin ekinshi bolyp kirdim. Bir sebet gúl alyp, quttyqtaýǵa kelgenim ǵoı. Nazarbaev óte qýanyp otyr eken. Men Konstıtýııa ózgergeninen kelip-keter ne bar, sonsha qýanǵany nesi dep oıladym. Árkim óziniń burynǵy tirligin isteı bermeı me?! Nege qýanǵany maǵan sol kezde túsiniksiz edi.
Keıin baryp bildim, qabyldanǵan Konstıtýııada kimde-kim keıingi 15 jylda Qazaqstanda turmasa, ol Prezıdenttikke saılana almaıdy dep jazylǵan eken ǵoı. Nazarbaev sonda Aman Tóleevti Qazaqstanǵa memleket basshysy etpeý úshin qostyrǵan eken. Osyndaı aılamen joly kesilgen jalǵyz Tóleev emes kórinedi. Nazarbaevqa qolaıly Konstıtýııada Qazaqstanda týmaǵan adam prezıdent bola almaıtyny kórsetilgen. Osylaısha kelesi halyq súıetin qaıratker, Reseıdiń Omby oblysynda týǵan Baltash Tursynbaevtyń elimizdi basqarýyna múmkindik bermeýdi zańdastyra qoıypty.
Báribir halyqtyń súıiktisi bolý Aman Tóleevtiń mańdaıyna jazylǵan baqyt eken. Ol Kemerevo oblysynyń gýbernatory bolý úshin saılaýǵa túskende 98-99 proentke deıin daýys alatyn. Sony ózi 93-94 paıyzǵa deıin túsirtetin. Ol – ózine jınalǵan daýysty azaıttyrǵan jalǵyz qaıratker. Bizde she? Nazarbaev az daýys jınap, jetpeı qalǵanyn qoldan qostyryp júrdi, Tóleev bolsa kóp daýysyn azaıttyratyn.
Tóleev týraly oılaǵanda, ony kezindegi Alash qaıratkerlerimen salystyramyn. HH ǵasyr basynda Alash qozǵalysyn qurǵandardyń «qaraqan basym úshin emes, halqym úshin» degen múddesi HH ǵasyr sońy men HHI ǵasyr basyndaǵy Aman Ǵumarulynyń múddesimen tolyq sáıkes keledi.
Kýzbasstaǵy kezdesýden keıin Tóleevti ekinshi ret kórdim. 1997, álde 1998 jyly Máskeý meri Iýrıı Lýjkov, Tatarstan prezıdenti Mıntemır Shaımıev, Bashqurtstan prezıdenti Rahımov barlyǵy Astananyń toıyna keldi. Kókshetaý jaqqa shyǵatyn tusta ıppodrom boldy. Toı saltanaty sonda jalǵasqan. Ippodromda memlekettik deńgeıdegi meımandardyń árbiriniń atyn atap, saltanatqa qatysqanyn habarlaıdy ǵoı. Lýjkov, Shamıev, Rahımovtarǵa az ǵana, áıteýir qurmet úshin qol shapalaqtanyp jatty. «Reseı Federaııasynyń Kemerovo oblysynyń gýbernatory Aman Ǵumaruly Tóleev» dep habarlanǵanda halyq qalaı qol shapalaqtady deısiń! Nazarbaevtyń kózi baqyraıyp, teńep aıtqanda banka bolyp ketti. Halyqtyń súıispenshiligi degen ǵajap edi.
Sol kúni Aman Ǵumarulyn qonaq etýge dastarqan daıyndattym. «Aǵa, bizdiń úıdiń tóriniń qurmetti qonaǵy bolyńyz» dep shaqyrdym. Ol kezde Máskeý, Tatarstan, Bashqurtstan jáne Kemerov oblysynyń, Orta Azııa memleketteriniń basshylaryn kútýge bir-bir mınıstrlikti jaýapty etip qoıypty. Tóleevke Qarjy mınıstrligi bekitilgen eken. Natalıa Korjova degen dodabas kelinshek qarjy mınıstri Aman Ǵumarulynyń qasynan bir eli shyqpaıdy. Tipti qushaqtap qoıady.
- Marat, kórdiń be, meni bul bir mınýtqa bosatpaıdy,- dep kúldi aǵamyz. - Bul joly esh reti bolar emes. Kelesi joly sen úshin arnaıy Astanaǵa kelermin.
Átteń, ol tustaǵy respýblıkanyń resmı basshylyǵy Aman Qazaqstanda tóbe kórsetýin qalamady. Ózderi Aman Ǵumaruly sııaqty adal da ádil, taza da tunyq jumys isteı almaıtyn bolǵandyqtan, onyń úlgisin nasıhattaýǵa únsiz tyıym saldy. Kózge kórinbeıtin qorshaý ornatty. Onyń bárin sezgen, túısingen ǵajap qabiletti, izgi jandy aǵamyz kiriptar bolyp kelýge arnalsa kerek.
Sondyqtan Aman Tóleev qazaq úshin alys ta jaqyn tulǵa bolyp máńgilikke qaldy.
Marat Nábıev
