Biyl Abai Qūnanbaiūlynyŋ tuǧanyna 180 jyl tolmaq. Al ūly aqyn mūrasyn halyqqa aman jetkızgen alǧaşqy abaitanuşy Mürseiıt Bıkeūlynyŋ tuǧanyna 165 jyl toldy. Abaitanuşylar Mürseiıtten keiın onyŋ jazǧandaryn bolşevikterge körsetpei mazarǧa kömıp saqtap, Abaidyŋ «qara sözderın» bügınge jetkızgen Mürseiıttıŋ ūly Raqymbaidy da airyqşa ataidy.
165 jyl būryn (1860-1917) Abaidyŋ şyǧarmalaryn nasihattauşy, el arasyna taratuşy Mürseiıt Bıkeūly düniege keldı. Ol Semeide tört jyldyq orys mektebın bıtırgen. Orys, qazaq, arab ädebietımen bırşama tanys boldy. Bıraz jyl Semei oiazynyŋ keŋsesınde tılmaş ärı pisar bolyp jūmys ıstedı. El ışınde mektep aşyp, bala oqytady. Keiın ūly aqyn Abaidyŋ ädebi hatşysy bolǧan. Mürseiıt Abai şyǧarmalarynyŋ 1909 jyly şyqqan tūŋǧyş basylymynyŋ tüpnūsqasyn qūrastyruǧa qatysyp, oǧan korrektorlyq etken. Bügınge Abai eŋbekterınıŋ tüpnūsqasy Bıkeūlynyŋ 1905, 1907, 1910 jyldardaǧy üş qoljazbasy arqyly jetken.
Qazır būl qoljazbalar Qazaqstan Ūlttyq Ǧylym akademiiasynyŋ sirek kezdesetın qoljazbalar qorynda saqtauly. Mürseiıttıŋ abaitanu ǧylymyna qosqan ülesın M.Äuezov «Jalpy, Abai mūralaryn köşırıp taratuşylar arasynda Mürseiıt Bıkeūlynyŋ eŋbegın airyqşa atap ötu kerek» dep joǧary baǧalady.
Qazaqtyŋ oişyl tūlǧasy, bırtuar perzentı Abai Qūnanbaiūlyn san qyrynan zerttegen ǧalymdar az emes. Degenmen, olardyŋ zertteuıne arqau bolyp, Abaidyŋ közın körıp, öleŋderın qaǧazǧa tüsırıp, aqynnyŋ qoljazbalaryn ūrpaqqa jetkızgen kım ekenın köbı bıle bermeidı. Abaidyŋ ädebi hatşysy bolǧan Mürseiıt Bıkeūly turaly ne belgılı? Būl turaly abaitanuşy ǧalymdardan sūrap kördık.
ABAIDYŊ ÄDEBİ HATŞYSY
«Abai Akademiiasy» ǧylymi-zertteu institutynyŋ direktory Jandos Äubäkır Abaidyŋ qazırgı taŋǧa deiın jaryq körgen akademiialyq tolyq jinaqtary, türlı qūrastyruşylardyŋ basşylyǧymen är qily baspada jariialanǧan jinaqtar Mürseiıttıŋ qoljazbalary negızınde jaryq körıp kelgenın aitady.
- Qazaq ädebiettanu ǧylymynyŋ abaitanu salasyndaǧy esımı qūrmetpen atalatyn abzal jandardyŋ bırı – Mürseiıt Bıkeūly. Mürseiıt qara jaiau adam da emes. Ol Semeide orys mektebınde, keiın Būharada bılım alǧan. Semei oiazynyŋ keŋsesınde tılmaş, sonymen qatar qaǧazdardy jazuşy bolyp qyzmet atqarǧan. Mektepte mūǧalım de bolǧan. Onyŋ tiianaqtylyǧy men körkem jazuyn baiqaǧan Abai elıne aldyryp, qasynda ūstap, balalarynyŋ sauatyn aşu ısıne, jazu mädenietıne üiretuıne paidalanady. Eŋ negızgısı Abaidyŋ jazǧan öleŋderın jazyp, taratu, nasihattau ısıne belsene aralasady. El ışıne Mürseiıttıŋ qoljazbalarymen aqynnyŋ qanşama öleŋderı tarap, Şyŋǧystau jerınıŋ, Abai elınıŋ qyzdary tūrmysqa şyqqanda jasauymen bırge häkım mūrasy tarap jatty. Osylaişa Abai mūrasynyŋ alǧaşqy nasihatşysynyŋ bırı de osy Mürseiıt bolatyn.
Jandos Äubäkır Abai öleŋderınıŋ alǧaşqy jinaǧy da osy Mürseiıt nūsqasymen jaryq körgenın aitady.
- Älihan Bökeihanūlynyŋ yqpalymen, Mürseiıttıŋ yjdaǧatty jazuymen, Turaǧūl men Käkıtaidyŋ qūrastyruymen jaryq körgen tūŋǧyş jinaq 1909 jyly Sankt-Peterburgte «Boraganskii» baspasynda jaryq körgenın jaqsy bılesızder. Qazırgı taŋda Abai şyǧarmalaryna tekstologiialyq jūmystardy jasau barysynda alǧaşqy jinaqtarmen bırge, Mürseiıttıŋ körkem jazuymen jetken är jyldardaǧy qoljazbalaryna negız jasaityny anyq. Abaidyŋ mūrasyn jinaqtaǧan 1905, 1907 jäne 1910 jyldary daiarlaǧan qoljazbalary abaitanu ǧylymynyŋ basty bailyqtary. Mürseiıt qoljazbalarynyŋ basty qūndylyǧy: oǧan jazǧan şyǧarmalaryn jazyp, jinap jüruın Abaidyŋ özı tapsyrǧandyǧy, ūly aqynnyŋ qasynda jürıp ädebi hatşysy bolǧandyǧynda. Mürseiıttıŋ jazyp qaldyrǧan jazbalarynyŋ taǧy bır maŋyzdylyǧy – onyŋ özge qoljazbalarǧa qaraǧanda kölemınıŋ mol boluynda ǧana emes, onyŋ qadım jazu ülgılerın, arab-parsy sözderın tolyq saqtap jazuynda. Sol sebepten de Mürseiıt qoljazbalary negızgı nūsqa retınde qabyldanady. Endeşe osy bır mereilı mezette Abaidyŋ ädebi hatşysy qyzmetın abyroimen atqara bılgen Mürseiıt ömır joly men abaitanudaǧy eŋbegın nazardan tys qaldyrmaiyq, - deidı Jandos Äubäkır.
«MÜRSEIITTI DE TANU QAJET»
Abaitanuşy ǧalym Asan Omarov Abai mūrasyn jinaqtauda Mürseiıt Bıkeūlynyŋ jazǧandary köp kömegın tigızgenın aitady.
- Abaidy tanyǧandar Mürseiıttı de tanu qajet. Men Mürseiıt Bıkeūly turaly jaqsy bılemın. 15 jyldai «Abai» jurnalynda ǧylymi qyzmetker bolyp jūmys ıstedım. Sonda Mürseiıt turaly materialdar tüsıp jatatyn. Ekınşı jaǧynan Mürseiıttıŋ balasy Raqymbai, onyŋ balasy Müftibek degen azamat boldy. Semeidıŋ pedagogikalyq institutyn oqydy. Menen 3-4 jasqa ǧana ülken bolatyn. Sondyqtan Mürseiıttıŋ tıkelei ūrpaǧyn da bılemın, - degen ol Mürseiıttıŋ şejıresın de tarqatyp berdı.
- Mürseiıt Änet degen atadan taraǧan. Ol 1723 jyly Aqtaban şūbyryndyda tobyqtynyŋ bas biı, abyz äulie, danyşpan adam bolǧan. Sodan taraǧan ūrpaqtar, keiın kedeilenıp, jer jetpei, basqa ülken rularǧa, auyldarǧa bölınıp ketedı. Abai men Ysqaq 1861 jyly Aqşoqy degen jerge jaŋadan qonys salady. Sol Aqşoqyǧa ekeuı jap-jas bolyp, jaŋa üilenıp barǧan kezde, auylda 4-5 üi bolady. Sol Ysqaqtyŋ auylyndaǧy 4-5 üidıŋ ekeuınde Bıkı jäne Mıkı degen aǧaiyndy Änetter tūrdy. Bıkınıŋ şaŋyraǧynda Mürseiıt 1860 jyly düniege keledı. Ol 10 jasqa kelgen jyldary orystar Semeiden alǧaş ret mektep aşady. Abai ol kezde bolys boldy. Bıkınıŋ balasy Mürseiıttı Abai oquǧa aparyp beredı. Keiın ekı jyldyq oquyn bıtırıp, qalada 2-3 jyl qyzmet ısteidı. Söitıp auylǧa keledı, auylda molda bolady. 1896 jyly Abai 51 jasynda alǧaş ret "Menıŋ jazǧan öleŋderım, qara sözderımdı köşırtuge bolady" dep ūldaryna aitady. 1890 jyldan bastap Abai öleŋderın moldalar köşıre bastaidy. Ärbır bır top öleŋdı köşırgenı üşın 1 qoi alady. Sondyqtan būl moldalarǧa kädımgıdei käsıp boldy. Söitıp Ǧabithan degen ülken molda, Mūhamed, Kärım, Dairabai, Aqqoja degen moldalardyŋ ışınen Mürseiıt te Abai öleŋderın köşırıp jüredı, - deidı Asan Omarov.
Ol 1904 jyly jazda Abai qaitys bolǧan kezde örıs alǧan oqiǧalardy eske aldy.
- Sol jyly Älihan Bökeihanov at basyn būryp, Abaidy ızdep kelıp, qaitys bolǧanyna ökınedı. “Abaidyŋ mūrasyn jinaŋdar” dep tapsyrma beredı. Tūraǧūl, Käkıtai būl ıske kırısıp, “Mürseiıt jazǧan dūrys” degen şeşımge keledı. Sebebı onyŋ jazuy erekşe, ap-anyq bolǧan. Söitıp, jaz boiy Mürseiıt Abaidyŋ öleŋderın tügel jazyp şyǧyp, ony alyp, Ombyǧa Älihanǧa aparyp beredı. Ary qarai Älihan Peterburgqa jıberıp, alǧaşqy kıtaby Peterburgta şyqty -, deidı Asan Omarov.
«RAQYMBAI BOLMAǦANDA «QARA SÖZDEN» AIRYLATYN EDIK»
Sonymen qatar, abaitanuşy aqynnyŋ mūralarynyŋ ūrpaqqa aman jetuıne Mürseiıt Bıkeūlyny balasy Raqymbaidyŋ eŋbegı zor ekenın aita kettı.
- Mürseiıtpen bırge onyŋ ūly Raqymbaidy da aitu kerek. Raqymbai jetılıp kele jatqanda moldadan oqyp, ary oqymai qoiady. Oǧan qanşa aitsa da, qyrsyǧyp oqymaǧan. Onyŋ osyndai qyrsyqtyqtarynan “qisyq” degen de aty bar. Degenmen, Raqymbai oqymasa da, zerek bolady, - deidı Asan Omarov.
Ol mynandai bır qyzyqty jaitty äŋgımelep berdı
- 1920 jyly Mürseiıt dünie salǧanda, Raqymbai äkesınıŋ qaǧazdaryn qaida jıberemın dep oilanady. Sebebı, sol jyldary Abai, Qūnanbai jaily äŋgıme bolsa, bärın “bailardyŋ qūiyrşyǧy” dep sottauǧa deiın baryp jatqan. Raqymbai ol kezde 30-35 şamasynda bolatyn. Äkesınıŋ jazbalary arab jazuynda bolǧandyqtan, onyŋ özı Keŋes ükımetıne qarsy adam dep jala jabuǧa bolatyn edı. Sodan ol äkesınıŋ qaǧazdaryn jinap, bır buma qylyp, äkesı men şeşesı jatqan ziratyna aparyp kömedı. Kömgen qaǧazdar jerdıŋ astynda 2 jyl jatady. Keiın Semeiden Ǧaisa Sarmuzin degen azamat kelıp, Raqymbaidyŋ üiınde otyrǧanda, Raqymbai köp qaǧazdy kömıp tastaǧanyn aitady. Sosyn ekeuı tündeletıp qazyp alady. Äiteuır, jazbalar aman bolyp, Ǧaisa Almatyǧa qaitady. Almatyda Mūhtar Äuezovpen jolyǧyp Mürseiıt jazǧan qoljazbalardy tapsyrady. Sol kezde Äuezov quanyp ketedı. Öitkenı, ol jerde öleŋderden basqa, qara sözderdıŋ üş türlı jazylǧany bar eken. Ony Mūqaŋ alyp, bırden “Abaidyŋ tolyq jinaǧyn şyǧaru kerek” dep oilaidy. Ol kezde Abaidyŋ tolyq jinaǧy şyqpaǧan, qara sözın eşkım oqymaǧan, tek Tobyqty elınıŋ aqsaqaldary ǧana bıletın. Abaidyŋ qara sözderın ziialylar, Älihan, Ahmet, Maǧjan, Mırjaqyp ta oqi almai kettı. Osy ökınıştı. Odan keiın Mūhtar Iliias Jansügırovpen aqyldasady. Söitıp jürgende Äuezov abaqtyǧa jabylady, - deidı Asan Omarov otyzynşy jyldar oqiǧasyn eske alyp.
Aituynşa, Mūhtar Äuezov abaqtydan şyqqannan soŋ Iliiaspen bırıgıp, Abaidyŋ jinaǧyn şyǧaruǧa kırısedı.
- Eger Raqymbai bolmaǧanda, bız «qara sözden» aiyrylatyn edık. Bız Raqymbaiǧa alǧys aityp, Mürseiıttı aitqanda Raqymbaidy da bırge aita ketuımız kerek, - deidı Asan Omarov.
«MÜRSEIITTIŊ «KINÄSI»
Al abaitanuşy ǧalym Maqsat Älıphan Mürseiıt Bıkeūly Abaidyŋ jazbalaryn köşırgennen bölek, onyŋ sözderınıŋ tereŋ filosofiiasyn Abaidan anyqtap, ūrpaqqa aitu kerek edı deidı.
- Kei abaitanuşylar Mürseiıt Bıkeūlyn alǧaşqy abaitanuşy dep kökke köterıp maqtaidy, Abaidyŋ şyǧarmalaryn oquǧa sol kısınıŋ kömegı köp boldy, deidı. Būl ras. Sol Mürseiıt jetkızgen üş qoljazba arqyly Abai şyǧarmalary jaryq körıp jatyr. Degenmen, mynandai da mäsele bar. Abai aqyndyqqa dendep kırıskende Mürseiıt jas boldy ma, älde Abai sözderınıŋ mänısın tüsınbedı me, keibır ūrpaq üşın maŋyzyn bılmedı me eken, belgısız. Sol kezde janynda öz közımen körıp jürgen, qoljazbalaryn daiyndap, ony satyp, nesıbesın tauyp jürgen Mürseiıt Abaidyŋ közı tırısınde özı ūqpaǧan, tüsınbegen ekı ūşty oilardy nege sūrap, jazyp almady eken, degen oi tuady. Mysaly, qoljazbalardy qaita-qaita köşırıp, halyqqa satyp aqşa tapqany jaqsy ǧoi. Bıraq sol jazbadaǧy sözdıŋ mänın tüsınıp, sol jaily oilap, sonyŋ qamyn jep, onyŋ sözınıŋ tereŋıne üŋılıp, Abaidan anyqtap alu kerek edı. Bız sol jazbada köp jerlerde kümänımız bolǧannan keiın, tüsınbegennen keiın, şyn Abai jazǧan mätındı bılmegennen keiın bügınde qinalyp jürmız. Osy oraida Mürseiıttıŋ “kınäsı” bar dep oilaimyn, - deidı Maqsat Älıphan.
Mürseiıt Abai öleŋderın köşırgende eskermegen jait retınde ol myna mäselenı de atap öttı.
- Mūhtar Äuezov Abai ömırden ötkennen keiın köp ūzamai, ony körgenderdıŋ barlyǧyn eskerıp, tez arada Abaidyŋ ömırbaianyn jazyp alǧany sekıldı Mürseiıt te Abaidan şyǧarmalaryn dūrystap, ülgılı tamaşa nūsqasyn jazyp, Abaidyŋ közı tırısınde özıne körsetıp, bekıtıp alu kerek edı. Bıraq ökınışke qarai, olai bolǧan joq, - deidı abaitanuşy Maqsat Älıphan.
Dana Nūrmūhanbet
«Adyrna»
