Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetı janyndaǧy Abai ǧylymi-zertteu institutynyŋ qūrylǧanyna 15 jyl toldy.
Mereilı dataǧa orai, instituttyŋ ǧylymi qyzmetkerı, filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty Läila Mūsalymen sūhbattastyq.
– Läila hanym, instituttyŋ qūrylǧanyn 15 jyl tolypty. Degenmen, sızder turaly bırı bılse, bırı bıle bermeidı. Sondyqtan instituttyŋ qūrylu maqsaty men basty baǧyttary turaly aityp berseŋız.
– İä, biyl bızde mereilı data – Farabi universitetı janyndaǧy Abai ǧylymi-zertteu institutyna 15 jyl tolyp otyr.
Abai ǧylymi-zertteu instituty ǧylymi keŋestıŋ şeşımımen äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetınıŋ janynan 2009 jyly nauryz aiynda aşylǧan bolatyn. İnstitut direktory bolyp elımızge belgılı ädebiettanuşy, abaitanuşy ǧalym, professor Janǧara Dädebaev taǧaiyndalǧan. Mıne, osynşa jyl lezde öte şyǧyp, Abai ǧylymi-zertteu instituty özınıŋ 15 jyldyq mereilı şaǧyn Qazaq ūlttyq universitetınıŋ 90 jyldyq mereitoiy aiasynda atap ötıp otyr.
Ūlttyq universitettegı ǧylymi-zertteu instituttary men ortalyqtarynyŋ arasynda Abai ǧylymi-zertteu institutynyŋ özındık eleulı orny bar.
Ortalyq Abaidyŋ ömırı men şyǧarmaşylyq mūrasyn qoǧamdyq-gumanitarlyq ǧylym salalarynyŋ toǧysynda zerttep, qazaq ädebiettanuy, folklortanu, älem ädebietı, audarma, mädenietaralyq bailanystar syndy baǧyttar boiynşa jūmys ısteidı. Jalpy instituttyŋ ǧylymi-zertteu baǧyty tek abaitanu ǧylymymen şektelmeidı, Abai institutynda özge de qoǧamdyq-gumanitarlyq ǧylym salalarynyŋ toǧysynda maŋyzdy zertteuler jürgızılıp keledı.
– İnstituttyŋ alǧaşqy jetıstıkterı men qiyndyqtary qandai edı?
– İnstitut qūrylǧan alǧaşqy jyldarda (2009-2011j.j.) qoǧamdyq negızde jūmys ıstedı, arnauly ştattyq keste bolmady. Degenmen de, institut direktory, professor, täjıribelı de ısker basşy Janǧara Dädebaevtyŋ bastamaşyldyǧy men qajyrly ūiymdastyruşylyq eŋbegı arqasynda instituttyŋ jūmysy jüielı türde jalǧasty. İnstitut qūrylǧan alǧaşqy jyldarda-aq zamanaui tūrǧydaǧy resmi vebsaity (https://abainst.kz) qūryldy. Onda ǧylymi, ädıstemelık, körkem ädebietter men oqulyqtardyŋ elektrondy qory jinaqtala bastady. 2009 jyldyŋ soŋyna qarai «Abai institutynyŋ habarşysy» ǧylymi-aqparattyq jurnaly aşylyp, resmi tırkeldı.
Abai instituty resmi vebsaitynyŋ aşyluy, «Abai institutynyŋ habarşysy» jurnalynyŋ aşyluy institut qyzmetınıŋ alǧaşqy ülken jetıstıgı boldy. Abaidyŋ şyǧarmaşylyq mūrasy turaly būrynǧy jäne jaŋa eŋbekter jinaqtalyp, institut saitynda, «Abai institutynyŋ habarşysy» jurnalynda jariialana bastady. Būl baǧyttaǧy jūmystar qoǧamdyq negızde üzılıssız jalǧasty. Oqytuşylar, magistranttar men doktoranttar oqu-zertteu aiasynda Abaidyŋ şyǧarmaşylyq mūrasy turaly türlı basylymdarda jariialanǧan eŋbekterın jinap, toptastyruǧa qatysty.
«SOŊǦY ON JYLDA 100-GE JUYQ KITAP JARYQ KÖRDI»
– Osy uaqyt aralyǧynda Abaidyŋ şyǧarmaşylyǧyn zertteu salasynda institut qandai jaŋalyqtar aşty?
– Osy 15 jyl ışınde Abai instituty ülken asulardan ötıp, özektı de maŋyzdy ǧylymi nätijelerge jetıp, qazaqstandyq abaitanu ǧylymyna zor üles qosty. İnstitutta gumanitarlyq ǧylymdar salasyndaǧy ırgelı, qoldanbaly, pänaralyq zertteuler baǧyty boiynşa «Abaidyŋ şyǧarmaşylyq mūrasyn pänaralyq zertteu», sondai-aq, «Abai ılımın bıludıŋ, tüsınudıŋ jäne qoldanudyŋ ǧylymi negızderı men teoriialyq tetıkterı» taqyrybynda özektı de maŋyzdy ǧylymi jobalar oryndaldy. Atalǧan ǧylymi jobalar boiynşa oryndalǧan jūmystardyŋ nätijelerı asa auqymdy, soŋǧy on jyl ışınde 100-ge juyq kıtaptar jaryq kördı.
İnstituttyŋ jūmystary men aşqan jaŋvlyqtaryn tıze berseŋ köp. Alaida maŋyzdylaryn atap öteiın.
Abai ǧylymi-zertteu institutynda Qazaqstanda alǧaş ret abaitanu ǧylymynyŋ tarihy ǧylymi türde jüielenıp, hronologiialyq täptıppen bırızdendırılıp, jinaqtaldy. Onyŋ aiqyn körınısı – «Abaitanu. Taŋdamaly eŋbekter» 50 tomdyq basylymy. Būl kıtaptar abaitanu ǧylymy salasynda ǧylymi mektepter men zertteuşılerdıŋ barlyq buyndarynyŋ jetıstıkterıne negızdelgen.
Osy 50 tomdyqtyŋ negızınde, körnektı abaitanuşylardyŋ ırgelı ǧylymi zertteulerı ırıktelgen «Abaitanu antologiiasy» atty 10 tomdyq jaryq kördı. Būl bolaşaq abaitanuşylar üşın taptyrmas ǧylymi derekter közı boldy.
Erekşe kreativtı, zamanaui intellektualdyq önımnıŋ bırı – «Abaidyŋ kısılık kodeksı» Būl – danyşpan Abaidyŋ adamgerşılık pen kısılık jolyn naqty körsetetın tüiındı de özektı naqyl sözder jiyntyǧy. Eŋbektıŋ elımızdıŋ azamattaryna ömırlık erejesıne ainalarlyqtai män-maŋyzy joǧary.
Abai instituty ǧylymmen qatar, ūlttyq universitettegı oqu üderısıne de özındık ülesın qosa bıldı. 2021-2021 oqu jylynan bastap, joǧary bılım beru baǧdarlamalarynyŋ jalpyǧa bılım beretın pänder siklı qataryna taŋdau komponentı retınde Abai ǦZİ-da daiyndalǧan jaŋa «Abai ılımı» atty oqu pänı engızıldı. Atalmyş pännıŋ maqsat-mazmūny aiqyn da özektı, oqu-ädıstemelık tūrǧydan tolyq qamtamasyz etılgen. Abai ǦZİ-dyŋ oqu öndırısıne engızgen özındık pedagogikalyq önımı retınde «Abai ılımı» pänı – ūlttyq jäne jalpyadamzattyq qūndylyqtardyŋ jüiesın jastardyŋ boiyna sıŋıruge zor yqpal etedı.
«Abaidyŋ kısılık kodeksı», «Abai ılımı» oqu pänı eldıŋ intellektualdyq äleuetın nyǧaituǧa, qoǧamdyq sananyŋ jetıluı men kemeldenuıne, jastar men jasöspırımderdıŋ ruhani damuyna qyzmet etedı.
Sonymen qatar, «Abai institutynyŋ eŋbekterı» seriialyq basylymyna kıretın 24 kıtap – Abai ǦZİ-da jüzege asqan ǧylymi jobalardyŋ eleulı de mazmūndy nätijesı.
Odan bölek, Abai instituty basqa da bırneşe köp tom-seriialyq basylymdardy jaryqqa şyǧardy. «Jambyltanu. Taŋdamaly eŋbekter» köp tomdyq seriialyq basylymynyŋ alǧaşqy 10 tomy da Abai ǦZİ-da daiyndalyp, jaryq kördı
Abai ǧylymi-zertteu instituty belgılı ǧalymdardyŋ 20-ǧa juyq beineleksiialaryn jasap, instituttyŋ portalynda, YouTube arnasynda ūsyndy. Biyl Abai ǦZİ «Ǧylym tappai maqtanba» dep atalatyn beinehabarlar seriiasyn bastady. Onda Farabi kıtaphanasy men Abai institutynyŋ qoryna tüsken jaŋa ǧylymi, ǧylymi-köpşılık sipatyndaǧy kıtaptar nasihattalady.
Joǧaryda atalǧandardyŋ bärı de - orasan zor ǧylymi-tanymdyq eŋbektıŋ joǧary nätijesı. Būl ǧylymi nätijelerdıŋ barlyǧy da – bızdıŋ universitetımız üşın jalpy gumanitarlyq ǧylymdar salasy üşın maqtanyş eterlık ǧylymi tabys. Abai ǧylymi-zertteu institutynyŋ ǧylymi jobasy aiasynda jaryq körgen būl qūndy zertteuler men intellektualdyq önımder QazŪU-dyŋ ǧana emes, bükıl qazaq ūlttyq ruhaniiatynyŋ zor igılıgıne ainaluda.
«ABAI MŪRASY – ÄLEMGE ORTAQ»
– Abaidyŋ ılımıne bır qazaq elı ǧana emes, özge elder de qyzyǧuşylyq tanytady. Sondyqtan institut halyqaralyq ǧylymi qauymdastyqpen bailanystar ornatqan ba?
– Ärine. Abai mūrasy - älemge ortaq. Sondyqtan bızdıŋ institut şet eldık ǧalymdarmen tyǧyz bailanysta. Atap aitqanda, Qyrǧyzstan, Özbekstan, Äzırbaijan jäne t.b. Ortalyq Aziia elderınıŋ ǧylymi instituttarymen, AQŞ-tyŋ Vaşington universitetındegı Abai ortalyǧymen şyǧarmaşylyq bailanystar ornatqan. Jyl saiyn Abai Qūnanbaiūlynyŋ tuǧan künıne orai ötkızıletın dästürlı «Abai Qūnanbaiūlynyŋ ılımı men şyǧarmaşylyǧy» atty halyqaralyq ǧylymi konferensiiaǧa şeteldık ǧalymdar – Äzerbaijan ǧalymy N. Tagisoi, Türkiia ǧalymdary N.Birai, E. Aian, Qyrǧyzstan ǧalymy A. Ahmataliev, Özbekstannan B. Karimov t.b qatysady, sondai-aq, türkı halyqtaryna ortaq tūlǧalar şyǧarmaşylyǧy boiynşa bırlesken ǧylymi jiyndar ötıp tūrady. Aldaǧy jyldary da şet eldık qauymdastyqtarmen bırıgıp jūmys ıstep, tyǧyz bailanysta bolamyz degen ümıttemız.
– Abai mūrasyn zertteu boiynşa qandai jaŋa taqyryptarǧa nazar audarylmaqşy? Aldaǧy jospar qandai?
– İnstituttyŋ alǧa qoiǧan jospary köp. Bız Abaidyŋ ılımın zertteuden talmaimyz. İnstitut aldaǧy uaqytta Abai ılımı jäne gumanitarlyq ǧylymdar salasynda zamanaui baǧyttaǧy jaŋaşa ǧylymi paradigmalardy, Abai mūrasyn zertteu boiynşa jaŋa taqyryptardy, pänaralyq, filologiialyq, filosofiialyq, mädeniettanu, äleumettanu aiasyndaǧy zertteulerdı qamtityn ǧylymi jobalar, halyqaralyq deŋgeidegı komparativistık jobalar josparlauda. Mäselen, Abai ǦZİ-da «Abai ılımı», «Abaidyŋ antropologizmı», «Abai metapoetikasy», «Abai şyǧarmaşylyǧynyŋ şeteldegı resepsiiasy» t.b taqyryptar zerttelude.
– İnstituttyŋ ǧylymi qyzmetkerlerı turaly aityp berseŋız. Qandai mamandar men zertteuşıler jūmys ısteidı? Jas ǧalymdarǧa qandai mümkındıkter berıledı?
– Bızdıŋ institutta bılımdı, öz ısınıŋ mamandary jūmys ısteidı. İnstituttyŋ jetekşı ǧylymi qyzmetker-professorlary jäne kışı ǧylymi qyzmetkerlerın qosqanda, jalpy sany - 5. Būǧan qosa, «Abai ılımı» pänınıŋ 5 oqytuşysy bırneşe fakultette sabaq jürgızedı.
Sonymen qatar, institutta QazŪU-dyŋ magistranttary men doktoranttary öndırıstık praktikadan ötedı. Jas ǧalymdarǧa abaitanu salasy boiynşa jaŋa taqyryptar ūsynylady. Olar maqalalar jinaǧymen ainalysyp, ǧylymi seminarlar ötkızedı. Odan bölek, halyqaralyq deŋgeidegı ıs-şaralar jiı ötkızılıp tūrady.
«ABAI ILIMI» JÄNE ABAITANU
– Sızdıŋşe, Abai şyǧarmaşylyǧy qazırgı bılım beru jüiesıne qalai yqpal etıp keledı? Abaidyŋ mūrasy mektepter men universitetterde qandai därejede oqytylady?
– Ärine, Abaidyŋ şyǧarmaşylyǧy mektepter men universitetterde oqytylady. Degenmen, köbıne jalpy Abai öleŋderı men qarasözderıne şolu, taldau jasau deŋgeiınde ötkızıledı. Abaidy bılu bar da, bıraq ony tereŋdep tüsınuge den qoia bermeidı.
Al Abai ǦZİ-da daiyndalyp, JOO-daǧy oqu üderısıne engızılgen «Abai ılımı» - pänaralyq jäne äleumettık-gumanitarlyq sipattaǧy jaŋaşa pän. QazŪUdyŋ bırneşe fakultetterınde taŋdau pänı retınde 2021-2022 jyldan berı oqytylyp jatqan «Abai ılımı» pänı öte jaqsy nätijeler berıp, studentterdıŋ joǧary qyzyǧuşylyǧy men yntasyn oiatuda. «Abai ılımı» pänı aiasynda zerttelıp, anyqtalǧan Abaidyŋ bılım konsepsiiasy, osy qaǧidalaryŋ nätijesındei bolǧan Abai taksonomiiasy qazırgı bılım beru jüiesıne engızuge tolyq negız bar. Abaidyŋ ılımınde, Abaidyŋ taksonomiiasynda tanymdyq üderıstıŋ jüiesın anyqtaityn bılım satylary, bılu, tüsınu deŋgeilerı naqty anyqtalyp, jüielı, sapaly bılım alu joldary naqty körsetıledı. Abaidyŋ bılım konsepsiiasyndaǧy qaǧidalardy, Abaidyŋ taksonomiiasyn bılım beru jüiesıne engızu arqyly qazırgı jaŋartylǧan bılım baǧdarlamalaryndaǧy keibır olqylyqtardyŋ ornyn toltyruǧa bolady dep sanaimyz.
– Sūhbattasqanyŋyzǧa rahmet!
Dana Nūrmūhanbet
«Adyrna»
