Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti janyndaǵy Abaı ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń qurylǵanyna 15 jyl toldy.
Mereıli dataǵa oraı, ınstıtýttyń ǵylymı qyzmetkeri, fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty Láıla Musalymen suhbattastyq.
– Láıla hanym, ınstıtýttyń qurylǵanyn 15 jyl tolypty. Degenmen, sizder týraly biri bilse, biri bile bermeıdi. Sondyqtan ınstıtýttyń qurylý maqsaty men basty baǵyttary týraly aıtyp berseńiz.
– Iá, bıyl bizde mereıli data – Farabı ýnıversıteti janyndaǵy Abaı ǵylymı-zertteý ınstıtýtyna 15 jyl tolyp otyr.
Abaı ǵylymı-zertteý ınstıtýty ǵylymı keńestiń sheshimimen ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń janynan 2009 jyly naýryz aıynda ashylǵan bolatyn. Instıtýt dırektory bolyp elimizge belgili ádebıettanýshy, abaıtanýshy ǵalym, professor Janǵara Dádebaev taǵaıyndalǵan. Mine, osynsha jyl lezde óte shyǵyp, Abaı ǵylymı-zertteý ınstıtýty óziniń 15 jyldyq mereıli shaǵyn Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń 90 jyldyq mereıtoıy aıasynda atap ótip otyr.
Ulttyq ýnıversıtettegi ǵylymı-zertteý ınstıtýttary men ortalyqtarynyń arasynda Abaı ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń ózindik eleýli orny bar.
Ortalyq Abaıdyń ómiri men shyǵarmashylyq murasyn qoǵamdyq-gýmanıtarlyq ǵylym salalarynyń toǵysynda zerttep, qazaq ádebıettanýy, folklortaný, álem ádebıeti, aýdarma, mádenıetaralyq baılanystar syndy baǵyttar boıynsha jumys isteıdi. Jalpy ınstıtýttyń ǵylymı-zertteý baǵyty tek abaıtaný ǵylymymen shektelmeıdi, Abaı ınstıtýtynda ózge de qoǵamdyq-gýmanıtarlyq ǵylym salalarynyń toǵysynda mańyzdy zertteýler júrgizilip keledi.
– Instıtýttyń alǵashqy jetistikteri men qıyndyqtary qandaı edi?
– Instıtýt qurylǵan alǵashqy jyldarda (2009-2011j.j.) qoǵamdyq negizde jumys istedi, arnaýly shtattyq keste bolmady. Degenmen de, ınstıtýt dırektory, professor, tájirıbeli de isker basshy Janǵara Dádebaevtyń bastamashyldyǵy men qajyrly uıymdastyrýshylyq eńbegi arqasynda ınstıtýttyń jumysy júıeli túrde jalǵasty. Instıtýt qurylǵan alǵashqy jyldarda-aq zamanaýı turǵydaǵy resmı vebsaıty (https://abainst.kz) quryldy. Onda ǵylymı, ádistemelik, kórkem ádebıetter men oqýlyqtardyń elektrondy qory jınaqtala bastady. 2009 jyldyń sońyna qaraı «Abaı ınstıtýtynyń habarshysy» ǵylymı-aqparattyq jýrnaly ashylyp, resmı tirkeldi.
Abaı ınstıtýty resmı vebsaıtynyń ashylýy, «Abaı ınstıtýtynyń habarshysy» jýrnalynyń ashylýy ınstıtýt qyzmetiniń alǵashqy úlken jetistigi boldy. Abaıdyń shyǵarmashylyq murasy týraly burynǵy jáne jańa eńbekter jınaqtalyp, ınstıtýt saıtynda, «Abaı ınstıtýtynyń habarshysy» jýrnalynda jarııalana bastady. Bul baǵyttaǵy jumystar qoǵamdyq negizde úzilissiz jalǵasty. Oqytýshylar, magıstranttar men doktoranttar oqý-zertteý aıasynda Abaıdyń shyǵarmashylyq murasy týraly túrli basylymdarda jarııalanǵan eńbekterin jınap, toptastyrýǵa qatysty.
«SOŃǴY ON JYLDA 100-GE JÝYQ KITAP JARYQ KÓRDI»
– Osy ýaqyt aralyǵynda Abaıdyń shyǵarmashylyǵyn zertteý salasynda ınstıtýt qandaı jańalyqtar ashty?
– Osy 15 jyl ishinde Abaı ınstıtýty úlken asýlardan ótip, ózekti de mańyzdy ǵylymı nátıjelerge jetip, qazaqstandyq abaıtaný ǵylymyna zor úles qosty. Instıtýtta gýmanıtarlyq ǵylymdar salasyndaǵy irgeli, qoldanbaly, pánaralyq zertteýler baǵyty boıynsha «Abaıdyń shyǵarmashylyq murasyn pánaralyq zertteý», sondaı-aq, «Abaı ilimin bilýdiń, túsinýdiń jáne qoldanýdyń ǵylymı negizderi men teorııalyq tetikteri» taqyrybynda ózekti de mańyzdy ǵylymı jobalar oryndaldy. Atalǵan ǵylymı jobalar boıynsha oryndalǵan jumystardyń nátıjeleri asa aýqymdy, sońǵy on jyl ishinde 100-ge jýyq kitaptar jaryq kórdi.
Instıtýttyń jumystary men ashqan jańvlyqtaryn tize berseń kóp. Alaıda mańyzdylaryn atap óteıin.
Abaı ǵylymı-zertteý ınstıtýtynda Qazaqstanda alǵash ret abaıtaný ǵylymynyń tarıhy ǵylymı túrde júıelenip, hronologııalyq táptippen birizdendirilip, jınaqtaldy. Onyń aıqyn kórinisi – «Abaıtaný. Tańdamaly eńbekter» 50 tomdyq basylymy. Bul kitaptar abaıtaný ǵylymy salasynda ǵylymı mektepter men zertteýshilerdiń barlyq býyndarynyń jetistikterine negizdelgen.
Osy 50 tomdyqtyń negizinde, kórnekti abaıtanýshylardyń irgeli ǵylymı zertteýleri iriktelgen «Abaıtaný antologııasy» atty 10 tomdyq jaryq kórdi. Bul bolashaq abaıtanýshylar úshin taptyrmas ǵylymı derekter kózi boldy.
Erekshe kreatıvti, zamanaýı ıntellektýaldyq ónimniń biri – «Abaıdyń kisilik kodeksi» Bul – danyshpan Abaıdyń adamgershilik pen kisilik jolyn naqty kórsetetin túıindi de ózekti naqyl sózder jıyntyǵy. Eńbektiń elimizdiń azamattaryna ómirlik erejesine aınalarlyqtaı mán-mańyzy joǵary.
Abaı ınstıtýty ǵylymmen qatar, ulttyq ýnıversıtettegi oqý úderisine de ózindik úlesin qosa bildi. 2021-2021 oqý jylynan bastap, joǵary bilim berý baǵdarlamalarynyń jalpyǵa bilim beretin pánder ıkli qataryna tańdaý komponenti retinde Abaı ǴZI-da daıyndalǵan jańa «Abaı ilimi» atty oqý páni engizildi. Atalmysh pánniń maqsat-mazmuny aıqyn da ózekti, oqý-ádistemelik turǵydan tolyq qamtamasyz etilgen. Abaı ǴZI-dyń oqý óndirisine engizgen ózindik pedagogıkalyq ónimi retinde «Abaı ilimi» páni – ulttyq jáne jalpyadamzattyq qundylyqtardyń júıesin jastardyń boıyna sińirýge zor yqpal etedi.
«Abaıdyń kisilik kodeksi», «Abaı ilimi» oqý páni eldiń ıntellektýaldyq áleýetin nyǵaıtýǵa, qoǵamdyq sananyń jetilýi men kemeldenýine, jastar men jasóspirimderdiń rýhanı damýyna qyzmet etedi.
Sonymen qatar, «Abaı ınstıtýtynyń eńbekteri» serııalyq basylymyna kiretin 24 kitap – Abaı ǴZI-da júzege asqan ǵylymı jobalardyń eleýli de mazmundy nátıjesi.
Odan bólek, Abaı ınstıtýty basqa da birneshe kóp tom-serııalyq basylymdardy jaryqqa shyǵardy. «Jambyltaný. Tańdamaly eńbekter» kóp tomdyq serııalyq basylymynyń alǵashqy 10 tomy da Abaı ǴZI-da daıyndalyp, jaryq kórdi
Abaı ǵylymı-zertteý ınstıtýty belgili ǵalymdardyń 20-ǵa jýyq beınelekııalaryn jasap, ınstıtýttyń portalynda, YouTube arnasynda usyndy. Bıyl Abaı ǴZI «Ǵylym tappaı maqtanba» dep atalatyn beınehabarlar serııasyn bastady. Onda Farabı kitaphanasy men Abaı ınstıtýtynyń qoryna túsken jańa ǵylymı, ǵylymı-kópshilik sıpatyndaǵy kitaptar nasıhattalady.
Joǵaryda atalǵandardyń bári de - orasan zor ǵylymı-tanymdyq eńbektiń joǵary nátıjesi. Bul ǵylymı nátıjelerdiń barlyǵy da – bizdiń ýnıversıtetimiz úshin jalpy gýmanıtarlyq ǵylymdar salasy úshin maqtanysh eterlik ǵylymı tabys. Abaı ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń ǵylymı jobasy aıasynda jaryq kórgen bul qundy zertteýler men ıntellektýaldyq ónimder QazUÝ-dyń ǵana emes, búkil qazaq ulttyq rýhanııatynyń zor ıgiligine aınalýda.
«ABAI MURASY – ÁLEMGE ORTAQ»
– Abaıdyń ilimine bir qazaq eli ǵana emes, ózge elder de qyzyǵýshylyq tanytady. Sondyqtan ınstıtýt halyqaralyq ǵylymı qaýymdastyqpen baılanystar ornatqan ba?
– Árıne. Abaı murasy - álemge ortaq. Sondyqtan bizdiń ınstıtýt shet eldik ǵalymdarmen tyǵyz baılanysta. Atap aıtqanda, Qyrǵyzstan, Ózbekstan, Ázirbaıjan jáne t.b. Ortalyq Azııa elderiniń ǵylymı ınstıtýttarymen, AQSh-tyń Vashıngton ýnıversıtetindegi Abaı ortalyǵymen shyǵarmashylyq baılanystar ornatqan. Jyl saıyn Abaı Qunanbaıulynyń týǵan kúnine oraı ótkiziletin dástúrli «Abaı Qunanbaıulynyń ilimi men shyǵarmashylyǵy» atty halyqaralyq ǵylymı konferenııaǵa sheteldik ǵalymdar – Ázerbaıjan ǵalymy N. Tagısoı, Túrkııa ǵalymdary N.Bıraı, E. Aıan, Qyrǵyzstan ǵalymy A. Ahmatalıev, Ózbekstannan B. Karımov t.b qatysady, sondaı-aq, túrki halyqtaryna ortaq tulǵalar shyǵarmashylyǵy boıynsha birlesken ǵylymı jıyndar ótip turady. Aldaǵy jyldary da shet eldik qaýymdastyqtarmen birigip jumys istep, tyǵyz baılanysta bolamyz degen úmittemiz.
– Abaı murasyn zertteý boıynsha qandaı jańa taqyryptarǵa nazar aýdarylmaqshy? Aldaǵy jospar qandaı?
– Instıtýttyń alǵa qoıǵan jospary kóp. Biz Abaıdyń ilimin zertteýden talmaımyz. Instıtýt aldaǵy ýaqytta Abaı ilimi jáne gýmanıtarlyq ǵylymdar salasynda zamanaýı baǵyttaǵy jańasha ǵylymı paradıgmalardy, Abaı murasyn zertteý boıynsha jańa taqyryptardy, pánaralyq, fılologııalyq, fılosofııalyq, mádenıettaný, áleýmettaný aıasyndaǵy zertteýlerdi qamtıtyn ǵylymı jobalar, halyqaralyq deńgeıdegi komparatıvıstik jobalar josparlaýda. Máselen, Abaı ǴZI-da «Abaı ilimi», «Abaıdyń antropologızmi», «Abaı metapoetıkasy», «Abaı shyǵarmashylyǵynyń sheteldegi reepııasy» t.b taqyryptar zerttelýde.
– Instıtýttyń ǵylymı qyzmetkerleri týraly aıtyp berseńiz. Qandaı mamandar men zertteýshiler jumys isteıdi? Jas ǵalymdarǵa qandaı múmkindikter beriledi?
– Bizdiń ınstıtýtta bilimdi, óz isiniń mamandary jumys isteıdi. Instıtýttyń jetekshi ǵylymı qyzmetker-professorlary jáne kishi ǵylymı qyzmetkerlerin qosqanda, jalpy sany - 5. Buǵan qosa, «Abaı ilimi» pániniń 5 oqytýshysy birneshe fakýltette sabaq júrgizedi.
Sonymen qatar, ınstıtýtta QazUÝ-dyń magıstranttary men doktoranttary óndiristik praktıkadan ótedi. Jas ǵalymdarǵa abaıtaný salasy boıynsha jańa taqyryptar usynylady. Olar maqalalar jınaǵymen aınalysyp, ǵylymı semınarlar ótkizedi. Odan bólek, halyqaralyq deńgeıdegi is-sharalar jıi ótkizilip turady.
«ABAI ILIMI» JÁNE ABAITANÝ
– Sizdińshe, Abaı shyǵarmashylyǵy qazirgi bilim berý júıesine qalaı yqpal etip keledi? Abaıdyń murasy mektepter men ýnıversıtetterde qandaı dárejede oqytylady?
– Árıne, Abaıdyń shyǵarmashylyǵy mektepter men ýnıversıtetterde oqytylady. Degenmen, kóbine jalpy Abaı óleńderi men qarasózderine sholý, taldaý jasaý deńgeıinde ótkiziledi. Abaıdy bilý bar da, biraq ony tereńdep túsinýge den qoıa bermeıdi.
Al Abaı ǴZI-da daıyndalyp, JOO-daǵy oqý úderisine engizilgen «Abaı ilimi» - pánaralyq jáne áleýmettik-gýmanıtarlyq sıpattaǵy jańasha pán. QazUÝdyń birneshe fakýltetterinde tańdaý páni retinde 2021-2022 jyldan beri oqytylyp jatqan «Abaı ilimi» páni óte jaqsy nátıjeler berip, stýdentterdiń joǵary qyzyǵýshylyǵy men yntasyn oıatýda. «Abaı ilimi» páni aıasynda zerttelip, anyqtalǵan Abaıdyń bilim konepııasy, osy qaǵıdalaryń nátıjesindeı bolǵan Abaı taksonomııasy qazirgi bilim berý júıesine engizýge tolyq negiz bar. Abaıdyń iliminde, Abaıdyń taksonomııasynda tanymdyq úderistiń júıesin anyqtaıtyn bilim satylary, bilý, túsiný deńgeıleri naqty anyqtalyp, júıeli, sapaly bilim alý joldary naqty kórsetiledi. Abaıdyń bilim konepııasyndaǵy qaǵıdalardy, Abaıdyń taksonomııasyn bilim berý júıesine engizý arqyly qazirgi jańartylǵan bilim baǵdarlamalaryndaǵy keıbir olqylyqtardyń ornyn toltyrýǵa bolady dep sanaımyz.
– Suhbattasqanyńyzǵa rahmet!
Dana Nurmuhanbet
«Adyrna»
