Abai Qūnanbaiūlynyŋ “qara sözderı” qazırgı taŋda älemnıŋ bırneşe elınde oqylady. Ruhani bailyq, filosofiialyq oi, moraldyq qūndylyqtary bar Abaidyŋ tereŋ oi-tūjyrymdary men filosofiialyq mūrasy qai tılderde audaryldy?
Abai Qūnanbaiūly “qara sözderın” 1890 jäne 1898 jyldar aralyǧynda jazǧan dep esepteledı. Būl ülken eŋbek oqyǧannyŋ özektı mäselesı men tolǧandyrǧan sūraǧyna jauap berıp otyrdy. Sondyqtan Abaidyŋ “qara sözderı” tek qazaq tılınde emes, özge de tılderge audarylyp, alys-jaqyn elderde de sūranysqa ie boldy.
Alǧaş Mūhtar Äuezov 1933 jyly Abai Qūnanbaevtyŋ barlyq «qara sözderı» engen jinaq şyǧardy. Sol kezde endı qabyldanǧan latyn qarpımen basylǧan. Būl jinaqqa ǧalymdar pıkır bıldırıp, ärıp teruşılerdıŋ latyn ärıpterımen tanys emestıgın, sonyŋ saldarynan köptegen taŋbalardyŋ, qatelıkterdıŋ paida bolǧandyǧyn atap ketedı. Keiın Äuezov ony jönge keltırıp, bır jüiege salyp, kirillisa qarpımen basyp şyǧardy.
TÜRKI TILDERINEN BASTALǦAN TŪŊǦYŞ TÄRJIMA
Ūly tūlǧanyŋ eŋbekterı tuystas türkı halyqtary tılderıne erte, ötken ǧasyrdyŋ alǧaşqy jartysynda-aq audaryla bastaǧan. Abai şyǧarmalarynyŋ özı qyrǧyz tılıne 1930-jyldardan bastap tärjımälansa, 1947 jyly tatar tılınde audaryldy.
Al özbek tılıne alǧaş ret Abai öleŋderı sonau HH ǧasyrdyŋ alǧaşqy şiregınde-aq audaryla bastaǧan. Al Abaidyŋ “qara sözderın” özbek tılıne Iаkubjan Iýldaşev audardy. Keiın 1995 jyly Abaidyŋ 150 jyldyq mereitoiyna orai şyǧarmalar jinaǧy jaryq köredı. «Abai» degen atpen şyqqan jinaqqa aqynnyŋ jiyrmadan astam öleŋderı, «Masǧūt», «Eskendır» poemalary men qyryq bes qara sözı qamtylǧan. Ony audarǧan - özbekstandyq belgılı qazaq jazuşysy, audarmaşy Näsır Fazylov.
Keiın 2006 jyly Abaidyŋ “qara sözderı” U.Urinbaevtyŋ tärjımalauymen «Nasihat suzlar» («Nasihat sözder») degen atpen «Jazuşy» baspasynda jaryq körgen. 2020 jyly Abaidyŋ 175 jyldyq mereitoiyna orai Taşkentte Qozoqboi Iýldoşevtıŋ audarmasymen «Abai. Qora suz» («Abai. Qara söz») atty eŋbek jaryq kördı.
Abai şyǧarmalary qazaq tılıne eŋ jaqyn tılderdıŋ bırı - qaraqalpaq tılıne de audarylǧan. 1955 jyly tärjımalanyp, el astanasy Nökıste taŋdamaly şyǧarmalar jinaǧy jaryq kördı. 1990 jyly Abaidyŋ tuǧanyna 145 jyl toluyna orai taŋdamaly öleŋderı men dastandary, qarasözderınıŋ jinaǧy tolyqtyrylyp şyǧaryldy.
Ūly Abaidyŋ «qara sözderı» türık tılıne 2021 jyly audaryldy. Atalǧan eŋbek Qazaqstannyŋ Türkiiadaǧy elşiliginiŋ qoldauymen jaryq kördı. Audarma Ystambūldaǧy «ANATOLIA» baspasynda «Sözler» atauymen jaryqqa şyqqan. Türık oqyrmany üşın «qara sözderdı» tärjımalaǧan audarmaşy – Aşur Özdemir. Basylymnyŋ redaktory – Damira İbragim. Kitapqa Abaidyŋ qyryq bes «qara sözı» men «Bıraz söz qazaqtyŋ tübı qaidan şyqqany turaly» atty zertteu eŋbegi engen.
Audarmaşy – ǧalym qazırge deiın qazaq ädebietınen qytaişaǧa 15 kıtap audarǧan. Onyŋ aituynşa, öz qorynda on myŋ kıtaby bolsa, onyŋ segız myŋy – qazaq tılınde. Aşur Özdemir Abai şyǧarmalaryn audarǧany üşın memlekettık II därejelı «Dostyq» ordenımen marapattalǧan.
2010 jyly alǧaş ret Abai Qūnanbaevtyŋ kıtaby täjık tılıne audarylyp, «Pandnoma» degen atpen jariialandy. Audarmaşy, publisist jäne abaitanuşy Fathullo Azizov kıtapty adamzattyŋ mektebı dei otyryp, onyŋ ülken ömırlık maŋyzyn körsetken.
EUROPA TILDERINDEGI AUDARMA
Abai şyǧarmalaryn europalyq tılderge tıkelei audaruda batyl qadam jasaǧan qalamger – ädebietşı, audarmaşy Ǧalymjan Mūqanov. Ol Abaidyŋ qyryq bes «qara sözın», sonymen bırge «Eskendır», «Masǧūt» dastandaryn, jetpıske juyq öleŋın fransuz tılıne audarǧan. Audarmaşynyŋ būl eŋbegı «Reflexions en proze poems Iskander et Masgoud» («Ǧaqyliia sözderı men «Eskendır», Masǧūt» poemalary») degen atpen 1993 jyly «Jazuşy» baspasynda jaryq körıp, fransuz oqyrmandaryna jol tartqan.
«Qara sözderdı» ispan tılınde söiletuge Servantes instituty qoldau körsetıp, «Visor» baspasy jaryqqa şyǧardy. Abai tuyndylaryn audarumen İspaniianyŋ bedeldı audarmaşysy Mariia Sanches Piug, Granada universitetınıŋ professory Enrike Torkemada, audarmaşylar Mihail Chilikov pen Aleksandra Şevelevalar atsalysty.
Al 2001 jyly «qara sözderdı» Larisa Zaharova nemıs tılıne audardy. Alǧaşqy uaqytta kıtap Qazaqstanda basylyp şyqty, al keiın 2010 jyly ony Germaniiada jariialady.
Aǧylşyn tılınde de 2010 jyly jaryq kördı. Sol jyldyŋ säuır aiynda Almaty äkımşılıgı, tılderdı damytu qalalyq basqarmasy men Abai poeziiasyna tabynuşylar Halyqaralyq kluby Abai Qūnanbaevtyŋ «qara sözder» atty jaŋa kıtabyn tanystyrdy. Būl jinaq alǧaş ret bır kıtap üş tılde – qazaq, orys jäne aǧylşyn tılderınde jaryq kördı.
Orys tılındegı nūsqasyn Klara Serıkbaeva daiyndap berdı, al ony aǧylşyn tılıne körnektı aqyn jäne tükıtanuşy Richard MakKein audardy.
Audarmaşy būl jūmysqa ekı jylyn jūmsaǧan. Tanymal jazuşy, «Halyqaralyq Abai kluby» qoǧamdyq bırlestıgınıŋ prezidentı Rollan Seisenbaev qazaq avtorlarynyŋ basqa da şyǧarmalaryn Europa elderınıŋ tılderı jäne arab tılıne audaryp, sol arqyly qazaq tılı men mädenietınıŋ şeŋberın keŋeituge üles qosuǧa daiar ekendıgın aitqan.
HANZU TILINDEGI «QARA SÖZ»
2020 jyly Abai Qūnanbaiūlynyŋ 175 jyldyq mereitoiy aiasynda ūly aqynnyŋ «qara sözderı» men öleŋderı qytai tılıne tolyqtai audaryldy. Audarǧan - Qytai Halyq Respublikasynda tūratyn qandasymyz, jazuşy, audarmaşy, qoǧam qairatkerı Äkpar Mäjitūly. Ol ädebiet salasyndaǧy alǧaşqy tuyndysy memlekettık syilyqty alǧan talantty jazuşy. Sondai-aq jetı tıldı erkın meŋgergen poliglot. Qytai tılınde jazatyn jazuşy bolǧanymen, sol eldegı qazaq ädebietı men mädenietınıŋ damuyna eleulı üles qosqan qairatker.
Onyŋ aituy boiynşa Abaidyŋ “qara sözderın” qytai tılıne alǧaşqy audarǧan Sıbe ūltynyŋ ökılı Qabai (Ha Huan Jaŋ) atty qalamger.
”Sol eŋbekterımız üşın Qabai ekeumız bırge Qazaqstan tarapynan marapattaldyq. Men 1994 jyly qazan aiynda Abaidyŋ qara sözderın qytai tılıne audarǧanmyn. 1995 jyly Abaidyŋ 150 jyldyq mereitoiyna orai Beijıŋdegı memlekettık «Ūlttar baspasynda» qytaişa, qazaqşa ekı tılde «Abai aqyliiasy» degen audarmam şyqty . Ol jolǧy audarmamdy Qytai tıldı oqyrmandar ystyq yqylaspen qabyldady”, – deidı jazuşy.
ABAIDYŊ ARABŞA KÄLAMY
Abai eŋbegın arab älemıne Arab memleketterı ligasynyŋ Bılım, ǧylym jäne mädeniet ūiymynyŋ (ALECSO) baspa üiı daiyndap, ūsyndy. Aqyn tuyndylarynyŋ jolma-jol audarmasyn äzırleuge Kair universitetınıŋ oqytuşysy Räbiǧa Tölebai, şyǧystanuşy Qūrmanǧazy Sadybaev, äl-Farabi atyndaǧy QazŪU şyǧystanu fakultetınıŋ būrynǧy dekany Paltöre Yqtiiar atsalysty. Abai öleŋderınıŋ ädebi redaksiiasyn Mysyr ädebietşıler odaǧynyŋ körnektı ökılı, aqyn Saurat Sellam, lingvistika jäne filosofiia professory Haled Elsaied jüzege asyrdy.
Sondai-aq, jinaqta mysyrlyq ǧalym «qara sözderdıŋ» qūqyq pen moral mäselelerıne, filosofiialyq mänıne, ūlttyq dünietanym men tärbie mäselelerıne közqarasyn özınşe taldap, jetkızgen.
Aita ketsek, būl Haled Elsaid Ǧanemnıŋ Abai mūrasy men Qazaqstan turaly alǧaşqy eŋbegı emes. Ol būǧan deiın, 2014-2017 jyldary «Nūr-Mübarak» Qazaqstan-Mysyr islam mädenietı universitetınde oqytuşy bolyp jūmys ıstegen. Sol uaqyttarda qazaq halqynyŋ mädenietı men dını, tarihy jaiynda bırneşe ǧylymi eŋbekter jazǧan eken.
Abaidyŋ «qara sözderı» 1995 jyly aqynnyŋ 150 jyldyǧy qarsaŋynda parsy tılıne audaryldy. Saiyp kelgende, Safar Abdullo būl şyǧarmanyŋ täjık tılındegı audarmasyn parsy jazuymen qaita jariialaǧan.
AZİIаDAǦY ABAI
Abaidyŋ «qara sözderın» japon tılıne audaru üşın aldymen qazaq jäne japon mamandarynan tūratyn arnaiy top qūrylǧan. Aqyn şyǧarmalarynyŋ körkem audarmasyna Tokio universitetınıŋ şet tılder professory Sakai Hiroki, qazaq ädebietın zertteuşı Mikiia Nişimura, japon-qazaq sözdıgın qūrastyruşy, audarmaşy Şigenobu Masudjimalap qatysty.
Sonymen qatar, Abaidyŋ 175 jyldyq mereitoiyna orai, Abai Qūnanbaiūlynyŋ “qara sözderı” vetnam tılınde de jaryqqa şyqty. Tüsaukeser Hanoi ūlttyq pedagogikalyq universitetınde öttı.
«Qara sözderdı» vetnam tılınde basyp şyǧaru – Vetnam auditoriiasy üşın Qazaqstan, onyŋ halqy, qazaq tarihy, mädenietı men ädebietı turaly köbırek bıluge taptyrmas mümkındık», – dedı universitettıŋ Äkımşılık keŋesınıŋ töraǧasy jäne partiialyq komitetınıŋ hatşysy Do Vet Hung.
Abai kıtabynyŋ audarmaşylarynyŋ bırı - Vetnam jazuşylar odaǧynyŋ vetnamdyq jäne orys ädebietterın taratuǧa qolǧabys körsetu qory direktorynyŋ orynbasary Le Dyk Man Onyŋ aituynşa, būl ekı ūlttyŋ, ekı mädeniettıŋ bailanystyruşy köpırı, al ärbır audarma osy köpırdıŋ ajyramas bölıgı.
Abaidyŋ ǧaqliialyq danalyq sözderı indoneziia tılıne de audarylǧan. “Buku Kata-Kata” dep atalǧan eŋbek 2020 jyly jaryqqa şyqty. Kıtap kırıspesınıŋ avtorlarynyŋ bırı – İndoneziianyŋ Qazaqstandaǧy Elşısı Rahmat Pramono.
Abai Qūnanbaiūlynyŋ «qara sözderı» älem tılderınde audarylu arqyly onyŋ şyǧarmaşylyǧy tek qazaq ädebietınıŋ emes, bükıl älem ädebietınıŋ bır bölşegıne ainaldy. Onyŋ filosofiialyq oilary men adamgerşılık qūndylyqtary älemnıŋ är türlı halyqtaryna ūlasyp, köptegen ūlttardyŋ mädenietıne äser ettı. Abaidyŋ «qara sözderınıŋ» är tılde taraluy onyŋ şyǧarmaşylyǧyn ǧalamdyq deŋgeide tanytuǧa mümkındık berdı, būl qazaq halqynyŋ mädeni mūrasyn saqtau jäne bolaşaq ūrpaqtarǧa jetkızu jolynda maŋyzdy qadam boldy.
ABAIDYŊ 100 JYLDYǦYNDA BASTALǦAN AUDARMA
“Qara sözder” alǧaş orys tılınde audaryldy. 1945 jyly orys tılınde «Abai Kunanbaev. İzbrannoe» atty jinaq jaryqqa şyqty. Ol Viktor Şklovskiidıŋ audarmasy, Leonid Sobolevtyŋ redaksiiasymen basylǧan. Būl jyly Abaidyŋ tuǧanyna 100 jyl tolǧan.
Keiın “qara sözder” V. Şklovskii audarmasymen 1959 jyly Almatyda orys tılıne audarylǧan Abai şyǧarmalarynyŋ taŋdamaly jinaǧynyŋ qatarynan oryn aldy. Būl jinaqta qyryq tört qara söz ǧana berılgen.
Jarty ǧasyr ötken soŋ Abai prozasynyŋ V. Şklovskii audarǧan bırınşı basylymynan keiın jaryqqa qazaq jazuşysy Sätımjan Sanbaevtyŋ audarmasymen «qara sözderdıŋ» orys tılındegı audarmasy şyqty.
Qazırgı taŋda Abai «qara sözınıŋ» orys tılındegı audarmasynyŋ üş nūsqasy bar. Bırınşısı būl – 1945 jyly jasalǧan Viktor Şklovskiidıŋ audarmasy, ekınşısı - alǧaş ret 1970 jyly jasalyp, keiın soŋyna deiın audarylǧan Sätımjan Sanbaevtyŋ nūsqasy, üşınşısı, 1993 jyly «Kniga slov» degen ataumen jariialanǧan Klara Serıkbaeva men Rollan Seisenbaevtyŋ bırlesıp jasaǧan audarmalary.
