Abai, Şäkärım jäne Mūhtar Äuezov turaly estelıkterdı jetkızuşı, ūlaǧatty ūstaz, şejıreşı Beken İsabaiūlynyŋ tuǧanyna 95 jyl tolǧan kezde onyŋ Abai biografiiasyn, el men jer tarihyn zertteudegı orny jaily abaitanuşylar oi bölısedı.
OL KIM?
Tarihty tereŋ bıletın abyz - 1930 jyly nauryzdyŋ 16-sy künı Semei aimaǧyndaǧy Şyŋǧystau, qazırgı Abai auylynyŋ Kökbai auylyna qarasty Maian qoryǧynda düniege kelgen.
1944-1947 jäne 1948-1950 jyldary Semeidegı pedtehnikumdy jäne N.Krupskaia atyndaǧy pedinstituttyŋ filologiia fakultetın bıtırıp, eŋbek jolyn Abai audanynyŋ Külmen ortalau mektebınde direktorlyq qyzmetınen bastaǧan. 1954-1959 jyldary audannyŋ komsomol-jastar komitetınıŋ nūsqauşysy, hatşysy, 1959-1963 jyldar ışınde Stalin atyndaǧy jäne «Qyzyl tu» keŋşarynda partkom hatşysy qyzmetterınde bolǧan. 1963-1969 jyldary Külmen orta mektebınıŋ oqu ısınıŋ meŋgeruşısı, 1969 jyldan Aqbūlaq orta mektebınıŋ direktory, 1974-1987 jyldary Janǧazy Moldaǧaliev atyndaǧy orta mektebınıŋ tarih, qazaq tılı jäne ädebietı pänderınıŋ mūǧalımı jäne tärbie jūmystaryna jetekşılık ettı.
1987 jyldyŋ qyrküiek aiynan bastap Semei oblysy Abai audany aumaǧyndaǧy Börlıdegı Mūhtar Äuezov muzei-üiı bölımınıŋ meŋgeruşısı, keiınnen ǧylymi qyzmetker bolyp jūmys ıstegen.
ŞYǦARMAŞYLYQ KÖZI – ESKINIŊ SÖZI
Jazuşy, “Alaş arystary Mūhtar Äuezov" muzeiınıŋ meŋgeruşısı Quat Qiyqbaidyŋ aituynşa, Beken İsabaiūly Börlıdegı Mūhtar Äuezov muzeiınıŋ meŋgeruşısı bolǧannan keiın şyǧarmaşylyqpen köptep ainalysqan. Ol Beken aqsaqaldyŋ Şäkärım turaly estelıkterdı jetkızgenın aitady.
«Beken İsabaiūly Abaidyŋ közın körgen sonau jyldarda Keregetastyŋ boiynda keudesınen jany ūşyp, damyl tapqan Şäkärımge qatysty äŋgımenı, mūŋ arqalaǧan Mūhtar taǧdyrynyŋ ūŋǧyl-şūŋǧylyn jaqsy bıletın», - deidı Quat Qiyqbai.
Aituynşa, Beken İsabaiūlynyŋ ömır tarihyn şolyp şyqsaŋyz, onyŋ muzei ısı salasyndaǧy aiqyn jolyn köruge bolady.
«Osydan 15 jyl būryn jazyp qaldyrǧan ömırbaianynda ol ötken ǧasyrdyŋ 80-jyldarynda Börlıdegı Mūhtar Äuezov muzeiınıŋ meŋgeruşısı bolyp kelgenge deiıngı kezeŋde şyǧarmaşylyqpen az ainalysqanyn aitady. Onyŋ qalamynan tuǧan “Biıkte bärı körınedı” pesasy, “Dala danyşpany” jäne “Bır ömırdıŋ belesterı” atty hikaiattary şyǧarmaşylyq qairatyn tanytady. Ol sanaly ǧūmyrynda Qasqabūlaq, Medeu auyldarynyŋ tarihyn taŋbalap, şejıresın şegendep berdı. Közı tırısınde Abai, Şäkärım, Mūhtar ensiklopediialaryna tarihi negızge süiengen tüsınıkteme men qysqama mazmūndaǧy 200-ge tarta maqala tabystady”, - deidı Quat Qiyqbai.
Beken İsabaiūlynyŋ maqalalary men tarihi eŋbekterı «Abai», «Jūldyz» jäne basqa da ǧylymi jurnaldarda, «Sovhoz tuy», «Üş qiian», «Semei taŋy», «Ertıs öŋırı» siiaqty qalalyq, audandyq merzımdı basylymdarda jariialandy. Beken İsabaiūlynyŋ 2001 jyly jaryq körgen «Ūlylar mekenı» atty eŋbegı abaitanu, mūhtartanu ısıne qosylǧan sübelı qazyna retınde baǧalanady.
ŪLYLAR ŪLAǦATYN ŪLYQTAǦAN “ŪLYLAR MEKENI”
Quat Qiyqbai Beken İsabaiūlynyŋ şejıreşıldıgı jaiynda da toqtalǧan.
“Abaidyŋ el bileu ısterınen estelık, “Abai joly” roman-epopeiasyndaǧy keiıpkerlerdıŋ tarihi bolmys-beinesın biıktetetın, derek sarynda äŋgıme qaldyryp, Kökşe şejıresın jazdy. “Ūlylar mekenı” kıtabyn jazyp, ūlylar ūlaǧatyn ūǧyp, ūlyqtady», - deidı ol.
Quat Qiyqbaidyŋ aituynşa, “Ūlylar mekenı” kıtabynyŋ alǧaşqy nūsqasynda 185 adamnyŋ jai adam emes, som tūlǧaly tarihi tūlǧalar ekenı, 269 jer-su attaryna qatysty tüsınıktemenıŋ özı Beken İsabaiūlynyŋ ömır boiy jiǧan-tergenınıŋ moldyǧyn körsetedı. Eŋbek 622 bet bolyp, Alaş jolyn tügendedı. Abyz deseŋız de, äulie deseŋız de Beken İsabaiūlyna jarasady. Abaitanudyŋ arnasyn keŋeitıp, atyrabyn baiytqan, derek pen däiekke toltyrǧan Şyŋǧystaudyŋ şeşenı Beken İsabaiūlynyŋ esımı eldı eleŋ etkızbei qoimaidy”, - deidı jazuşy Quat Qiyqbai.
«NE AITSA DA ABAIǦA ÄKEP TIREITIN»
Beken İsabaiūlynyŋ közın körıp, syrlasy bolǧan belgılı abaitanuşy - jazuşy Tūrsyn Jūrtbai onyŋ Qūnanbai men Abai ainalasyna kelgende qamşy saldyrmaitynyn aitady.
“Beken İsabaev, şejırelı Şyŋǧystauda qalǧan eŋ soŋǧy söz iesı, tarihi äŋgımenıŋ, sonyŋ ışınde Qūnanbai-Abai zamanynyŋ syryn suytpai ışıne saqtaǧan soŋǧy qormaly edı.Ol toqsan jyl boiy Şyŋǧys öŋırınıŋ är soqpaǧyn basyp, är būtanyŋ tübınen tarih tauyp, soǧan orai jadynda saqtap, qiiuyn keltırıp, qisynyn tauyp, sol äŋgımenıŋ sürleuınıŋ barlyǧyn «Abai jolyna» äkep toǧystyratyn. Ne aitsa da Abaiǧa äkep tıreitın edı», - deidı jazuşy.
Ol Beken aqsaqaldyŋ el men jer şejıresıne erekşe jetık bolǧanyn aitady.
«Elu jyldan astam Şyŋǧys öŋırınıŋ tarihyn suyrtpaǧan uaqytymda, el tarihyn, äsırese jer tarihyn odan asyryp jetık bıletın adamdy kezdestırgen emespın. Ol el men jerdıŋ, bır aumaqtyŋ ǧana emes, mūqym Şyŋǧystyŋ ışı-syrtyn tūtas qamtityn. Sonda meken etken adamdardyŋ ata-şejıresın de, zamannyŋ qas-qabaǧyn da, adamdardyŋ arasyndaǧy qarym-qatynasty da, ädebietşı, tarihşy, qoǧam belsendısı, şaruaşylyq mamany retınde de kez kelgen deŋgeidegı adammen teŋ därejede, sonyŋ qalauyna qarai asqan alǧyrlyqpen tüsındırıp, taldap bere alatyn. Är kezdesken saiyn onyŋ osy mol maǧlūmaty menı ünemı taŋdandyratyn. Būǧan, onyŋ tumysynan bıtken alǧyrlyǧy, aŋǧarly tüisıgı, bılımge qūştarlyǧy, ädebietke degen yntasy sebep bolsa kerek. Töken İbragimov marqūm (Semeidegı Abai mūarajaiynyŋ ūzaq jyldar direktory bolǧan) soŋynan qalmai jürıp jazdyrǧan onyŋ «Ūlylar mekenı» atty kıtaby mūqym Abai auylynyŋ kışıgırım ensiklopediiasy edı dep tolyq senımmen aita alamyn”, - deidı Tūrsyn Jūrtbai.
İSABAIŪLYNYŊ İIRIMI
Abaitanuşy, jazuşy Tūrsyn Jūrtbaidyŋ aituynşa, qazır Beken İsabaiūly siiaqty Şyŋǧys öŋırınde būrynǧy-keiıngı ötken eleulı oqiǧalardy jaŋylystyrmai, ärbır närsenı ornyna qoiyp aitatyn qariia qalmaǧan.
«Bekeŋnıŋ aitqandarynyŋ mazmūnyn bır jüiege tüsıru öte qiyn. Öitkenı bır äŋgımenı – ekınşı äŋgımege, ekınşı äŋgımenı – üşınşı äŋgımege bailanystyryp, sabaqtastyryp, qosaqtap jıberetın. Sonda da, jelıge tartqanda, ūzyna mazmūny myna mäselenı qamtityn: 1. Maiqy biden bastalatyn ejelgı el men jer tarihy, Şyŋǧystau, Orda, Han, Qarauyl, Doǧalaŋ, Qoŋyräulie, Barlybai jazyǧyndaǧy «Myqtyŋ üilerı» (atamzamanǧy eskertkışter men qorymdar), olar turaly tarihşylar men şejıreşılerdıŋ aitqandary; 2. Tobyqtynyŋ Şyŋǧystauǧa kelgen tūsynan bastap, bügıngı künge deiıngı jer attarynyŋ tarihy, ol jerde ötken belgılı oqiǧalar turaly (Mysaly, «Şor qaşqan», «Keŋgırbaidyŋ tasy», Şaǧan, Sarǧaldaq, Şi, Jidebai, Arqaldy, Qydyr, Qaraşoqy, Şūnai, Arhat, Orda, Şılıktı, Şılıktı kezeŋ, Maian jazyǧy, Şymyldyqty kezeŋ, Aqbaital, Aq biık, Qūndyzdy, Botaqannyŋ qyryq oşaǧy (Abai ölgen jer), Keŋ qonys, Baqanas, Şaqpaq, Köşbike, t.b.); 3. Qūnanbaiǧa deiın ömır sürgen el bilegen kösemder men batyrlar turaly (Keŋgırbai, Mamai, Toqtamys, Yrǧyzbai, Eraly, Öskenbai, t.b.); 4. Qūnanbai jäne Qūnanbaidyŋ zamandastary turaly; 5. Abai jäne Abai zamanynda ömır sürgen adamdar turaly (Mysaly, Orazbai men Bazaraly turaly bır tün äŋgımelep tauysa almaityn); 6. Abaidyŋ jastyǧy, mahabbat pen ǧadauaty, bilıgı, öleŋderınıŋ şyǧu tarihy, qai öleŋı qai jerde jazyldy, onda qandai mäsele közdelgen, sol turaly; 7. Aqyn Abaidyŋ qūsaly ömırı turaly (būl bıtpeitın taqyryp arqauy edı). 8. El arasyndaǧy şeşendık sözder men aitystar, türlı oqiǧalar turaly; 9. Şyŋǧysty mekendegen adamdardyŋ, söz ielerınıŋ ömırı, solardyŋ jäne Abai tūqymdarynyŋ toz-tozala bolǧan taǧdyry, keŋestık qysymnyŋ tauqymetı, aşarşylyq, t.b. turaly; 10. Şäkerım turaly... Osy körsetılgen är taqyryptaǧy bır oqiǧaǧa, bır adamǧa qatysty jailardy būtarlap taratqanda, bır jolǧy saparǧa keŋ molynan azyq bolatyn”, - dep eske alady jazuşy.
«QŪIMA QŪLAQ QARTTARDYŊ BIREGEII»
Biyl 14 nauryz künı Abai Qūnanbaiūlynyŋ «Jidebai-Börılı» memlekettık tarihi-mädeni jäne ädebi-memorialdyq muzei-qoryǧynda abaitanuşy Beken İsabaiūlynyŋ 95 jyldyǧyna arnalǧan «Abaitanudyŋ abyzy» atty eske alu keşı jäne körmesınıŋ aşyluy öttı.
Körmede İsabaiūlynyŋ ömır jolyn, şyǧarmaşylyǧy turaly baiandaityn tüpnūsqa qoljazbalary, estelıkterı, aqynnyŋ ūly Şaǧjan Bekenūly muzeige tapsyrǧan dombyrasy, şapany, taqiiasy, jeke zattary, är jyldarda jaryq körgen eŋbekterı men fotosuretterı körermen nazaryna ūsynyldy.
Abai oblysy, Semei qalasynyŋ ziialy qauym ökılderı, mädeniet jäne öner mekemelerınıŋ qyzmetkerlerı, studentter qatysqan jiyn köptıŋ köŋılınen şyqty. Būl turaly mūrajai direktory Ūlan Saǧadiev aityp berdı.
«Abai muzeiınde köptegen jyldar boiy qyzmet etıp, Abaidyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧyn zertteu, onyŋ aqyndyq mūrasyn nasihattau jolynda ülken üles qosqan tūlǧalardyŋ bırı — Beken İsabaiūly. Biyl onyŋ 95 jyldyǧyna orai mūrajaiymyzda «Abaitanudyŋ abyzy» atty körme aşyldy. Būl şara Abai Qūnanbaiūlynyŋ 180 jyldyǧy men Abai muzeiınıŋ qūrylǧanyna 85 jyl tolǧan mereilı jylmen tūspa-tūs kelıp otyr», - deidı ol.
Ūlan Saǧadievtıŋ aituynşa, būl körme Beken İsabaiūlynyŋ Abaitanu salasyndaǧy eleulı eŋbekterın, sondai-aq onyŋ tūtynǧan zattary men arhivtık qūjattaryn tanystyru maqsatynda ūiymdastyryldy. Beken İsabaiūlynyŋ ömırı men mūrasy qazaq ädebiettanuynyŋ jas ökılderıne, jurnalistika fakultetınde oqityn studentterge, jalpy Abai şyǧarmaşylyǧyna qyzyǧuşylyq tanytqan zertteuşılerge ülken motivasiia berıp, ǧibrat bolarlyq ülgı boluda.
«Ol öz uaqytynda Abaidyŋ ainalasyn zerttep, osy salada mol mūra qaldyrǧan qūima qūlaq qarttardyŋ bırı ärı bıregeiı boldy. Sonymen qatar, Mūhtar Äuezovtıŋ düniege kelgen Börlı muzeiınıŋ meŋgeruşısı retınde abaitanuǧa qosqan ülesı ölşeusız. Beken İsabaiūlynyŋ osy saladaǧy orasan zor eŋbegın ūrpaqqa nasihattau, onyŋ ömırı men qyzmetın tüsındıru qazırgı jastar üşın asa maŋyzdy», - deidı Ūlan Saǧadiev.
Körmenı Semei qalasynyŋ tūrǧyndary men muzei qonaqtary bır ai boiy tamaşalai alady.
