بيىل اباي قۇنانبايۇلىنىڭ تۋعانىنا 180 جىل تولماق. ال ۇلى اقىن مۇراسىن حالىققا امان جەتكىزگەن العاشقى ابايتانۋشى مۇرسەيىت بىكەۇلىنىڭ تۋعانىنا 165 جىل تولدى. ابايتانۋشىلار مۇرسەيىتتەن كەيىن ونىڭ جازعاندارىن بولشەۆيكتەرگە كورسەتپەي مازارعا كومىپ ساقتاپ، ابايدىڭ «قارا سوزدەرىن» بۇگىنگە جەتكىزگەن مۇرسەيىتتىڭ ۇلى راقىمبايدى دا ايرىقشا اتايدى.
165 جىل بۇرىن (1860-1917) ابايدىڭ شىعارمالارىن ناسيحاتتاۋشى، ەل اراسىنا تاراتۋشى مۇرسەيىت بىكەۇلى دۇنيەگە كەلدى. ول سەمەيدە ءتورت جىلدىق ورىس مەكتەبىن بىتىرگەن. ورىس، قازاق، اراب ادەبيەتىمەن ءبىرشاما تانىس بولدى. ءبىراز جىل سەمەي ويازىنىڭ كەڭسەسىندە ءتىلماش ءارى پيسار بولىپ جۇمىس ىستەدى. ەل ىشىندە مەكتەپ اشىپ، بالا وقىتادى. كەيىن ۇلى اقىن ابايدىڭ ادەبي حاتشىسى بولعان. مۇرسەيىت اباي شىعارمالارىنىڭ 1909 جىلى شىققان تۇڭعىش باسىلىمىنىڭ تۇپنۇسقاسىن قۇراستىرۋعا قاتىسىپ، وعان كوررەكتورلىق ەتكەن. بۇگىنگە اباي ەڭبەكتەرىنىڭ تۇپنۇسقاسى بىكەۇلىنىڭ 1905, 1907, 1910 جىلدارداعى ءۇش قولجازباسى ارقىلى جەتكەن.
قازىر بۇل قولجازبالار قازاقستان ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ سيرەك كەزدەسەتىن قولجازبالار قورىندا ساقتاۋلى. مۇرسەيىتتىڭ ابايتانۋ عىلىمىنا قوسقان ۇلەسىن م.اۋەزوۆ «جالپى، اباي مۇرالارىن كوشىرىپ تاراتۋشىلار اراسىندا مۇرسەيىت بىكەۇلىنىڭ ەڭبەگىن ايرىقشا اتاپ ءوتۋ كەرەك» دەپ جوعارى باعالادى.
قازاقتىڭ ويشىل تۇلعاسى، ءبىرتۋار پەرزەنتى اباي قۇنانبايۇلىن سان قىرىنان زەرتتەگەن عالىمدار از ەمەس. دەگەنمەن، ولاردىڭ زەرتتەۋىنە ارقاۋ بولىپ، ابايدىڭ كوزىن كورىپ، ولەڭدەرىن قاعازعا ءتۇسىرىپ، اقىننىڭ قولجازبالارىن ۇرپاققا جەتكىزگەن كىم ەكەنىن كوبى بىلە بەرمەيدى. ابايدىڭ ادەبي حاتشىسى بولعان مۇرسەيىت بىكەۇلى تۋرالى نە بەلگىلى؟ بۇل تۋرالى ابايتانۋشى عالىمداردان سۇراپ كوردىك.
ابايدىڭ ادەبي حاتشىسى
«اباي اكادەمياسى» عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى جاندوس اۋباكىر ابايدىڭ قازىرگى تاڭعا دەيىن جارىق كورگەن اكادەميالىق تولىق جيناقتارى، ءتۇرلى قۇراستىرۋشىلاردىڭ باسشىلىعىمەن ءار قيلى باسپادا جاريالانعان جيناقتار مۇرسەيىتتىڭ قولجازبالارى نەگىزىندە جارىق كورىپ كەلگەنىن ايتادى.
- قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ ابايتانۋ سالاسىنداعى ەسىمى قۇرمەتپەن اتالاتىن ابزال جانداردىڭ ءبىرى – مۇرسەيىت بىكەۇلى. مۇرسەيىت قارا جاياۋ ادام دا ەمەس. ول سەمەيدە ورىس مەكتەبىندە، كەيىن بۇحارادا ءبىلىم العان. سەمەي ويازىنىڭ كەڭسەسىندە ءتىلماش، سونىمەن قاتار قاعازداردى جازۋشى بولىپ قىزمەت اتقارعان. مەكتەپتە مۇعالىم دە بولعان. ونىڭ تياناقتىلىعى مەن كوركەم جازۋىن بايقاعان اباي ەلىنە الدىرىپ، قاسىندا ۇستاپ، بالالارىنىڭ ساۋاتىن اشۋ ىسىنە، جازۋ مادەنيەتىنە ۇيرەتۋىنە پايدالانادى. ەڭ نەگىزگىسى ابايدىڭ جازعان ولەڭدەرىن جازىپ، تاراتۋ، ناسيحاتتاۋ ىسىنە بەلسەنە ارالاسادى. ەل ىشىنە مۇرسەيىتتىڭ قولجازبالارىمەن اقىننىڭ قانشاما ولەڭدەرى تاراپ، شىڭعىستاۋ جەرىنىڭ، اباي ەلىنىڭ قىزدارى تۇرمىسقا شىققاندا جاساۋىمەن بىرگە حاكىم مۇراسى تاراپ جاتتى. وسىلايشا اباي مۇراسىنىڭ العاشقى ناسيحاتشىسىنىڭ ءبىرى دە وسى مۇرسەيىت بولاتىن.
جاندوس اۋباكىر اباي ولەڭدەرىنىڭ العاشقى جيناعى دا وسى مۇرسەيىت نۇسقاسىمەن جارىق كورگەنىن ايتادى.
- ءاليحان بوكەيحانۇلىنىڭ ىقپالىمەن، مۇرسەيىتتىڭ ىجداعاتتى جازۋىمەن، تۋراعۇل مەن كاكىتايدىڭ قۇراستىرۋىمەن جارىق كورگەن تۇڭعىش جيناق 1909 جىلى سانكت-پەتەربۋرگتە «بوراگانسكي» باسپاسىندا جارىق كورگەنىن جاقسى بىلەسىزدەر. قازىرگى تاڭدا اباي شىعارمالارىنا تەكستولوگيالىق جۇمىستاردى جاساۋ بارىسىندا العاشقى جيناقتارمەن بىرگە، مۇرسەيىتتىڭ كوركەم جازۋىمەن جەتكەن ءار جىلدارداعى قولجازبالارىنا نەگىز جاسايتىنى انىق. ابايدىڭ مۇراسىن جيناقتاعان 1905, 1907 جانە 1910 جىلدارى دايارلاعان قولجازبالارى ابايتانۋ عىلىمىنىڭ باستى بايلىقتارى. مۇرسەيىت قولجازبالارىنىڭ باستى قۇندىلىعى: وعان جازعان شىعارمالارىن جازىپ، جيناپ ءجۇرۋىن ابايدىڭ ءوزى تاپسىرعاندىعى، ۇلى اقىننىڭ قاسىندا ءجۇرىپ ادەبي حاتشىسى بولعاندىعىندا. مۇرسەيىتتىڭ جازىپ قالدىرعان جازبالارىنىڭ تاعى ءبىر ماڭىزدىلىعى – ونىڭ وزگە قولجازبالارعا قاراعاندا كولەمىنىڭ مول بولۋىندا عانا ەمەس، ونىڭ قادىم جازۋ ۇلگىلەرىن، اراب-پارسى سوزدەرىن تولىق ساقتاپ جازۋىندا. سول سەبەپتەن دە مۇرسەيىت قولجازبالارى نەگىزگى نۇسقا رەتىندە قابىلدانادى. ەندەشە وسى ءبىر مەرەيلى مەزەتتە ابايدىڭ ادەبي حاتشىسى قىزمەتىن ابىرويمەن اتقارا بىلگەن مۇرسەيىت ءومىر جولى مەن ابايتانۋداعى ەڭبەگىن نازاردان تىس قالدىرمايىق، - دەيدى جاندوس اۋباكىر.
«مۇرسەيىتتى دە تانۋ قاجەت»
ابايتانۋشى عالىم اسان وماروۆ اباي مۇراسىن جيناقتاۋدا مۇرسەيىت بىكەۇلىنىڭ جازعاندارى كوپ كومەگىن تيگىزگەنىن ايتادى.
- ابايدى تانىعاندار مۇرسەيىتتى دە تانۋ قاجەت. مەن مۇرسەيىت بىكەۇلى تۋرالى جاقسى بىلەمىن. 15 جىلداي «اباي» جۋرنالىندا عىلىمي قىزمەتكەر بولىپ جۇمىس ىستەدىم. سوندا مۇرسەيىت تۋرالى ماتەريالدار ءتۇسىپ جاتاتىن. ەكىنشى جاعىنان مۇرسەيىتتىڭ بالاسى راقىمباي، ونىڭ بالاسى مۇفتيبەك دەگەن ازامات بولدى. سەمەيدىڭ پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىن وقىدى. مەنەن 3-4 جاسقا عانا ۇلكەن بولاتىن. سوندىقتان مۇرسەيىتتىڭ تىكەلەي ۇرپاعىن دا بىلەمىن، - دەگەن ول مۇرسەيىتتىڭ شەجىرەسىن دە تارقاتىپ بەردى.
- مۇرسەيىت انەت دەگەن اتادان تاراعان. ول 1723 جىلى اقتابان شۇبىرىندىدا توبىقتىنىڭ باس ءبيى، ابىز اۋليە، دانىشپان ادام بولعان. سودان تاراعان ۇرپاقتار، كەيىن كەدەيلەنىپ، جەر جەتپەي، باسقا ۇلكەن رۋلارعا، اۋىلدارعا ءبولىنىپ كەتەدى. اباي مەن ىسقاق 1861 جىلى اقشوقى دەگەن جەرگە جاڭادان قونىس سالادى. سول اقشوقىعا ەكەۋى جاپ-جاس بولىپ، جاڭا ۇيلەنىپ بارعان كەزدە، اۋىلدا 4-5 ءۇي بولادى. سول ىسقاقتىڭ اۋىلىنداعى 4-5 ءۇيدىڭ ەكەۋىندە بىكى جانە مىكى دەگەن اعايىندى انەتتەر تۇردى. بىكىنىڭ شاڭىراعىندا مۇرسەيىت 1860 جىلى دۇنيەگە كەلەدى. ول 10 جاسقا كەلگەن جىلدارى ورىستار سەمەيدەن العاش رەت مەكتەپ اشادى. اباي ول كەزدە بولىس بولدى. بىكىنىڭ بالاسى مۇرسەيىتتى اباي وقۋعا اپارىپ بەرەدى. كەيىن ەكى جىلدىق وقۋىن ءبىتىرىپ، قالادا 2-3 جىل قىزمەت ىستەيدى. ءسويتىپ اۋىلعا كەلەدى، اۋىلدا مولدا بولادى. 1896 جىلى اباي 51 جاسىندا العاش رەت "مەنىڭ جازعان ولەڭدەرىم، قارا سوزدەرىمدى كوشىرتۋگە بولادى" دەپ ۇلدارىنا ايتادى. 1890 جىلدان باستاپ اباي ولەڭدەرىن مولدالار كوشىرە باستايدى. ءاربىر ءبىر توپ ولەڭدى كوشىرگەنى ءۇشىن 1 قوي الادى. سوندىقتان بۇل مولدالارعا كادىمگىدەي كاسىپ بولدى. ءسويتىپ عابيتحان دەگەن ۇلكەن مولدا، مۇحامەد، كارىم، دايراباي، اققوجا دەگەن مولدالاردىڭ ىشىنەن مۇرسەيىت تە اباي ولەڭدەرىن كوشىرىپ جۇرەدى، - دەيدى اسان وماروۆ.
ول 1904 جىلى جازدا اباي قايتىس بولعان كەزدە ءورىس العان وقيعالاردى ەسكە الدى.
- سول جىلى ءاليحان بوكەيحانوۆ ات باسىن بۇرىپ، ابايدى ىزدەپ كەلىپ، قايتىس بولعانىنا وكىنەدى. “ابايدىڭ مۇراسىن جيناڭدار” دەپ تاپسىرما بەرەدى. تۇراعۇل، كاكىتاي بۇل ىسكە كىرىسىپ، “مۇرسەيىت جازعان دۇرىس” دەگەن شەشىمگە كەلەدى. سەبەبى ونىڭ جازۋى ەرەكشە، اپ-انىق بولعان. ءسويتىپ، جاز بويى مۇرسەيىت ابايدىڭ ولەڭدەرىن تۇگەل جازىپ شىعىپ، ونى الىپ، ومبىعا اليحانعا اپارىپ بەرەدى. ارى قاراي ءاليحان پەتەربۋرگقا جىبەرىپ، العاشقى كىتابى پەتەربۋرگتا شىقتى -, دەيدى اسان وماروۆ.
«راقىمباي بولماعاندا «قارا سوزدەن» ايرىلاتىن ەدىك»
سونىمەن قاتار، ابايتانۋشى اقىننىڭ مۇرالارىنىڭ ۇرپاققا امان جەتۋىنە مۇرسەيىت بىكەۇلىنى بالاسى راقىمبايدىڭ ەڭبەگى زور ەكەنىن ايتا كەتتى.
- مۇرسەيىتپەن بىرگە ونىڭ ۇلى راقىمبايدى دا ايتۋ كەرەك. راقىمباي جەتىلىپ كەلە جاتقاندا مولدادان وقىپ، ارى وقىماي قويادى. وعان قانشا ايتسا دا، قىرسىعىپ وقىماعان. ونىڭ وسىنداي قىرسىقتىقتارىنان “قيسىق” دەگەن دە اتى بار. دەگەنمەن، راقىمباي وقىماسا دا، زەرەك بولادى، - دەيدى اسان وماروۆ.
ول مىنانداي ءبىر قىزىقتى جايتتى اڭگىمەلەپ بەردى
- 1920 جىلى مۇرسەيىت دۇنيە سالعاندا، راقىمباي اكەسىنىڭ قاعازدارىن قايدا جىبەرەمىن دەپ ويلانادى. سەبەبى، سول جىلدارى اباي، قۇنانباي جايلى اڭگىمە بولسا، ءبارىن “بايلاردىڭ قۇيىرشىعى” دەپ سوتتاۋعا دەيىن بارىپ جاتقان. راقىمباي ول كەزدە 30-35 شاماسىندا بولاتىن. اكەسىنىڭ جازبالارى اراب جازۋىندا بولعاندىقتان، ونىڭ ءوزى كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى ادام دەپ جالا جابۋعا بولاتىن ەدى. سودان ول اكەسىنىڭ قاعازدارىن جيناپ، ءبىر بۋما قىلىپ، اكەسى مەن شەشەسى جاتقان زيراتىنا اپارىپ كومەدى. كومگەن قاعازدار جەردىڭ استىندا 2 جىل جاتادى. كەيىن سەمەيدەن عايسا سارمۋزين دەگەن ازامات كەلىپ، راقىمبايدىڭ ۇيىندە وتىرعاندا، راقىمباي كوپ قاعازدى كومىپ تاستاعانىن ايتادى. سوسىن ەكەۋى تۇندەلەتىپ قازىپ الادى. ايتەۋىر، جازبالار امان بولىپ، عايسا الماتىعا قايتادى. الماتىدا مۇحتار اۋەزوۆپەن جولىعىپ مۇرسەيىت جازعان قولجازبالاردى تاپسىرادى. سول كەزدە اۋەزوۆ قۋانىپ كەتەدى. ويتكەنى، ول جەردە ولەڭدەردەن باسقا، قارا سوزدەردىڭ ءۇش ءتۇرلى جازىلعانى بار ەكەن. ونى مۇقاڭ الىپ، بىردەن “ابايدىڭ تولىق جيناعىن شىعارۋ كەرەك” دەپ ويلايدى. ول كەزدە ابايدىڭ تولىق جيناعى شىقپاعان، قارا ءسوزىن ەشكىم وقىماعان، تەك توبىقتى ەلىنىڭ اقساقالدارى عانا بىلەتىن. ابايدىڭ قارا سوزدەرىن زيالىلار، ءاليحان، احمەت، ماعجان، مىرجاقىپ تا وقي الماي كەتتى. وسى وكىنىشتى. ودان كەيىن مۇحتار ءىلياس جانسۇگىروۆپەن اقىلداسادى. ءسويتىپ جۇرگەندە اۋەزوۆ اباقتىعا جابىلادى، - دەيدى اسان وماروۆ وتىزىنشى جىلدار وقيعاسىن ەسكە الىپ.
ايتۋىنشا، مۇحتار اۋەزوۆ اباقتىدان شىققاننان سوڭ ىلياسپەن بىرىگىپ، ابايدىڭ جيناعىن شىعارۋعا كىرىسەدى.
- ەگەر راقىمباي بولماعاندا، ءبىز «قارا سوزدەن» ايىرىلاتىن ەدىك. ءبىز راقىمبايعا العىس ايتىپ، مۇرسەيىتتى ايتقاندا راقىمبايدى دا بىرگە ايتا كەتۋىمىز كەرەك، - دەيدى اسان وماروۆ.
«مۇرسەيىتتىڭ «كىناسى»
ال ابايتانۋشى عالىم ماقسات ءالىپحان مۇرسەيىت بىكەۇلى ابايدىڭ جازبالارىن كوشىرگەننەن بولەك، ونىڭ سوزدەرىنىڭ تەرەڭ فيلوسوفياسىن ابايدان انىقتاپ، ۇرپاققا ايتۋ كەرەك ەدى دەيدى.
- كەي ابايتانۋشىلار مۇرسەيىت بىكەۇلىن العاشقى ابايتانۋشى دەپ كوككە كوتەرىپ ماقتايدى، ابايدىڭ شىعارمالارىن وقۋعا سول كىسىنىڭ كومەگى كوپ بولدى، دەيدى. بۇل راس. سول مۇرسەيىت جەتكىزگەن ءۇش قولجازبا ارقىلى اباي شىعارمالارى جارىق كورىپ جاتىر. دەگەنمەن، مىنانداي دا ماسەلە بار. اباي اقىندىققا دەندەپ كىرىسكەندە مۇرسەيىت جاس بولدى ما، الدە اباي سوزدەرىنىڭ ءمانىسىن تۇسىنبەدى مە، كەيبىر ۇرپاق ءۇشىن ماڭىزىن بىلمەدى مە ەكەن، بەلگىسىز. سول كەزدە جانىندا ءوز كوزىمەن كورىپ جۇرگەن، قولجازبالارىن دايىنداپ، ونى ساتىپ، نەسىبەسىن تاۋىپ جۇرگەن مۇرسەيىت ابايدىڭ كوزى تىرىسىندە ءوزى ۇقپاعان، تۇسىنبەگەن ەكى ۇشتى ويلاردى نەگە سۇراپ، جازىپ المادى ەكەن، دەگەن وي تۋادى. مىسالى، قولجازبالاردى قايتا-قايتا كوشىرىپ، حالىققا ساتىپ اقشا تاپقانى جاقسى عوي. بىراق سول جازباداعى ءسوزدىڭ ءمانىن ءتۇسىنىپ، سول جايلى ويلاپ، سونىڭ قامىن جەپ، ونىڭ ءسوزىنىڭ تەرەڭىنە ءۇڭىلىپ، ابايدان انىقتاپ الۋ كەرەك ەدى. ءبىز سول جازبادا كوپ جەرلەردە كۇمانىمىز بولعاننان كەيىن، تۇسىنبەگەننەن كەيىن، شىن اباي جازعان ءماتىندى بىلمەگەننەن كەيىن بۇگىندە قينالىپ ءجۇرمىز. وسى ورايدا مۇرسەيىتتىڭ “كىناسى” بار دەپ ويلايمىن، - دەيدى ماقسات ءالىپحان.
مۇرسەيىت اباي ولەڭدەرىن كوشىرگەندە ەسكەرمەگەن جايت رەتىندە ول مىنا ماسەلەنى دە اتاپ ءوتتى.
- مۇحتار اۋەزوۆ اباي ومىردەن وتكەننەن كەيىن كوپ ۇزاماي، ونى كورگەندەردىڭ بارلىعىن ەسكەرىپ، تەز ارادا ابايدىڭ ءومىربايانىن جازىپ العانى سەكىلدى مۇرسەيىت تە ابايدان شىعارمالارىن دۇرىستاپ، ۇلگىلى تاماشا نۇسقاسىن جازىپ، ابايدىڭ كوزى تىرىسىندە وزىنە كورسەتىپ، بەكىتىپ الۋ كەرەك ەدى. بىراق وكىنىشكە قاراي، ولاي بولعان جوق، - دەيدى ابايتانۋشى ماقسات ءالىپحان.
دانا نۇرمۇحانبەت
«ادىرنا»
