Tarıhta «jańa kezeń» dep sanalatyn kezeń bolady. Ondaıda belgili bir saıası qurylystardyń ǵana emes, kúlli qoǵamdyq tirshiliktiń tutastaı túgel ózgerýi talap etiledi. Bizdiń búgingi kezeńderimiz sondaı qubylystardyń jaqyndaǵandaryn sezdiredi. Osydan týyndaıtyn ulttyq memleket ıdeıasy ulttyń dástúri men salt-sanasyna, ádet-ǵurpyna kelip tireledi. Keıbir azamattarymyz jahandaný dáýiri bastaldy, ulttyq memleketter tarıh sahnasynan ketedi dep sáýegeılik aıtady. Al ekinshi oıshyldar kerisinshe keıingi ózgerister ulttyq memlekettiń salt-sanasynyń, dástúriniń óshýi emes, órleýiniń aıqyn kórinisi ekenin dáleldep otyr. Endeshe adamzat qoǵamynda bolyp jatqan qubylystarǵa baılanysty bizdiń óz ulttyq bolmysymyzda, ulttyq sanamyzda qandaı ózgerister bolýy yqtımal? Buǵan jaýap tabý úshin ózimizdiń ótken jolymyzǵa, ustanyp kelgen salt-dástúrimizge kóz júgirtpeı bolmaıdy.
Ulttyq sana degenimizdiń ózi de ár adamnyń jeke azamattyq sanasy sııaqty, ár ulttyń óz tirshiligin ózi baǵdarlaýy, óziniń barar jerin, shyǵar bıigin ózi belgileýi, óziniń aldyna ózi maqsat qoıa bilýi dep túsinemiz.
Osyǵan oraı Qazaqtyń kórnekti qalamgeri Ábish Kekilbaev aıtqandaı, «dástúr-ádeppen, ádet-ǵuryppen, myń jyldap qalyptasqan daǵdymen kúresý esýastyq. Biraq onyń bárin jańa jaǵdaıǵa laıyqtamaı, jańǵyrtpaı, sol qalpynda ustanýǵa tyrysý – óz aıaǵyńdy óziń tusap, óz qolyńdy óziń kisendeýmen bara-bar».
Endeshe onyń boıyndaǵy qazir qol baılaý bolatyndaı qasıetterdi jaǵdaıǵa yńǵaılap jetildirip, al buryn jasampazdyǵyn jaǵdaı bolmaǵandyqtan tanyta almaı kelgen jaqsy qasıeti men tárbıelik máni bar dástúrimizdi qaıtadan jańǵyrtyp, jarqyratyp asha túsýdi qolǵa alǵan jón degen oıdamyz. Bizdiń ulttyq salt-dástúrimizben psıhologııamyzda táýir qasıettermen qatar arylatyn qasıetterimizdiń bar ekenin bilemiz. Olardyń qaýipti de, qaýipsiz de jaqtary bolyp keldi. Qaýiptenbeıtin jeri osharylyp otyryp qalýǵa, toqmeıilsip toqyrap qalýǵa jol berilmeıtindigi.Qaýip shaqyratyn jeri keńistiktegi turaqsyzdyqtyń rýhanı turaqsyzdyqqa urynýy, elgezektiktiń ushqarlyqqa ulasýy yqtımal ekendigi. Bizdiń jańa zamanǵa kishipeıildigimiz sondaı: keıde óz qoǵamymyzda atymen joq shataqtardy ózimiz izdep taba qoıǵyshpyz. Mysaly, otyzynshy jyldary taptyq qatynastar áli keńinen etek jaıa qoımaǵan bizdiń árqaıyn qaýym tap jaýlaryn qurtý jolyndaǵy kúreste basqa jurttyń bárinen ozyp kettik. Ózimizdiń tamyrymyzǵa ózimiz balta shaptyq. Sol sııaqty jahandanamyz eken dep ózimizdiń eń joǵarǵy adamgershiligimizdi asqaqtatyp kele jatqan, adam tárbıesinde úlken mańyzy bar salt-dástúrimizben ádet-ǵuryptarymyzǵa da ózimiz shabýyl jasaýdan saqtanǵan jón.
Úsh myń jyldyq tarıhy bar qazaqtyń salt-dástúri men mádenıeti jalǵastyq nátıjesinde keıingi urpaqqa, búgingi kezeńge qandaı deńgeıde kelip otyr degen oı kim-kimdi de mazalaıtyn bolar. Mádenıetti, ulttyq salt-dástúr men ádet-ǵuryptan bólek alyp qaraý úlken qatelik. Mádenıettiń kózi bolyp kelgen ata-babalarymyz rýhanı qundylyqtardy boılaryna jınap, urpaqtan-urpaqqa daryta bildi. Bizge jetip júrgen ulttyq dástúr men ádet-ǵuryptyń bári de osyny ańǵartady. Mádenıetimizdiń asyl muralaryn eksponat túrinde ǵana kóretin keı jastarymyz túsinbeı tańdanatyn sııaqty. Batysqa elikteýshilik mádenıetimizdiń óresin kúnnen-kúnge taryltyp shekteýli assoııalar týǵyzýda. Árıne, qazirgi Batys elderiniń joǵary damyǵan mádenıetin,ónerdegi, ǵylymdaǵy jetistikterin joqqa shyǵarýǵa da bolmaıdy. Solaı bola turǵanymen úlgi alýǵa bolmaıtyn jaǵymsyz jaqtary jetip artylady.
Elbasymyz N.Á.Nazarbaev «Qazaqstan – 2050» Strategııasy – qalyptasqan memlekettiń jańa saıası baǵyty» atty Qazaqstan halqyna Joldaýynda: Dástúr men mádenıet – ulttyń genetıkalyq kody. Patshalyqtyń, tóńkeris dúmpýi men totalıtarızmniń barlyq aýyrtpalyǵy men qıynshylyqtaryna qaramastan, bizdiń elimizdiń aýmaǵynda turatyn qazaqtar jáne basqa da halyqtardyń ókilderi ózderiniń mádenı erekshelikterin saqtaı aldy. Táýelsizdik jyldarynda jahandaný men vesterndenýge qaramastan bizdiń mádenı irgetasymyz bekı tústi. Qazaqstan – biregeı el. Bizdiń qoǵamda ártúrli mádenı elementter bir-birimen birikken jáne birin-biri tolyqtyryp turady, birine-biri nár berip turady.Biz ózimizdiń ulttyq mádenıetimiz ben dástúrlerimizdi osy áralýandyǵymen jáne ulylyǵymen qosyp qorǵaýymyz kerek, mádenı ıgiligimizdi bólshektep bolsa da jınastyrýymyz kerek» degen bolatyn.
Qazaq mádenıeti men ádet-ǵurpynyń, salt-dástúriniń joǵary ekendigi dúnıejúzindegi órkenıetti elderge erteden belgili bolǵan Qazaq eline, onyń salty men dástúrine, mádenıetine degen qyzyǵýshylyqty áriden bastamaı-aq, XVIII-HIH ǵasyrdan bastasaq, ataqty ǵalymdar V.Jýkovskıı, V.Dal sııaqtylar nemese M.Potanın halqymyzdyń ádet-ǵurpy men salt-dástúrin tańdana qyzyǵyp júrip jınap jarııalaǵan eńbekteri buǵan dálel bola alady.
Bizder 30-40 jyldary týǵan azamattar aýyz ádebıetine degen qushtarlyǵymyz myqty bolǵandyǵy sondaı, jyr aıtatyn adamdar aýylymyzdyń bir úıine kele qalsa, sol mańǵa túgel jınalyp tań atqansha jyr tyńdaıtyn edik. Bizdiń elimizde jyr aıtatyndardyń ishinen meniń ózim kózimmen kórip jyryn tyńdaǵan jyrshylary Aıtqul, Toqsanbaı, Qazıhan, Turarbek, Búrkitbaı, Ábdirahman aqsaqaldar «Qarasaı-Qazı», «Alpamys», «Qobylandy», «Manas», «Muńlyq-Zarlyq», «Qozy-Kórpesh – Baıan Sulý», «Qyz Jibek» dastandaryn, Abyl, Qashaǵan, Aqtan, Nurym, Murat, Ábýbákir, Bala-Oraz jyrlaryn, aıtystaryn jatqa aıtatyn. Mine, osyndaı rýhta tárbıelengen urpaqtardyń ókilderi qazirdiń ózinde ár salada jumys atqaryp júr. Solardyń biri meniń ózim.
Kúni búginge deıin qazaq mádenıetine kemsite qarap, Eýropa mádenıetine tabynýdan arylar emespiz. Meselen, qazaqtyń salt-dástúri, mádenıeti tómen, áıel teńdigi bolmaǵan, qyzdar teńine qosyla almaǵan, malǵa satyp kúń esebinde ustaǵan degendeı pikirlerge taldaý jasap qaralyqshy. Qazir de, buryn da kez kelgen ata-ana kórgendi, ádepti qyzdy kelin etip túsirgenin jaqsy kórmeı me? Osyǵan oraı, balasyna qyz qarap, ózderiniń unatqan adamynyń qyzyna balasynyń kelisimimen quda túsirip aıttyryp alý salty buryn bolǵan, qazir de bar. Bir úıdiń álpeshtep otyrǵan balasyn kelin etip óz úıine birjolata alatyn bolǵandyqtan, oǵan syı-syıapat berý nemese qalyńmalyn berýdi satyp alǵan nemese qyzdy satqan dep túsinýge bola ma? Nemese qyz uzatatyn úı jarlylaý bolǵan jaǵdaıda toı shyǵynyna qyzdyń jasaýy úshin aldyn ala mal berip kómektesetin bolǵan. Biz budan adamgershilikti, birine-biri kómektesýdi, dostyqty, adamdyq qasıettiń eń joǵary mádenıetin kórip otyrǵan joqpyz ba? Qazaqtyń mádenıeti asqaqtap, salt-dástúri men ádet-ǵurpy jalaýlap turǵan kezderde alǵan kelin kúıeýimen ajyrasatyn, tórkinine qaıtyp ketetin unamsyz jaǵdaılar bolmaǵan. Eger de qosylǵan kúıeýi qaıtys bolǵan ýaqyttyń ózinde jyl sadaqasy ótkennen keıin sol aýyldyń aqsaqal qarııalary, kelinniń kelisýimen óziniń qalaǵan qaınysyna nemese qaıynaǵasyna qosyp otyrǵan. Ol úshin de kelinniń tórkinine baryp aldynan ótip, ata-anasynan kelisim alatyn bolǵan. Jesir qalǵan kelindi odan týǵan balany ruqsat berip, basqa adamǵa turmysqa shyǵýyna, birinshiden, ar kórse, ekinshiden, jesir ana, jetim bala etip jibermeı balasynyń shańyraǵyn qulatpaı, qıyndyqqa ushyratpaı qamqorlyqqa osylaı alyp otyrǵan. Sóıtip, qazaq otbasynda adamgershilik turǵysynan eń joǵary mádenıetti ustanyp kelgen.
Qazaqta analar qyzdarynyń tárbıesin óz qoldaryna alatyn bolǵan. «Qyzǵa qyryq úıden tyıym», «Qyzdyń joly jińishke» degen astarly sózderdi es bilip, etek jaba bastaǵan kezinen-aq túsindirgen. Árbir ana qyzdaryna bolashaqta turmys quryp ana bolatyndaryn, otaý kóterip perzent súıetinin, súıip qosylǵan qosaǵyn syılaý, er adam eldiń aǵasy ekendigin, onyń betin qaıtarmaı, arazdaspaı, tatýlyqty buzbaı júrýdiń joldaryn túsindirip kelgen. Aqyldy analar qyzdaryna jatpaı-turmaı nekelenbeı turyp jynystyq qatynas jasaýy óz baqytyn ózi mert etkeni, aq nekeli kúıeýiniń kózine shóp salý óte kesapatty, qylmys ekenin túsindirip, júregine berik uıalatýǵa tyrysqan. Qyz tárbıesindegi salt-dástúr men ádet-ǵuryptardyń tárbıelik máni zor, uzatylǵan qyzdyń tóńiregindegi bir-eki saltymyzǵa ǵana toqtaı keteıik.
Turmystyq jaǵdaılary joǵary, baı adamdar qyzdaryn uzatqanda alty qanat otaýyn da daıarlap beretin bolǵan. Nekesi qıylǵan jastardy otaýy kóterilip daıar tursa otaýyna kirgizedi. Jastarǵa otaý tigilgen jaǵdaıda áýeli jeńgeleri qalyńdyqty kirgizedi. Kirgen qalyńdyq shańyraqqa ıilip sálem etedi, sodan soń sol jaq qanatqa baryp bir tizerlep otyrady. Sol kezde úıge kúıeý jigitti kirgizedi. Kúıeý tórge baryp otyrady. Kúıeý men qalyńdyqqa erip kelgen úlkendi-kishili adamdar jańa kóterilgen otaýǵa qutty bolsyn aıtyp, shashý shashyp, kórimdikterin beredi. Ákelgen buıymdary bolsa keregeniń basyna iledi. Sol jerde Qudaı jolyna dep mal soıylyp, aqsaqaldar kelip astan aýyz tıip, jas jubaılarǵa batalaryn beredi. Jeńgeleri otaýǵa nemese jastarǵa arnalǵan orynǵa shymyldyq quryp, jigit pen qalyńdyqqa arnap tósek salyp, ústine aq neke dep aq jibek jaıyp, eki jasty ońasha qaldyrady. Bul túndi aq neke túni dep ataıdy. Bul túnde qyzdyń bolashaq jarynyń aldyndaǵy arynyń adaldyǵy men abyroıynyń bıiktigi dáleldenedi. Qalyńdyqtyń adaldyq qasıetti taza saqtap, zańdy nekege deıin etegi ashylmaı qutty ornyna qonýy qyzdyń óziniń ǵana emes, eli men ata-anasynyń, týystarynyń, naǵashylarynyń mereıin ústem etip, abyroıyn asyryp, bolashaq otbasynyń tatý-tátti, kóńildi ómir súrýiniń negizi qalanady.
Qazaqtyń qyzdary ózinen jasy úlken adamdardyń aldynan kese kóldeneń ótpegen. Eger de jasy úlken adam sóılep jatsa, qandaı tyǵyz jumys bolyp qalsa da sózin bólmeı sońyn kútken. Kelinder tańerteń ata-enesin uıqydan oıatpaı erte turyp úı sharýasyn tyndyryp, asyn ázirlep, atasynyń dáret alatyn sýyna deıin jylytyp, daıarlap qoıatyn bolǵan. Kelinder jasy úlkenderge, týystyq jaǵynan jaqyndaryna ıilip tájim etip sálem beretin bolǵan. Osy ádet-ǵuryptan jasy úlken adamdy syılaýdyń eń úzik mádenıetin ǵana kórýge bolady.
Sol sııaqty ata-eneleriniń qaıynaǵa, qaıyninileriniń, qaıynsińlileriniń attaryn atamaı, ata-ene, úlken úıdegi qaıynaǵa, kishi úıdegi qaıynaǵa, kishi bala, kenje bala, qaıynsińlilerin syrǵalym, shashbaýlym, t.s.s. dep at qoıatyn bolǵan. Osyǵan oraı atyn atamaıdy degennen shyqqan bir kúldirgi áńgimeni aıta keteıin. Bir kelinniń atasynyń aty Ózenbaı, Enesiniń aty Gúlbulaq, qaıynaǵalarynyń aty Qoılybaı, Qasqyrbaı, qaıyninileriniń attary Qaıraqbaı, Pyshaqbaı bolǵan eken. Bir kúni kelin sý alýǵa barsa, atasy arǵy jaǵynan aıqaılap: «Bulaqtyń arǵy jaǵynda, ózenniń bergi jaǵynda qoıǵa qasqyr tıdi, úıge tez baryp balalarǵa habarla, qaıraqty, pyshaqtardy ala kelsin» depti. Kelin tezdetip úıge kelip, «syldyramanyń arǵy jaǵynda, sarqyramanyń bergi jaǵynda, mańyramaǵa ulyma tıipti, atam kesetinder men janymalardy alyp, tez kelsin dep jatyr» degen eken. Osy áńgimeniń astarynan qazaqtyń salt-dástúriniń, mádenıetiniń qandaı ekendigin anyq baıqaýǵa bolatyn sııaqty. Qazaq qyzdarynyń parasattylyǵy men aqyldylyǵy, mádenıettiligi ártúrli varıantta ańyz áńgimege aınalyp otyrǵan. Sonyń birin aıtyp berýdi durys kórip otyrmyn. Burynyraqta atalarymyzdyń attan túspeı jorytyp júrgen kezderinde 7, 8 jyl el kórmeı, endi ǵana joryqtan oralyp, el shetine kelip, bir qudyqtyń basyna attaryn sýarýǵa burylyp kelse, taldyrmash qyz bala sálem berip, solardyń ishindegi egde tartqan bir kisiniń atynyń tartpasyn bosatyp, júgeniniń sýlyǵyn alyp erekshe iltıpat kórsetipti. Osyny baıqaǵan joryqshylardyń biri «áı, shyraǵym, osynshama adamnyń ishinen myna kisige erekshe qurmet kórsetýińiz qalaı?» dep suraǵanda, qyz: «Bul kisi meniń naǵashy ákemniń jalǵyz qyzynyń kúıeýi edi» dep jaýap beripti. Sonda jolaýshylar baldyzy boldy ǵoı desip, attaryn sýaryp, jańaǵy erekshe qurmettelgen adamnyń aýyly sol jerden qashyq emes eken, sol aýylǵa júrip ketipti. Jolda kele jatyp, «jańaǵy balany tanydyńyz ba?» dep suraǵanda, elden ketkeli jeti, segiz jyl boldy, jas adamdar ózgerip ketedi, tanyta qoıa ma, aýylǵa barǵasyn surastyryp bilermiz» depti de qoıypty. Qaısy bireýleri shamasy jıeniń-aý dese, ekinshileri naǵashy qaryndasy bolý kerek dep, tolyq ajyrata almaýmen aýylǵa kelipti. Kóp jyldar dalada joryqta júrip, elge aman oralý degen úlken toı emes pe?! Aýyl qýanyshtyń ábigerimen, qonaq kútý qamyna kirisip te ketse kerek. Sol kezde malyn sýaryp bolyp, qyz bala da úıge kelipti. Úıge kelgen qyz qonaqtarǵa sálem bermegesin, anasy renjip: «Ákeń bastaǵan eldiń azamattary jaýdan aman-esen oralyp otyr, nege sálem bermeısiń» degende, «men jańa sýdyń basynda kezdesip, kórisip, amandasqanmyn» dep jaýap beripti. Osy áńgimeni estigende qyzdyń ákesi de, qasyndaǵy adamdar da balanyń sabyrlylyǵy men aqyldylyǵyna, parasatyna qaıran qalsa kerek.
Buryn qazaq saltynda áıel adamdar erekshe qurmettelip, syılanyp kelgen. Elge belgili, kúni keshege deıin qazaq qyzdary basyna qyzyl oramal tartyp keldi. Ol onyń qyz bala ekendiginiń belgisi bolyp esepteldi. Qyz kelin bolyp túskennen keıin onyń oramaly ózgeredi, basyna aq oramal tartady. Ondaıda oramalyn ózgertti dep aıtylady. Bul sózdiń astarynda qyz uzatylyp basqa elge kelin bolǵanyn bildiredi. Basyna qyzyl oramal tartqan áıel kelse, onyń qyz bala ekendigi belgili bolyp, onyń qasynda túrli dóreki ázilder, unamsyz sózder aıtylmaǵan. Qazaq qyz balany tórine shyǵaryp syılaǵan. Bul dástúr qyz balany ádepti, kórgendi, úlkendi syılaı biletin jáne aqyldylyqqa tárbıeleýdiń joly dep túsinemiz. Qaıyrymdylyq, baýyrmaldyq, dostastyq turǵysynda bizdiń ulttyq salt-dástúrimizdi eń joǵarǵy deńgeıge qoıýǵa ábden bolady. Qazaq úıine kezdeısoq kelgen adamǵa tanıtyn bolsyn, tanymaıtyn bolsyn joǵary shyǵyńyz dep tórin usynady. Ol adam «shatysyp kirippin, izdegenim basqa úı edi» dep rahmetin aıtyp ketetin jaǵdaıda, «as aýyz tıińiz» dep nan nemese basqa da taǵam usynady. Mundaı dástúr qazaqtan basqa ultta joq bolar, sirá.
Qazaq úlken ulyna enshi berip, shańyraǵyn kóterip, aldyna mal salyp, bólek úı etip shyǵaryp otyrady. Kishi ulyn qolynda ustaıdy. Áıteke bıdiń ósıetinde: «Úlken balaǵa enshi tıse, kishi balaǵa mura, úlken aǵaǵa tór buıyrsa, kenje inige qara oryn buıyrǵan» degen sóz osyny ańǵartady. Ata-ananyń shańyraǵy kishi balaǵa qalyp otyrǵan. Ǵylymda bul saltty mınorat úrdisi dep ataıdy. Bul qaǵıda kóshpelilerdiń tek qana oshaq basy qarym-qatynasynda emes, saıası memlekettik qurylymynda da qatty qadaǵalanǵan. Eger aǵaıyn arasynda týystyq jolmen tabysa almaı júrgenderge «ókil aǵa», «noqta aǵa» etip tabystyrý da osy qaǵıdalarǵa kiredi. Qazaq úshin tatýlyqtyń, tutastyqtyń asqaq ólshemi – eki týyp, biri qalý, sondyqtan da búkil ultymyzdy eki týyp, bir qalǵan etip kórsetý ıdeologııasyn ustanǵan.
Árıne, muny aıtqanda eskiden kele jatqan, sanańa sińip qalǵan ádet-ǵuryptardyń barlyǵyn durys, qazirgi elimizdiń qazirgi ustanyp otyrǵan saıasaty men ulttyq ıdeologııasyna tolyq qoldaný kerek degendik emes. Keıbir qoldanylyp kele jatqan úrdisterge Áıteke bıden bastap narazylyq kórsetip, ony ózgertýin talap etken. Ásirese qazaq qaýymyn órge basýǵa kedergi keltirer kertartpa dástúrlerge batyl qarsy shyqqan. Qazaq adamdy, azamatty atategine qarap emes, qabiletine qarap baǵalaǵan. Sol arqyly halqyna qamqor, eline pana bola alarlyq shyn asyldarmen, shyn arystardyń kóbeıe túsýine yqpal etken. Ásirese qazaqqa óz-ózin tutas el qylyp basqarar ýaqyttyń kelgendigin aıryqsha basa kórsetkendiginde. Eshkimge esesin jibermes bı, batyrlyqpen qosa, kórshi eldermen tatý bolyp, til tabysa alar mámilegerlikke de qatty mán berýde bizdiń Áıteke sııaqty bılerimizdiń múddeli bolǵandyǵyn aıtqanymyz jón bolar. Bizdiń elimiz – qazaqtyń kósemi halyqtyq murattyń kóksegen bıigine emin-erkin kóterile alatyn maıtalman bolsa eken dep tileıdi. El muraty jolyndaǵy sol uǵym, sol maqsat bılik jolyndaǵy kúrestiń qurbandyǵyna shalynyp ketpese bolar edi dep ýaıymdady.Sol babalarymyzdyń kóksegen armandary qazir oryndalyp otyrǵanyna táýbe deımiz.
Sonymen qatar qazaq jurtynyń qazaq bolyp, birtutas elge aınalýynda, órkendeýinde aıtýly han-sultandarymyzben, batyrlarymyzben birge kósem bılerimiz de aıryqsha úles qosqan. Qazaq eli temir buǵaýly túrme salmaǵan, shyńyraý-zyndan qazbaǵan. Bul týrasyn aıtqanda, álemge áıgilep, tý etip kóterýge turatyn qoǵamdaǵy adamgershilik mádenıettiń eń joǵary shegi desek qatelespespiz. Dúnıejúzi halyqtarynyń salt-dástúri men ádet-ǵurpynyń adam tárbıesindegi mundaı óreli bolǵanyn ushyratý qıyn. Qazaq degen halyqtyń adam balasyna degen ǵıbratty fılosofııalyq turǵyda zerdelengen, aqylshy bılerimizdiń ustanymy, oı-tolǵamdarymen bul bekip otyrǵan.
Osyǵan oraı Qazaqstannyń halyq jazýshysy, Eńbek Eri, memleket jáne qoǵam qaıratkeri Ábish Kekilbaevtyń qazaq bıleri týraly áńgimesinen úzindi keltirip aıaqtaǵym kelip otyr:
– Alaqandaı Saıram Uly júz toby kelgende kári-jasy aıaǵynan tik turyp, ákesin kútkendeı elpek qaǵar-dy, Orta júz toby kelgende aǵasynyń aldynan shyqqandaı quraq ushar-dy, Kishi júz toby kelgende qıyrdan qıqar inisi kelgendeı máz-meıram bolar-dy. Osyndaı arýaqty jerde úsh júzdiń basyn qosyp ótkizgen jıyndarda aýzynan qus tistegen bıler men sheshenderdiń sózinen adam tárbıesiniń eń shyńynda turatyn qazaqtyń salt-dástúrleri men dýaly maqal-mátelderi týyndap, halyqqa tarap jatatyn bolǵan. Sol kezderde áýelden týyp el ústinde kún keshken kıeli tuqym tórelerdiń emes, halyqtyń ózinen órip, halyqtyń ózi qamshy ustatqan jaby tuqym – qyzyl tilin bezegen bılerdiń abyroıy aspandap shyǵa kelgen-di. Sultandardyń ne marqasqalaryna bir taıpanyń tizgini ne tıip, ne tımeı júrgende, ottildi, oraq aýyzdy bılerge bir-bir ulystyń tizgini buıyrdy. Qazaqtyń tórinde Táýkeden keıingi arýaqty adamdar da solar bolyp aldy, Uly júzdiń tizgini de, qamshysy da úısin Tóle bıdiń, Orta júzdiń tizgini de, qamshysy da arǵyn Qazybektiń, Kishi júzdiń tizgini de, qamshysy da álim Áıtekeniń qolyna kóshti. Halyq ne dese, o desin, biraq ol úsh jorǵanyń jurt aldynda bir-birimen kermar kelgenin eshkim kórgen emes. Biri bastap bergen áńgimeni ekinshisi qostaı jónelgende toty qustyń qaýyrsynyndaı qulpyryp, aıaqastynan ajarlanyp júre berýshi edi. Sol úsheýiniń aýzynyń dýasyndaı birlik bergende qazaqtyń juldyzy qalaı-qalaı jarqyrar edi. Qandaı qıyn túıindi de Áıteke baýyzdap, Qazybek ushalap, Tóle múshelep berer edi. Qandaı qıqar dáýkesiń de Áıteke aıtqanda – qulaq aspasqa, Qazybek aıtqanda – quptamasqa, Tóle aıtqanda – tóresi osy dep jyǵyla ketpeske jaǵdaıy joq-ty. Áıteke jaryp aıtady, Qazybek qazyp aıtady, Tóle taýyp aıtady degen de sodan qalǵan-dy. Úsh arys qazaq olardy sóıletip qoıyp, qaqaǵan qańtarda arqar sorpasyn ishkendeı býsanyp, tal boıy túgel erip, balbyrap otyrar edi-aý. Tipti qaralar daý qaralyp, sheshiler túıin sheshilip bitkesin de taraǵylary kelmeı úsh bıdiń aýzyna qarap tamsanyp baǵar-dy. Osy joly da Áz táýkeni kúlli qazaqqa han saılap, Supy Ájini kúlli qazaqqa pir saılap jeti jarǵynyń josyǵyn qabyldaǵan uly jıyn aıaqtalǵasyn da jıylǵan jurt, «erteń elge barǵanda aıta baralyq» úsh bı bizge ne deıdi eken? Sony estip ketkimiz keledi dep tyrp etpeı turyp alǵan-dy.
– Sonda úsh bıden ne suraısyzdar? – degen-di han Táýke.
– Úsh bı bizge eń áýeli zaman qulqynan úsh aýyz sóz aıtsyn – desken jurt.
Sonda tóbeniń basyna qamshysyn ustap Tóle bı shyqqan-dy.
– O, áleýmet , qalaı osy, jylqy bitken kóp kisinesip ketken joq pa, áıel bitken kóp kisimsinip ketken joq pa? – dep qaıta túsip ketken-di.
Odan keıin tóbege Qazybek kóterilip, sonaý munartqan kók jıekke qarap turyp:
– Jylqy bitken kóp kisinese, el shetinde bir dúbir jeteıin dep júrgeni bolmasyn, áıelder kóp kisimsinse qadirleriniń óteıin dep júrgeni bolmasyn, – dep topqa qaıta qosylǵan-dy.
– Áıteke qamshysyn kókke kóterip:
– El shetine dúbir jetse, atyńnyń jaly panań bolar, kók saýytyń qatyn, kók naızań balań bolar degen-di.
Qaraqurym halyq ún-túnsiz bastaryn shulǵyǵan-dy.
– Endi ne suraısyńdar ? – degen han Táýke.
– Endi úsh bı bizge kárilik pen jastyq haqynda ne máslıhat qosady eken? – degen jıylǵan kóp.
– Úı syrtynda tóbeń bolsa – ertteýli turǵan atyń ǵoı, el ishinde qarııań bolsa – jazýly turǵan hatyń ǵoı, – degen-di Tóle.
– Jaltyldaıdy eken dep jastyqty sókpe, bárińniń shyqqan tegiń sol, qaljyńdaıdy eken dep qarttyqty sókpe, erteńgi jeter shegiń sol! – degen Qazybek.
– Ar satyp alǵan ataqtan ter satyp alǵan mal artyq, Saqalyn tosqan káriden eńbegin tosqan bala artyq! – degen Áıteke.
– Taǵy ne bilgileriń keledi, – degen Táýke.
– Endi bizge úsh bı jomarttyqtyń qandaıy jaman, sarańdyqtyń qandaıy jaqsy – sony aıtsyn, – dep óńeshtegen bir shunaq qulaq, qý aqsaqal.
Sýaıttyń kýáge jomarttyǵy, moldanyń dýaǵa jomarttyǵy jaman, – dedi Tóle.
– Jomarttyqtyń jáne bir jaman túri: erkektiń jetekke kóńilshektigi, urǵashynyń etekke kóńilshektigi, – dedi Qazybek,
– Dýaǵa jomart molda malynan qaǵylar, kýáge jomart sýaıt abyroıynan qaǵylar, jigittiń kóńilshektigi – atynyń sory, áıeldiń kóńilshektigi … sory, eń jaman jomarttyq – ýádege jomarttyq, – dedi Áıteke.
– Eń jaqsy sarańdyq: qasyń suraǵanda barǵa sarańdyq, dosyń suraǵanda joqqa sarańdyq, – dedi Tóle qamshysyn qolyna qaıtyp alyp.
Kórseqyzardyń aldynda – jaryńa sarańdyq, aınaldyrǵan aýrýdyń aldynda janyńa sarandyq lazym, – dedi Qazybek kóp aldynda qaıta shyǵyp.
– Tamyr men tamyrdyń arasynda boqshaǵa sarańdyq, dospen dostyń arasynda bopsaǵa sarańdyq, – dedi Áıteke eki bıdiń sońyn ala sóılep.
Jurt bul joly bir-birine bas ızesip jelpinisip qalysty.
– Taǵy qoıar suraqtaryń bar ma? – dedi Táýke.
– Endi úsh bı bizge ul men qyz haqynda ne aıtar eken? – dedi kópshilik.
– Ul ósse – urpaq, qyz ósse – óris, – dedi Tóle.
– Ul bala aptyqqannan ólsin, qyz bala tunshyqqannan ólsin, – dedi Qazybek.
– Dáýletińniń qadirin ulyń óskende bilesiń, abyroıyńnyń qadirin qyzyń óskende bilersiń, – dedi Áıteke.
– Endi úsh jorǵa erli-zaıypty ekeý týraly birdeńe aıtsyn, – dedi bireý jıylǵan jurtty dý kúldirip.
– Jaraqtydan qutqarsa atyń mura, jalǵyzdyqtan qutqarsa qatyn mura, – dedi Tóle.
– Tósekte qyzyq kórmegen, tamuqta jany shoshymas, jar qushyp baýyry kúımegen, ul súıip erni tushymas, – dedi Qazybek.
– Azynaǵan aıǵyrdy úıirinde kór, ańqyldaǵan erkekti úıinde kór, – dedi Áıteke.
– Endi de suraqtaryń bar ma? – degen han Táýke.
– Úsh bı bizge endi adam qulqynan úsh aýyz sóz aıtsyn! – degen jıylǵan jurt sol tyrp etpegen qalpy.
Qamshysyn alyp Tóle bı qaıta ortaǵa shyǵyp:
– Bıikke shyqsań – kóńiliń ashylar, jaqsymen tildesseń – zeıiniń ashylar, – depti.
– Aty jamannyń armany keter, balasy jamannyń dármeni keter, Allanyń súıgeni – azan, halyqtyń súıgeni – qazan. Kúltóbege jaqyn aýyl bizdiki eken. Jınalǵan kóp áleýmet, júrip dám tatyńdar, – depti. (Ábish Kekilbaev 3-tom, 298, 299-better. 1999 j.).
Osy bir úsh bıdiń aıtqan sózderine taldaý jasap qarasańyzdar ulttyń salt-dástúri de, ádet-ǵurpy da, onyń joǵary mádenıeti de tolyǵymen qamtylǵan asyl qazyna ekendigi kórinip turǵan joq pa?!
Bektur TÓLEÝǴALIULY,
Qazaqstannyń Mádenıet qaıratkeri
jáne Qurmetti jýrnalısi, Qazaqstan
Jazýshylar odaǵynyń múshesi
AQTAÝ, «Ana tili».
