تاريحتا «جاڭا كەزەڭ» دەپ سانالاتىن كەزەڭ بولادى. وندايدا بەلگىلى ءبىر ساياسي قۇرىلىستاردىڭ عانا ەمەس، كۇللى قوعامدىق تىرشىلىكتىڭ تۇتاستاي تۇگەل وزگەرۋى تالاپ ەتىلەدى. ءبىزدىڭ بۇگىنگى كەزەڭدەرىمىز سونداي قۇبىلىستاردىڭ جاقىنداعاندارىن سەزدىرەدى. وسىدان تۋىندايتىن ۇلتتىق مەملەكەت يدەياسى ۇلتتىڭ ءداستۇرى مەن سالت-ساناسىنا، ادەت-عۇرپىنا كەلىپ تىرەلەدى. كەيبىر ازاماتتارىمىز جاھاندانۋ ءداۋىرى باستالدى، ۇلتتىق مەملەكەتتەر تاريح ساحناسىنان كەتەدى دەپ ساۋەگەيلىك ايتادى. ال ەكىنشى ويشىلدار كەرىسىنشە كەيىنگى وزگەرىستەر ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ سالت-ساناسىنىڭ، ءداستۇرىنىڭ ءوشۋى ەمەس، ورلەۋىنىڭ ايقىن كورىنىسى ەكەنىن دالەلدەپ وتىر. ەندەشە ادامزات قوعامىندا بولىپ جاتقان قۇبىلىستارعا بايلانىستى ءبىزدىڭ ءوز ۇلتتىق بولمىسىمىزدا، ۇلتتىق سانامىزدا قانداي وزگەرىستەر بولۋى ىقتيمال؟ بۇعان جاۋاپ تابۋ ءۇشىن ءوزىمىزدىڭ وتكەن جولىمىزعا، ۇستانىپ كەلگەن سالت-داستۇرىمىزگە كوز جۇگىرتپەي بولمايدى.
ۇلتتىق سانا دەگەنىمىزدىڭ ءوزى دە ءار ادامنىڭ جەكە ازاماتتىق ساناسى سياقتى، ءار ۇلتتىڭ ءوز تىرشىلىگىن ءوزى باعدارلاۋى، ءوزىنىڭ بارار جەرىن، شىعار بيىگىن ءوزى بەلگىلەۋى، ءوزىنىڭ الدىنا ءوزى ماقسات قويا ءبىلۋى دەپ تۇسىنەمىز.
وسىعان وراي قازاقتىڭ كورنەكتى قالامگەرى ءابىش كەكىلباەۆ ايتقانداي، «ءداستۇر-ادەپپەن، ادەت-عۇرىپپەن، مىڭ جىلداپ قالىپتاسقان داعدىمەن كۇرەسۋ ەسۋاستىق. بىراق ونىڭ ءبارىن جاڭا جاعدايعا لايىقتاماي، جاڭعىرتپاي، سول قالپىندا ۇستانۋعا تىرىسۋ – ءوز اياعىڭدى ءوزىڭ تۇساپ، ءوز قولىڭدى ءوزىڭ كىسەندەۋمەن بارا-بار».
ەندەشە ونىڭ بويىنداعى قازىر قول بايلاۋ بولاتىنداي قاسيەتتەردى جاعدايعا ىڭعايلاپ جەتىلدىرىپ، ال بۇرىن جاسامپازدىعىن جاعداي بولماعاندىقتان تانىتا الماي كەلگەن جاقسى قاسيەتى مەن تاربيەلىك ءمانى بار ءداستۇرىمىزدى قايتادان جاڭعىرتىپ، جارقىراتىپ اشا ءتۇسۋدى قولعا العان ءجون دەگەن ويدامىز. ءبىزدىڭ ۇلتتىق سالت-داستۇرىمىزبەن پسيحولوگيامىزدا ءتاۋىر قاسيەتتەرمەن قاتار ارىلاتىن قاسيەتتەرىمىزدىڭ بار ەكەنىن بىلەمىز. ولاردىڭ قاۋىپتى دە، قاۋىپسىز دە جاقتارى بولىپ كەلدى. قاۋىپتەنبەيتىن جەرى وشارىلىپ وتىرىپ قالۋعا، توقمەيىلسىپ توقىراپ قالۋعا جول بەرىلمەيتىندىگى.قاۋىپ شاقىراتىن جەرى كەڭىستىكتەگى تۇراقسىزدىقتىڭ رۋحاني تۇراقسىزدىققا ۇرىنۋى، ەلگەزەكتىكتىڭ ۇشقارلىققا ۇلاسۋى ىقتيمال ەكەندىگى. ءبىزدىڭ جاڭا زامانعا كىشىپەيىلدىگىمىز سونداي: كەيدە ءوز قوعامىمىزدا اتىمەن جوق شاتاقتاردى ءوزىمىز ىزدەپ تابا قويعىشپىز. مىسالى، وتىزىنشى جىلدارى تاپتىق قاتىناستار ءالى كەڭىنەن ەتەك جايا قويماعان ءبىزدىڭ ارقايىن قاۋىم تاپ جاۋلارىن قۇرتۋ جولىنداعى كۇرەستە باسقا جۇرتتىڭ بارىنەن وزىپ كەتتىك. ءوزىمىزدىڭ تامىرىمىزعا ءوزىمىز بالتا شاپتىق. سول سياقتى جاھاندانامىز ەكەن دەپ ءوزىمىزدىڭ ەڭ جوعارعى ادامگەرشىلىگىمىزدى اسقاقتاتىپ كەلە جاتقان، ادام تاربيەسىندە ۇلكەن ماڭىزى بار سالت-داستۇرىمىزبەن ادەت-عۇرىپتارىمىزعا دا ءوزىمىز شابۋىل جاساۋدان ساقتانعان ءجون.
ءۇش مىڭ جىلدىق تاريحى بار قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرى مەن مادەنيەتى جالعاستىق ناتيجەسىندە كەيىنگى ۇرپاققا، بۇگىنگى كەزەڭگە قانداي دەڭگەيدە كەلىپ وتىر دەگەن وي كىم-كىمدى دە مازالايتىن بولار. مادەنيەتتى، ۇلتتىق سالت-ءداستۇر مەن ادەت-عۇرىپتان بولەك الىپ قاراۋ ۇلكەن قاتەلىك. مادەنيەتتىڭ كوزى بولىپ كەلگەن اتا-بابالارىمىز رۋحاني قۇندىلىقتاردى بويلارىنا جيناپ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا دارىتا ءبىلدى. بىزگە جەتىپ جۇرگەن ۇلتتىق ءداستۇر مەن ادەت-عۇرىپتىڭ ءبارى دە وسىنى اڭعارتادى. مادەنيەتىمىزدىڭ اسىل مۇرالارىن ەكسپونات تۇرىندە عانا كورەتىن كەي جاستارىمىز تۇسىنبەي تاڭداناتىن سياقتى. باتىسقا ەلىكتەۋشىلىك مادەنيەتىمىزدىڭ ورەسىن كۇننەن-كۇنگە تارىلتىپ شەكتەۋلى اسسوتسيالار تۋعىزۋدا. ارينە، قازىرگى باتىس ەلدەرىنىڭ جوعارى دامىعان مادەنيەتىن،ونەردەگى، عىلىمداعى جەتىستىكتەرىن جوققا شىعارۋعا دا بولمايدى. سولاي بولا تۇرعانىمەن ۇلگى الۋعا بولمايتىن جاعىمسىز جاقتارى جەتىپ ارتىلادى.
ەلباسىمىز ن.ءا.نازارباەۆ «قازاقستان – 2050» ستراتەگياسى – قالىپتاسقان مەملەكەتتىڭ جاڭا ساياسي باعىتى» اتتى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا: ءداستۇر مەن مادەنيەت – ۇلتتىڭ گەنەتيكالىق كودى. پاتشالىقتىڭ، توڭكەرىس ءدۇمپۋى مەن ءتوتاليتاريزمنىڭ بارلىق اۋىرتپالىعى مەن قيىنشىلىقتارىنا قاراماستان، ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ اۋماعىندا تۇراتىن قازاقتار جانە باسقا دا حالىقتاردىڭ وكىلدەرى وزدەرىنىڭ مادەني ەرەكشەلىكتەرىن ساقتاي الدى. تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا جاھاندانۋ مەن ۆەستەرندەنۋگە قاراماستان ءبىزدىڭ مادەني ىرگەتاسىمىز بەكي ءتۇستى. قازاقستان – بىرەگەي ەل. ءبىزدىڭ قوعامدا ءارتۇرلى مادەني ەلەمەنتتەر ءبىر-بىرىمەن بىرىككەن جانە ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرىپ تۇرادى، بىرىنە-ءبىرى ءنار بەرىپ تۇرادى.ءبىز ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىمىز بەن داستۇرلەرىمىزدى وسى ارالۋاندىعىمەن جانە ۇلىلىعىمەن قوسىپ قورعاۋىمىز كەرەك، مادەني يگىلىگىمىزدى بولشەكتەپ بولسا دا جيناستىرۋىمىز كەرەك» دەگەن بولاتىن.
قازاق مادەنيەتى مەن ادەت-عۇرپىنىڭ، سالت-ءداستۇرىنىڭ جوعارى ەكەندىگى دۇنيەجۇزىندەگى وركەنيەتتى ەلدەرگە ەرتەدەن بەلگىلى بولعان قازاق ەلىنە، ونىڭ سالتى مەن داستۇرىنە، مادەنيەتىنە دەگەن قىزىعۋشىلىقتى ارىدەن باستاماي-اق، XVIII-ءحىح عاسىردان باستاساق، اتاقتى عالىمدار ۆ.جۋكوۆسكي، ۆ.دال سياقتىلار نەمەسە م.پوتانين حالقىمىزدىڭ ادەت-عۇرپى مەن سالت-ءداستۇرىن تاڭدانا قىزىعىپ ءجۇرىپ جيناپ جاريالاعان ەڭبەكتەرى بۇعان دالەل بولا الادى.
بىزدەر 30-40 جىلدارى تۋعان ازاماتتار اۋىز ادەبيەتىنە دەگەن قۇشتارلىعىمىز مىقتى بولعاندىعى سونداي، جىر ايتاتىن ادامدار اۋىلىمىزدىڭ ءبىر ۇيىنە كەلە قالسا، سول ماڭعا تۇگەل جينالىپ تاڭ اتقانشا جىر تىڭدايتىن ەدىك. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە جىر ايتاتىنداردىڭ ىشىنەن مەنىڭ ءوزىم كوزىممەن كورىپ جىرىن تىڭداعان جىرشىلارى ايتقۇل، توقسانباي، قازيحان، تۇراربەك، بۇركىتباي، ءابدىراحمان اقساقالدار «قاراساي-قازي»، «الپامىس»، «قوبىلاندى»، «ماناس»، «مۇڭلىق-زارلىق»، «قوزى-كورپەش – بايان سۇلۋ»، «قىز جىبەك» داستاندارىن، ابىل، قاشاعان، اقتان، نۇرىم، مۇرات، ابۋباكىر، بالا-وراز جىرلارىن، ايتىستارىن جاتقا ايتاتىن. مىنە، وسىنداي رۋحتا تاربيەلەنگەن ۇرپاقتاردىڭ وكىلدەرى قازىردىڭ وزىندە ءار سالادا جۇمىس اتقارىپ ءجۇر. سولاردىڭ ءبىرى مەنىڭ ءوزىم.
كۇنى بۇگىنگە دەيىن قازاق مادەنيەتىنە كەمسىتە قاراپ، ەۋروپا مادەنيەتىنە تابىنۋدان ارىلار ەمەسپىز. مەسەلەن، قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرى، مادەنيەتى تومەن، ايەل تەڭدىگى بولماعان، قىزدار تەڭىنە قوسىلا الماعان، مالعا ساتىپ كۇڭ ەسەبىندە ۇستاعان دەگەندەي پىكىرلەرگە تالداۋ جاساپ قارالىقشى. قازىر دە، بۇرىن دا كەز كەلگەن اتا-انا كورگەندى، ادەپتى قىزدى كەلىن ەتىپ تۇسىرگەنىن جاقسى كورمەي مە؟ وسىعان وراي، بالاسىنا قىز قاراپ، وزدەرىنىڭ ۇناتقان ادامىنىڭ قىزىنا بالاسىنىڭ كەلىسىمىمەن قۇدا ءتۇسىرىپ ايتتىرىپ الۋ سالتى بۇرىن بولعان، قازىر دە بار. ءبىر ءۇيدىڭ الپەشتەپ وتىرعان بالاسىن كەلىن ەتىپ ءوز ۇيىنە ءبىرجولاتا الاتىن بولعاندىقتان، وعان سىي-سىياپات بەرۋ نەمەسە قالىڭمالىن بەرۋدى ساتىپ العان نەمەسە قىزدى ساتقان دەپ تۇسىنۋگە بولا ما؟ نەمەسە قىز ۇزاتاتىن ءۇي جارلىلاۋ بولعان جاعدايدا توي شىعىنىنا قىزدىڭ جاساۋى ءۇشىن الدىن الا مال بەرىپ كومەكتەسەتىن بولعان. ءبىز بۇدان ادامگەرشىلىكتى، بىرىنە-ءبىرى كومەكتەسۋدى، دوستىقتى، ادامدىق قاسيەتتىڭ ەڭ جوعارى مادەنيەتىن كورىپ وتىرعان جوقپىز با؟ قازاقتىڭ مادەنيەتى اسقاقتاپ، سالت-ءداستۇرى مەن ادەت-عۇرپى جالاۋلاپ تۇرعان كەزدەردە العان كەلىن كۇيەۋىمەن اجىراساتىن، توركىنىنە قايتىپ كەتەتىن ۇنامسىز جاعدايلار بولماعان. ەگەر دە قوسىلعان كۇيەۋى قايتىس بولعان ۋاقىتتىڭ وزىندە جىل ساداقاسى وتكەننەن كەيىن سول اۋىلدىڭ اقساقال قاريالارى، كەلىننىڭ كەلىسۋىمەن ءوزىنىڭ قالاعان قاينىسىنا نەمەسە قايىناعاسىنا قوسىپ وتىرعان. ول ءۇشىن دە كەلىننىڭ توركىنىنە بارىپ الدىنان ءوتىپ، اتا-اناسىنان كەلىسىم الاتىن بولعان. جەسىر قالعان كەلىندى ودان تۋعان بالانى رۇقسات بەرىپ، باسقا ادامعا تۇرمىسقا شىعۋىنا، بىرىنشىدەن، ار كورسە، ەكىنشىدەن، جەسىر انا، جەتىم بالا ەتىپ جىبەرمەي بالاسىنىڭ شاڭىراعىن قۇلاتپاي، قيىندىققا ۇشىراتپاي قامقورلىققا وسىلاي الىپ وتىرعان. ءسويتىپ، قازاق وتباسىندا ادامگەرشىلىك تۇرعىسىنان ەڭ جوعارى مادەنيەتتى ۇستانىپ كەلگەن.
قازاقتا انالار قىزدارىنىڭ تاربيەسىن ءوز قولدارىنا الاتىن بولعان. «قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيىم»، «قىزدىڭ جولى جىڭىشكە» دەگەن استارلى سوزدەردى ەس ءبىلىپ، ەتەك جابا باستاعان كەزىنەن-اق تۇسىندىرگەن. ءاربىر انا قىزدارىنا بولاشاقتا تۇرمىس قۇرىپ انا بولاتىندارىن، وتاۋ كوتەرىپ پەرزەنت سۇيەتىنىن، ءسۇيىپ قوسىلعان قوساعىن سىيلاۋ، ەر ادام ەلدىڭ اعاسى ەكەندىگىن، ونىڭ بەتىن قايتارماي، ارازداسپاي، تاتۋلىقتى بۇزباي ءجۇرۋدىڭ جولدارىن ءتۇسىندىرىپ كەلگەن. اقىلدى انالار قىزدارىنا جاتپاي-تۇرماي نەكەلەنبەي تۇرىپ جىنىستىق قاتىناس جاساۋى ءوز باقىتىن ءوزى مەرت ەتكەنى، اق نەكەلى كۇيەۋىنىڭ كوزىنە ءشوپ سالۋ وتە كەساپاتتى، قىلمىس ەكەنىن ءتۇسىندىرىپ، جۇرەگىنە بەرىك ۇيالاتۋعا تىرىسقان. قىز تاربيەسىندەگى سالت-ءداستۇر مەن ادەت-عۇرىپتاردىڭ تاربيەلىك ءمانى زور، ۇزاتىلعان قىزدىڭ توڭىرەگىندەگى ءبىر-ەكى سالتىمىزعا عانا توقتاي كەتەيىك.
تۇرمىستىق جاعدايلارى جوعارى، باي ادامدار قىزدارىن ۇزاتقاندا التى قانات وتاۋىن دا دايارلاپ بەرەتىن بولعان. نەكەسى قيىلعان جاستاردى وتاۋى كوتەرىلىپ دايار تۇرسا وتاۋىنا كىرگىزەدى. جاستارعا وتاۋ تىگىلگەن جاعدايدا اۋەلى جەڭگەلەرى قالىڭدىقتى كىرگىزەدى. كىرگەن قالىڭدىق شاڭىراققا ءيىلىپ سالەم ەتەدى، سودان سوڭ سول جاق قاناتقا بارىپ ءبىر تىزەرلەپ وتىرادى. سول كەزدە ۇيگە كۇيەۋ جىگىتتى كىرگىزەدى. كۇيەۋ تورگە بارىپ وتىرادى. كۇيەۋ مەن قالىڭدىققا ەرىپ كەلگەن ۇلكەندى-كىشىلى ادامدار جاڭا كوتەرىلگەن وتاۋعا قۇتتى بولسىن ايتىپ، شاشۋ شاشىپ، كورىمدىكتەرىن بەرەدى. اكەلگەن بۇيىمدارى بولسا كەرەگەنىڭ باسىنا ىلەدى. سول جەردە قۇداي جولىنا دەپ مال سويىلىپ، اقساقالدار كەلىپ استان اۋىز ءتيىپ، جاس جۇبايلارعا باتالارىن بەرەدى. جەڭگەلەرى وتاۋعا نەمەسە جاستارعا ارنالعان ورىنعا شىمىلدىق قۇرىپ، جىگىت پەن قالىڭدىققا ارناپ توسەك سالىپ، ۇستىنە اق نەكە دەپ اق جىبەك جايىپ، ەكى جاستى وڭاشا قالدىرادى. بۇل ءتۇندى اق نەكە ءتۇنى دەپ اتايدى. بۇل تۇندە قىزدىڭ بولاشاق جارىنىڭ الدىنداعى ارىنىڭ ادالدىعى مەن ابىرويىنىڭ بيىكتىگى دالەلدەنەدى. قالىڭدىقتىڭ ادالدىق قاسيەتتى تازا ساقتاپ، زاڭدى نەكەگە دەيىن ەتەگى اشىلماي قۇتتى ورنىنا قونۋى قىزدىڭ ءوزىنىڭ عانا ەمەس، ەلى مەن اتا-اناسىنىڭ، تۋىستارىنىڭ، ناعاشىلارىنىڭ مەرەيىن ۇستەم ەتىپ، ابىرويىن اسىرىپ، بولاشاق وتباسىنىڭ تاتۋ-ءتاتتى، كوڭىلدى ءومىر ءسۇرۋىنىڭ نەگىزى قالانادى.
قازاقتىڭ قىزدارى وزىنەن جاسى ۇلكەن ادامداردىڭ الدىنان كەسە كولدەنەڭ وتپەگەن. ەگەر دە جاسى ۇلكەن ادام سويلەپ جاتسا، قانداي تىعىز جۇمىس بولىپ قالسا دا ءسوزىن بولمەي سوڭىن كۇتكەن. كەلىندەر تاڭەرتەڭ اتا-ەنەسىن ۇيقىدان وياتپاي ەرتە تۇرىپ ءۇي شارۋاسىن تىندىرىپ، اسىن ازىرلەپ، اتاسىنىڭ دارەت الاتىن سۋىنا دەيىن جىلىتىپ، دايارلاپ قوياتىن بولعان. كەلىندەر جاسى ۇلكەندەرگە، تۋىستىق جاعىنان جاقىندارىنا ءيىلىپ ءتاجىم ەتىپ سالەم بەرەتىن بولعان. وسى ادەت-عۇرىپتان جاسى ۇلكەن ادامدى سىيلاۋدىڭ ەڭ ۇزىك مادەنيەتىن عانا كورۋگە بولادى.
سول سياقتى اتا-ەنەلەرىنىڭ قايىناعا، قايىنىنىلەرىنىڭ، قايىنسىڭلىلەرىنىڭ اتتارىن اتاماي، اتا-ەنە، ۇلكەن ۇيدەگى قايىناعا، كىشى ۇيدەگى قايىناعا، كىشى بالا، كەنجە بالا، قايىنسىڭلىلەرىن سىرعالىم، شاشباۋلىم، ت.س.س. دەپ ات قوياتىن بولعان. وسىعان وراي اتىن اتامايدى دەگەننەن شىققان ءبىر كۇلدىرگى اڭگىمەنى ايتا كەتەيىن. ءبىر كەلىننىڭ اتاسىنىڭ اتى وزەنباي، ەنەسىنىڭ اتى گۇلبۇلاق، قايىناعالارىنىڭ اتى قويلىباي، قاسقىرباي، قايىنىنىلەرىنىڭ اتتارى قايراقباي، پىشاقباي بولعان ەكەن. ءبىر كۇنى كەلىن سۋ الۋعا بارسا، اتاسى ارعى جاعىنان ايقايلاپ: «بۇلاقتىڭ ارعى جاعىندا، وزەننىڭ بەرگى جاعىندا قويعا قاسقىر ءتيدى، ۇيگە تەز بارىپ بالالارعا حابارلا، قايراقتى، پىشاقتاردى الا كەلسىن» دەپتى. كەلىن تەزدەتىپ ۇيگە كەلىپ، «سىلدىرامانىڭ ارعى جاعىندا، سارقىرامانىڭ بەرگى جاعىندا، ماڭىراماعا ۇلىما ءتيىپتى، اتام كەسەتىندەر مەن جانىمالاردى الىپ، تەز كەلسىن دەپ جاتىر» دەگەن ەكەن. وسى اڭگىمەنىڭ استارىنان قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرىنىڭ، مادەنيەتىنىڭ قانداي ەكەندىگىن انىق بايقاۋعا بولاتىن سياقتى. قازاق قىزدارىنىڭ پاراساتتىلىعى مەن اقىلدىلىعى، مادەنيەتتىلىگى ءارتۇرلى ۆاريانتتا اڭىز اڭگىمەگە اينالىپ وتىرعان. سونىڭ ءبىرىن ايتىپ بەرۋدى دۇرىس كورىپ وتىرمىن. بۇرىنىراقتا اتالارىمىزدىڭ اتتان تۇسپەي جورىتىپ جۇرگەن كەزدەرىندە 7, 8 جىل ەل كورمەي، ەندى عانا جورىقتان ورالىپ، ەل شەتىنە كەلىپ، ءبىر قۇدىقتىڭ باسىنا اتتارىن سۋارۋعا بۇرىلىپ كەلسە، تالدىرماش قىز بالا سالەم بەرىپ، سولاردىڭ ىشىندەگى ەگدە تارتقان ءبىر كىسىنىڭ اتىنىڭ تارتپاسىن بوساتىپ، جۇگەنىنىڭ سۋلىعىن الىپ ەرەكشە ءىلتيپات كورسەتىپتى. وسىنى بايقاعان جورىقشىلاردىڭ ءبىرى «ءاي، شىراعىم، وسىنشاما ادامنىڭ ىشىنەن مىنا كىسىگە ەرەكشە قۇرمەت كورسەتۋىڭىز قالاي؟» دەپ سۇراعاندا، قىز: «بۇل كىسى مەنىڭ ناعاشى اكەمنىڭ جالعىز قىزىنىڭ كۇيەۋى ەدى» دەپ جاۋاپ بەرىپتى. سوندا جولاۋشىلار بالدىزى بولدى عوي دەسىپ، اتتارىن سۋارىپ، جاڭاعى ەرەكشە قۇرمەتتەلگەن ادامنىڭ اۋىلى سول جەردەن قاشىق ەمەس ەكەن، سول اۋىلعا ءجۇرىپ كەتىپتى. جولدا كەلە جاتىپ، «جاڭاعى بالانى تانىدىڭىز با؟» دەپ سۇراعاندا، ەلدەن كەتكەلى جەتى، سەگىز جىل بولدى، جاس ادامدار وزگەرىپ كەتەدى، تانىتا قويا ما، اۋىلعا بارعاسىن سۇراستىرىپ بىلەرمىز» دەپتى دە قويىپتى. قايسى بىرەۋلەرى شاماسى جيەنىڭ-اۋ دەسە، ەكىنشىلەرى ناعاشى قارىنداسى بولۋ كەرەك دەپ، تولىق اجىراتا الماۋمەن اۋىلعا كەلىپتى. كوپ جىلدار دالادا جورىقتا ءجۇرىپ، ەلگە امان ورالۋ دەگەن ۇلكەن توي ەمەس پە؟! اۋىل قۋانىشتىڭ ابىگەرىمەن، قوناق كۇتۋ قامىنا كىرىسىپ تە كەتسە كەرەك. سول كەزدە مالىن سۋارىپ بولىپ، قىز بالا دا ۇيگە كەلىپتى. ۇيگە كەلگەن قىز قوناقتارعا سالەم بەرمەگەسىن، اناسى رەنجىپ: «اكەڭ باستاعان ەلدىڭ ازاماتتارى جاۋدان امان-ەسەن ورالىپ وتىر، نەگە سالەم بەرمەيسىڭ» دەگەندە، «مەن جاڭا سۋدىڭ باسىندا كەزدەسىپ، كورىسىپ، امانداسقانمىن» دەپ جاۋاپ بەرىپتى. وسى اڭگىمەنى ەستىگەندە قىزدىڭ اكەسى دە، قاسىنداعى ادامدار دا بالانىڭ سابىرلىلىعى مەن اقىلدىلىعىنا، پاراساتىنا قايران قالسا كەرەك.
بۇرىن قازاق سالتىندا ايەل ادامدار ەرەكشە قۇرمەتتەلىپ، سىيلانىپ كەلگەن. ەلگە بەلگىلى، كۇنى كەشەگە دەيىن قازاق قىزدارى باسىنا قىزىل ورامال تارتىپ كەلدى. ول ونىڭ قىز بالا ەكەندىگىنىڭ بەلگىسى بولىپ ەسەپتەلدى. قىز كەلىن بولىپ تۇسكەننەن كەيىن ونىڭ ورامالى وزگەرەدى، باسىنا اق ورامال تارتادى. وندايدا ورامالىن وزگەرتتى دەپ ايتىلادى. بۇل ءسوزدىڭ استارىندا قىز ۇزاتىلىپ باسقا ەلگە كەلىن بولعانىن بىلدىرەدى. باسىنا قىزىل ورامال تارتقان ايەل كەلسە، ونىڭ قىز بالا ەكەندىگى بەلگىلى بولىپ، ونىڭ قاسىندا ءتۇرلى دورەكى ازىلدەر، ۇنامسىز سوزدەر ايتىلماعان. قازاق قىز بالانى تورىنە شىعارىپ سىيلاعان. بۇل ءداستۇر قىز بالانى ادەپتى، كورگەندى، ۇلكەندى سىيلاي بىلەتىن جانە اقىلدىلىققا تاربيەلەۋدىڭ جولى دەپ تۇسىنەمىز. قايىرىمدىلىق، باۋىرمالدىق، دوستاستىق تۇرعىسىندا ءبىزدىڭ ۇلتتىق سالت-ءداستۇرىمىزدى ەڭ جوعارعى دەڭگەيگە قويۋعا ابدەن بولادى. قازاق ۇيىنە كەزدەيسوق كەلگەن ادامعا تانيتىن بولسىن، تانىمايتىن بولسىن جوعارى شىعىڭىز دەپ ءتورىن ۇسىنادى. ول ادام «شاتىسىپ كىرىپپىن، ىزدەگەنىم باسقا ءۇي ەدى» دەپ راحمەتىن ايتىپ كەتەتىن جاعدايدا، «اس اۋىز ءتيىڭىز» دەپ نان نەمەسە باسقا دا تاعام ۇسىنادى. مۇنداي ءداستۇر قازاقتان باسقا ۇلتتا جوق بولار، ءسىرا.
قازاق ۇلكەن ۇلىنا ەنشى بەرىپ، شاڭىراعىن كوتەرىپ، الدىنا مال سالىپ، بولەك ءۇي ەتىپ شىعارىپ وتىرادى. كىشى ۇلىن قولىندا ۇستايدى. ايتەكە ءبيدىڭ وسيەتىندە: «ۇلكەن بالاعا ەنشى تيسە، كىشى بالاعا مۇرا، ۇلكەن اعاعا ءتور بۇيىرسا، كەنجە ىنىگە قارا ورىن بۇيىرعان» دەگەن ءسوز وسىنى اڭعارتادى. اتا-انانىڭ شاڭىراعى كىشى بالاعا قالىپ وتىرعان. عىلىمدا بۇل سالتتى مينورات ءۇردىسى دەپ اتايدى. بۇل قاعيدا كوشپەلىلەردىڭ تەك قانا وشاق باسى قارىم-قاتىناسىندا ەمەس، ساياسي مەملەكەتتىك قۇرىلىمىندا دا قاتتى قاداعالانعان. ەگەر اعايىن اراسىندا تۋىستىق جولمەن تابىسا الماي جۇرگەندەرگە «وكىل اعا»، «نوقتا اعا» ەتىپ تابىستىرۋ دا وسى قاعيدالارعا كىرەدى. قازاق ءۇشىن تاتۋلىقتىڭ، تۇتاستىقتىڭ اسقاق ولشەمى – ەكى تۋىپ، ءبىرى قالۋ، سوندىقتان دا بۇكىل ۇلتىمىزدى ەكى تۋىپ، ءبىر قالعان ەتىپ كورسەتۋ يدەولوگياسىن ۇستانعان.
ارينە، مۇنى ايتقاندا ەسكىدەن كەلە جاتقان، ساناڭا ءسىڭىپ قالعان ادەت-عۇرىپتاردىڭ بارلىعىن دۇرىس، قازىرگى ەلىمىزدىڭ قازىرگى ۇستانىپ وتىرعان ساياساتى مەن ۇلتتىق يدەولوگياسىنا تولىق قولدانۋ كەرەك دەگەندىك ەمەس. كەيبىر قولدانىلىپ كەلە جاتقان ۇردىستەرگە ايتەكە بيدەن باستاپ نارازىلىق كورسەتىپ، ونى وزگەرتۋىن تالاپ ەتكەن. اسىرەسە قازاق قاۋىمىن ورگە باسۋعا كەدەرگى كەلتىرەر كەرتارتپا داستۇرلەرگە باتىل قارسى شىققان. قازاق ادامدى، ازاماتتى اتاتەگىنە قاراپ ەمەس، قابىلەتىنە قاراپ باعالاعان. سول ارقىلى حالقىنا قامقور، ەلىنە پانا بولا الارلىق شىن اسىلدارمەن، شىن ارىستاردىڭ كوبەيە تۇسۋىنە ىقپال ەتكەن. اسىرەسە قازاققا ءوز-ءوزىن تۇتاس ەل قىلىپ باسقارار ۋاقىتتىڭ كەلگەندىگىن ايرىقشا باسا كورسەتكەندىگىندە. ەشكىمگە ەسەسىن جىبەرمەس بي، باتىرلىقپەن قوسا، كورشى ەلدەرمەن تاتۋ بولىپ، ءتىل تابىسا الار مامىلەگەرلىككە دە قاتتى ءمان بەرۋدە ءبىزدىڭ ايتەكە سياقتى بيلەرىمىزدىڭ مۇددەلى بولعاندىعىن ايتقانىمىز ءجون بولار. ءبىزدىڭ ەلىمىز – قازاقتىڭ كوسەمى حالىقتىق مۇراتتىڭ كوكسەگەن بيىگىنە ەمىن-ەركىن كوتەرىلە الاتىن مايتالمان بولسا ەكەن دەپ تىلەيدى. ەل مۇراتى جولىنداعى سول ۇعىم، سول ماقسات بيلىك جولىنداعى كۇرەستىڭ قۇرباندىعىنا شالىنىپ كەتپەسە بولار ەدى دەپ ۋايىمدادى.سول بابالارىمىزدىڭ كوكسەگەن ارماندارى قازىر ورىندالىپ وتىرعانىنا تاۋبە دەيمىز.
سونىمەن قاتار قازاق جۇرتىنىڭ قازاق بولىپ، ءبىرتۇتاس ەلگە اينالۋىندا، وركەندەۋىندە ايتۋلى حان-سۇلتاندارىمىزبەن، باتىرلارىمىزبەن بىرگە كوسەم بيلەرىمىز دە ايرىقشا ۇلەس قوسقان. قازاق ەلى تەمىر بۇعاۋلى تۇرمە سالماعان، شىڭىراۋ-زىندان قازباعان. بۇل تۋراسىن ايتقاندا، الەمگە ايگىلەپ، تۋ ەتىپ كوتەرۋگە تۇراتىن قوعامداعى ادامگەرشىلىك مادەنيەتتىڭ ەڭ جوعارى شەگى دەسەك قاتەلەسپەسپىز. دۇنيەجۇزى حالىقتارىنىڭ سالت-ءداستۇرى مەن ادەت-عۇرپىنىڭ ادام تاربيەسىندەگى مۇنداي ورەلى بولعانىن ۇشىراتۋ قيىن. قازاق دەگەن حالىقتىڭ ادام بالاسىنا دەگەن عيبراتتى فيلوسوفيالىق تۇرعىدا زەردەلەنگەن، اقىلشى بيلەرىمىزدىڭ ۇستانىمى، وي-تولعامدارىمەن بۇل بەكىپ وتىرعان.
وسىعان وراي قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى، ەڭبەك ەرى، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى ءابىش كەكىلباەۆتىڭ قازاق بيلەرى تۋرالى اڭگىمەسىنەن ءۇزىندى كەلتىرىپ اياقتاعىم كەلىپ وتىر:
– الاقانداي سايرام ۇلى ءجۇز توبى كەلگەندە كارى-جاسى اياعىنان تىك تۇرىپ، اكەسىن كۇتكەندەي ەلپەك قاعار-دى، ورتا ءجۇز توبى كەلگەندە اعاسىنىڭ الدىنان شىققانداي قۇراق ۇشار-دى، كىشى ءجۇز توبى كەلگەندە قيىردان قيقار ءىنىسى كەلگەندەي ءماز-مەيرام بولار-دى. وسىنداي ارۋاقتى جەردە ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسىپ وتكىزگەن جيىنداردا اۋزىنان قۇس تىستەگەن بيلەر مەن شەشەندەردىڭ سوزىنەن ادام تاربيەسىنىڭ ەڭ شىڭىندا تۇراتىن قازاقتىڭ سالت-داستۇرلەرى مەن دۋالى ماقال-ماتەلدەرى تۋىنداپ، حالىققا تاراپ جاتاتىن بولعان. سول كەزدەردە اۋەلدەن تۋىپ ەل ۇستىندە كۇن كەشكەن كيەلى تۇقىم تورەلەردىڭ ەمەس، حالىقتىڭ وزىنەن ءورىپ، حالىقتىڭ ءوزى قامشى ۇستاتقان جابى تۇقىم – قىزىل ءتىلىن بەزەگەن بيلەردىڭ ابىرويى اسپانداپ شىعا كەلگەن-ءدى. سۇلتانداردىڭ نە مارقاسقالارىنا ءبىر تايپانىڭ تىزگىنى نە ءتيىپ، نە تيمەي جۇرگەندە، ءوتتىلدى، وراق اۋىزدى بيلەرگە ءبىر-ءبىر ۇلىستىڭ تىزگىنى بۇيىردى. قازاقتىڭ تورىندە تاۋكەدەن كەيىنگى ارۋاقتى ادامدار دا سولار بولىپ الدى، ۇلى ءجۇزدىڭ تىزگىنى دە، قامشىسى دا ءۇيسىن تولە ءبيدىڭ، ورتا ءجۇزدىڭ تىزگىنى دە، قامشىسى دا ارعىن قازىبەكتىڭ، كىشى ءجۇزدىڭ تىزگىنى دە، قامشىسى دا ءالىم ايتەكەنىڭ قولىنا كوشتى. حالىق نە دەسە، و دەسىن، بىراق ول ءۇش جورعانىڭ جۇرت الدىندا ءبىر-بىرىمەن كەرمار كەلگەنىن ەشكىم كورگەن ەمەس. ءبىرى باستاپ بەرگەن اڭگىمەنى ەكىنشىسى قوستاي جونەلگەندە توتى قۇستىڭ قاۋىرسىنىنداي قۇلپىرىپ، اياقاستىنان اجارلانىپ جۇرە بەرۋشى ەدى. سول ۇشەۋىنىڭ اۋزىنىڭ دۋاسىنداي بىرلىك بەرگەندە قازاقتىڭ جۇلدىزى قالاي-قالاي جارقىرار ەدى. قانداي قيىن ءتۇيىندى دە ايتەكە باۋىزداپ، قازىبەك ۇشالاپ، تولە مۇشەلەپ بەرەر ەدى. قانداي قيقار داۋكەسىڭ دە ايتەكە ايتقاندا – قۇلاق اسپاسقا، قازىبەك ايتقاندا – قۇپتاماسقا، تولە ايتقاندا – تورەسى وسى دەپ جىعىلا كەتپەسكە جاعدايى جوق-تى. ايتەكە جارىپ ايتادى، قازىبەك قازىپ ايتادى، تولە تاۋىپ ايتادى دەگەن دە سودان قالعان-دى. ءۇش ارىس قازاق ولاردى سويلەتىپ قويىپ، قاقاعان قاڭتاردا ارقار سورپاسىن ىشكەندەي بۋسانىپ، تال بويى تۇگەل ەرىپ، بالبىراپ وتىرار ەدى-اۋ. ءتىپتى قارالار داۋ قارالىپ، شەشىلەر ءتۇيىن شەشىلىپ بىتكەسىن دە تاراعىلارى كەلمەي ءۇش ءبيدىڭ اۋزىنا قاراپ تامسانىپ باعار-دى. وسى جولى دا ءاز تاۋكەنى كۇللى قازاققا حان سايلاپ، سۇپى ءاجىنى كۇللى قازاققا ءپىر سايلاپ جەتى جارعىنىڭ جوسىعىن قابىلداعان ۇلى جيىن اياقتالعاسىن دا جيىلعان جۇرت، «ەرتەڭ ەلگە بارعاندا ايتا بارالىق» ءۇش بي بىزگە نە دەيدى ەكەن؟ سونى ەستىپ كەتكىمىز كەلەدى دەپ تىرپ ەتپەي تۇرىپ العان-دى.
– سوندا ءۇش بيدەن نە سۇرايسىزدار؟ – دەگەن-ءدى حان تاۋكە.
– ءۇش بي بىزگە ەڭ اۋەلى زامان قۇلقىنان ءۇش اۋىز ءسوز ايتسىن – دەسكەن جۇرت.
سوندا توبەنىڭ باسىنا قامشىسىن ۇستاپ تولە بي شىققان-دى.
– و، الەۋمەت ، قالاي وسى، جىلقى بىتكەن كوپ كىسىنەسىپ كەتكەن جوق پا، ايەل بىتكەن كوپ كىسىمسىنىپ كەتكەن جوق پا؟ – دەپ قايتا ءتۇسىپ كەتكەن-ءدى.
ودان كەيىن توبەگە قازىبەك كوتەرىلىپ، سوناۋ مۇنارتقان كوك جيەككە قاراپ تۇرىپ:
– جىلقى بىتكەن كوپ كىسىنەسە، ەل شەتىندە ءبىر ءدۇبىر جەتەيىن دەپ جۇرگەنى بولماسىن، ايەلدەر كوپ كىسىمسىنسە قادىرلەرىنىڭ وتەيىن دەپ جۇرگەنى بولماسىن، – دەپ توپقا قايتا قوسىلعان-دى.
– ايتەكە قامشىسىن كوككە كوتەرىپ:
– ەل شەتىنە ءدۇبىر جەتسە، اتىڭنىڭ جالى پاناڭ بولار، كوك ساۋىتىڭ قاتىن، كوك نايزاڭ بالاڭ بولار دەگەن-ءدى.
قاراقۇرىم حالىق ءۇن-ءتۇنسىز باستارىن شۇلعىعان-دى.
– ەندى نە سۇرايسىڭدار ؟ – دەگەن حان تاۋكە.
– ەندى ءۇش بي بىزگە كارىلىك پەن جاستىق حاقىندا نە ءماسليحات قوسادى ەكەن؟ – دەگەن جيىلعان كوپ.
– ءۇي سىرتىندا توبەڭ بولسا – ەرتتەۋلى تۇرعان اتىڭ عوي، ەل ىشىندە قارياڭ بولسا – جازۋلى تۇرعان حاتىڭ عوي، – دەگەن-ءدى تولە.
– جالتىلدايدى ەكەن دەپ جاستىقتى سوكپە، ءبارىڭنىڭ شىققان تەگىڭ سول، قالجىڭدايدى ەكەن دەپ قارتتىقتى سوكپە، ەرتەڭگى جەتەر شەگىڭ سول! – دەگەن قازىبەك.
– ار ساتىپ العان اتاقتان تەر ساتىپ العان مال ارتىق، ساقالىن توسقان كارىدەن ەڭبەگىن توسقان بالا ارتىق! – دەگەن ايتەكە.
– تاعى نە بىلگىلەرىڭ كەلەدى، – دەگەن تاۋكە.
– ەندى بىزگە ءۇش بي جومارتتىقتىڭ قاندايى جامان، ساراڭدىقتىڭ قاندايى جاقسى – سونى ايتسىن، – دەپ وڭەشتەگەن ءبىر شۇناق قۇلاق، قۋ اقساقال.
سۋايتتىڭ كۋاگە جومارتتىعى، مولدانىڭ دۋاعا جومارتتىعى جامان، – دەدى تولە.
– جومارتتىقتىڭ جانە ءبىر جامان ءتۇرى: ەركەكتىڭ جەتەككە كوڭىلشەكتىگى، ۇرعاشىنىڭ ەتەككە كوڭىلشەكتىگى، – دەدى قازىبەك،
– دۋاعا جومارت مولدا مالىنان قاعىلار، كۋاگە جومارت سۋايت ابىرويىنان قاعىلار، جىگىتتىڭ كوڭىلشەكتىگى – اتىنىڭ سورى، ايەلدىڭ كوڭىلشەكتىگى … سورى، ەڭ جامان جومارتتىق – ۋادەگە جومارتتىق، – دەدى ايتەكە.
– ەڭ جاقسى ساراڭدىق: قاسىڭ سۇراعاندا بارعا ساراڭدىق، دوسىڭ سۇراعاندا جوققا ساراڭدىق، – دەدى تولە قامشىسىن قولىنا قايتىپ الىپ.
كورسەقىزاردىڭ الدىندا – جارىڭا ساراڭدىق، اينالدىرعان اۋرۋدىڭ الدىندا جانىڭا ساراندىق لازىم، – دەدى قازىبەك كوپ الدىندا قايتا شىعىپ.
– تامىر مەن تامىردىڭ اراسىندا بوقشاعا ساراڭدىق، دوسپەن دوستىڭ اراسىندا بوپساعا ساراڭدىق، – دەدى ايتەكە ەكى ءبيدىڭ سوڭىن الا سويلەپ.
جۇرت بۇل جولى ءبىر-بىرىنە باس يزەسىپ جەلپىنىسىپ قالىستى.
– تاعى قويار سۇراقتارىڭ بار ما؟ – دەدى تاۋكە.
– ەندى ءۇش بي بىزگە ۇل مەن قىز حاقىندا نە ايتار ەكەن؟ – دەدى كوپشىلىك.
– ۇل وسسە – ۇرپاق، قىز وسسە – ءورىس، – دەدى تولە.
– ۇل بالا اپتىققاننان ءولسىن، قىز بالا تۇنشىققاننان ءولسىن، – دەدى قازىبەك.
– داۋلەتىڭنىڭ قادىرىن ۇلىڭ وسكەندە بىلەسىڭ، ابىرويىڭنىڭ قادىرىن قىزىڭ وسكەندە بىلەرسىڭ، – دەدى ايتەكە.
– ەندى ءۇش جورعا ەرلى-زايىپتى ەكەۋ تۋرالى بىردەڭە ايتسىن، – دەدى بىرەۋ جيىلعان جۇرتتى دۋ كۇلدىرىپ.
– جاراقتىدان قۇتقارسا اتىڭ مۇرا، جالعىزدىقتان قۇتقارسا قاتىن مۇرا، – دەدى تولە.
– توسەكتە قىزىق كورمەگەن، تامۇقتا جانى شوشىماس، جار قۇشىپ باۋىرى كۇيمەگەن، ۇل ءسۇيىپ ەرنى تۇشىماس، – دەدى قازىبەك.
– ازىناعان ايعىردى ۇيىرىندە كور، اڭقىلداعان ەركەكتى ۇيىندە كور، – دەدى ايتەكە.
– ەندى دە سۇراقتارىڭ بار ما؟ – دەگەن حان تاۋكە.
– ءۇش بي بىزگە ەندى ادام قۇلقىنان ءۇش اۋىز ءسوز ايتسىن! – دەگەن جيىلعان جۇرت سول تىرپ ەتپەگەن قالپى.
قامشىسىن الىپ تولە بي قايتا ورتاعا شىعىپ:
– بيىككە شىقساڭ – كوڭىلىڭ اشىلار، جاقسىمەن تىلدەسسەڭ – زەيىنىڭ اشىلار، – دەپتى.
– اتى جاماننىڭ ارمانى كەتەر، بالاسى جاماننىڭ دارمەنى كەتەر، اللانىڭ سۇيگەنى – ازان، حالىقتىڭ سۇيگەنى – قازان. كۇلتوبەگە جاقىن اۋىل بىزدىكى ەكەن. جينالعان كوپ الەۋمەت، ءجۇرىپ ءدام تاتىڭدار، – دەپتى. ء(ابىش كەكىلباەۆ 3-توم، 298, 299-بەتتەر. 1999 ج.).
وسى ءبىر ءۇش ءبيدىڭ ايتقان سوزدەرىنە تالداۋ جاساپ قاراساڭىزدار ۇلتتىڭ سالت-ءداستۇرى دە، ادەت-عۇرپى دا، ونىڭ جوعارى مادەنيەتى دە تولىعىمەن قامتىلعان اسىل قازىنا ەكەندىگى كورىنىپ تۇرعان جوق پا؟!
بەكتۇر تولەۋعاليۇلى،
قازاقستاننىڭ مادەنيەت قايراتكەرى
جانە قۇرمەتتى ءجۋرناليسى، قازاقستان
جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى
اقتاۋ، «انا ءتىلى».
