قازاقستاننىڭ سسسر قۇرامىنان شىقپاي ەگەمەندىك جاريالاپ، ارنايى دەكلاراتسيا جاريالاۋى سول كەزدەگى باسپاسوزدە قالاي كورىنىس تاپتى؟ كەيبىر گازەتتە دەكلاراتسيا دەتالدارى قوزعالسا، تاعى ءبىر باسىلىمدار ونداعى داۋ-داماي جايىندا جازعان.
سوۆەت وداعى قۇرامىنداعى قازاقستان 1990 جىلعى 25 قازاندا «قازاق سسر-ءىنىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراتسيا» قابىلدادى. وندا «قازاق سوۆەتتiك سوتسياليستiك رەسپۋبليكاسى - ەگەمەندi مەملەكەت، ول باسقا رەسپۋبليكالارمەن ەگەمەندi رەسپۋبليكالار وداعىنا ەرiكتi تۇردە بiرiگەدi جانە ولارمەن ءوزارا قاتىناستارىن شارتتىق نەگiزدە قۇرادى» دەپ اتاپ كورسەتىلدى.
قۇجاتتا «قازاق سسر-ءىنىڭ وداقتان ەركiن شىعۋ پراۆوسىن وزiندە ساقتاپ قالاتىنى» ايتىلعان. دەكلاراتسيا بويىنشا، قازاق سسر-ءىنىڭ مەملەكەتتiك وكiمەت بيلiگi «رەسپۋبليكا iشiندە، سونداي-اق وداقتىق شارتتا بەلگiلەنگەن شەڭبەردە» دەربەس، تولىق بولۋعا ءتيىس ەدى. دەگەنمەن وندا كەيبىر وكىلەتتىكتىڭ ماسكەۋدەگى ورتالىقپەن اقىلداسىپ شەشىلەتىنى دە اتاپ كورسەتىلگەن. «قازاق سسر باس پروكۋرورىنىڭ كانديداتۋراسىن رەسپۋبليكا پرەزيدەنتi سسرو باس پروكۋرورىمەن كەلiسە وتىرىپ ۇسىنادى جانە قازاق سسر جوعارعى سوۆەتi بەكiتەدi» دەلىنگەن قۇجاتتا.
تاعدىرى بولەك «رەسپۋبليكا كۇنى»
قازاق سسر-ءىنىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراتسياسى قابىلدانعان كۇن، 25 قازان كەيىن «رەسپۋبليكا كۇنى» رەتىندە اتالىپ، 1995 جىلى 18 قازاندا «ۇلتتىق مەرەكە» بولىپ جاريالاندى. الايدا 2001 جىلى بۇل مارتەبەدەن ايىرىلىپ، مەملەكەتتىك مەرەكە رەتىندە 2009 جىلعا دەيىن تويلانىپ كەلدى. 2009 جىلى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى مەرەكەلەر تۋرالى» قولدانىستاعى زاڭعا وزگەرىستەر ەنگىزىلىپ، رەسپۋبليكا كۇنى اتاۋسىز قالدى.
دەگەنمەن 2022 جىلى ماۋسىم ايىندا پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ 25 قازان – رەسپۋبليكا كۇنىن قايتارۋدى ۇسىندى. مەملەكەت باسشىسى وعان «ۇلتتىق مەيرام» مارتەبەسىن بەرۋ قاجەت ەكەنىن مالىمدەدى. «رەسپۋبليكا كۇنى ەلدىڭ مەملەكەت قۇرۋ جولىنداعى تاريحي قادامىنىڭ سيمۆولى بولۋى كەرەك. ارينە، تاۋەلسىزدىك كۇنىنىڭ باستاپقى ءمانى ساقتالادى. بۇل كۇن مەملەكەتتىك مەرەكە بولىپ قالا بەرەدى»، - دەگەن بولاتىن پرەزيدەنت سول جىلى ۇلىتاۋدا وتكەن ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ العاشقى وتىرىسىندا. سودان بەرى رەسپۋبليكا كۇنى 25 قازاندا ۇلتتىق مەرەكە رەتىندە اتاپ وتىلەدى. ايتا كەتۋ كەرەك، بۇل كۇن – ەلىمىزدەگى جالعىز ۇلتتىق مەرەكە.
34 جىل بۇرىن قابىلدانعان دەكلاراتسيانىڭ تاريحي ءمانى زور. قۋانىشتى جاڭالىقتى سول ۋاقىتتاعى گازەتتەر جارىسا جازدى.
ەلۋگە جۋىق ماسەلەنىڭ ىشىندەگى ماڭىزدىسى
قازاق سسر-ءىنىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراتسياسى قابىلدانعان كۇننىڭ ەرتەڭىنە، 26 قازان كۇنى «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ №247 سانىندا «ەگەمەندىگىڭ قۇتتى بولسىن، ەلىم!» دەپ، قازاق سسر جوعارعى سوۆەتىنىڭ ەكىنشى سەسسياسى قازاق سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراتسيا قابىلدانعانىن مالىمدەدى.
سونىمەن قاتار، ءدال وسى سانىندا «ەگەمەندىك ەل ءۇمىتى ەدى» دەگەن تاقىرىپپەن گازەتتىڭ پارلامەنتتەگى تىلشىلەرى (گ. ەڭسەپوۆا، ءا.الىبەكوۆ) دايىنداعان رەپورتاجدى دا ۇسىنعان. وندا قازاق سسر دەكلاراتسياسىنىڭ تولىقتىرىلعان جوباسىن تالقىلاعانى جايلى جازىلعان. دەكلاراتسيانىڭ ءاربىر سويلەمىنە ءمان بەرىپ تالقىلاعانىن ايتا كەلىپ، سول كەزدەگى دەپۋتاتتار – التىنشاش جاعانوۆا، سۇلتان سارتاەۆ جانە قادىر مىرزاليەۆتەن العان سۇقباتتاردى قوسا بەرگەن. ولاردىڭ ايتۋىنشا جوعارى سوۆەتتىڭ كەشكى ماجىلىسىندە دەكلاراتسيانىڭ ءاربىر ستاتياسى جەكەلەي داۋىس بەرۋ ارقىلى قابىلدانعان.
بۇل كۇنى «لەنينشىل جاس» گازەتىندە عالىمجان مەلدەشوۆتىڭ «پارلامەنت پاراساتى» اتتى ماقالاسى جاريالاندى. ماقالادا قازاق سسر جوعارى سوۆەتىنىڭ ەكىنشى سەسسياسىنىڭ جۇمىس بارىسى تالدانىپ، دەپۋتاتتاردىڭ كۇن تارتىبىندەگى ەلۋگە جۋىق ماسەلەنى تالقىلاۋ كەرەك ەكەنى جازىلعان. اۆتوردىڭ ايتۋىنشا، رەسپۋبليكانىڭ ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراتسيانىڭ جانە تالقىلانعان كەيبىر قۇجاتتاردىڭ جوبالارى دەپۋتاتتاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ كوڭىلىن كونشىتە قويماعان. مۇنىڭ ايعاعى – تالقىلانعان قۇجاتتار توڭىرەگىندە وربىگەن پىكىرتالاستاردىڭ داۋ-دامايعا ۇلاسىپ كەتۋى.
«لەنينشىل جاس» گازەتى 27 قازان كۇنگى №207 سانىندا «ەگەمەندىگىڭمەن!» اتاۋىمەن جوعارى سوۆەتتىڭ دەكلاراتسيانى قالاي تالداعانىن ايتا كەلىپ، دەپۋتات مۇحتار تىنىكەەۆ پەن سەرگەي ءسۋببوتيننىڭ پىكىرلەرىن ۇسىنعان. دەپۋتاتتار قۇجاتتى قاجەت ۋاقىتتا قابىلدانعانىن العا تارتىپ، ونىڭ ەلدەگى بارلىق ۇلت وكىلىنىڭ تەڭ پراۆولى دامۋىن قامتاماسىز ەتەتىنىن ايتقان.
ال، «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ سول كۇنگى سىنىندا دەكلاراتسيانىڭ 1 اي بۇرىن ءباسپاسوز بەتتەرىندە جاريالانعان نۇسقاسىمەن قابىلدانعان قۇجاتتىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىقتارعا شاعىن تالداۋ جاساعان. ماسەلەن، العاشقى نۇسقادا قازاق ءتىلى – مەملەكەتتىك ءتىل، ال ورىس ءتىلى – ۇلتارالىق قاتىناستار ءتىلى دەگەن تۇجىرىم بولعان. جاڭا قابىلدانعان دەكلاراتسياعا بۇل باپ ەنبەگەن. ونىڭ سەبەبىن ءتىل تۋرالى ارنايى زاڭ بولعاندىقتان، قايتىپ ورالۋدىڭ ءجونى جوق دەپ تۇسىندىرگەن گازەت. اتالعان باسىلىم دەكلاراتسيا قابىلدانعانعا دەيىن ونىڭ جوباسىن تالقىلاپ، ءتۇرلى ۇسىنىستاردى جاريالاپ وتىرعان. سونىڭ ءبىرى ءتىل ماسەلەسى بولاتىن.
ال 1989 جىلدىڭ 22 قىركۇيەگىندە «تىلدەر تۋرالى» زاڭ قابىلدانعانى بەلگىلى. وسى زاڭدا سول كەزدەگى قازاق سسر-ءنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى – قازاق ءتىلى، ال ورىس ءتىلى ۇلتارالىق ءتىل دەپ بەكىتىلدى. ال كەيىن قابىلدانعان تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ كونستيتۋتسياسىنا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلى. مەملەكەتتىك ۇيىمداردا جانە جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس ءتىلى رەسمي تۇردە قازاق تىلىمەن تەڭ قولدانىلادى» دەگەن نۇسقا قابىلدانعانى بەلگىلى.
سىندارلى شاقتاعى 6 ساعات
1990 جىلى 28 قازان كۇنى «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىنىڭ №248 سانىندا ەلىمىز ءۇشىن ماڭىزدى سانالاتىن رەسمي قۇجاتتىڭ ورىس تىلىندەگى تولىق نۇسقاسى العاش رەت جاريالاندى. ال قازاقشاسى 30 قازان كۇنى «لەنينشىل جاستا» جارىق كوردى. سونىمەن قاتار، اتالعان ەكى گازەت قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، حالىق دەپۋتاتى سالىق زيمانوۆتىڭ دەكلاراتسيانىڭ ماڭىزىن تۇسىندىرەتىن ماقالاسىن قازاق، ورىس تىلدەرىندە جارىسا جاريالادى.
س.زيمانوۆ بۇل ماقالاسىندا «كوپتەگەن حاتتار، كوللەكتيۆتىك ۇندەۋلەر مەن تەلەگراممالار كەلىپ ءتۇستى. ولاردى دەكلاراتسيانىڭ جاڭا نۇسقاسىن ازىرلەۋ ءۇشىن ارنايى قۇرىلعان كوميسسيانىڭ مۇشەلەرى ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەپ، جوعارى سوۆەتكە باياندادى. بۇل قۇجات پارلامەنت سەسسياسىندا مۇقيات قارالدى. مۇنىڭ ءوزى ون كۇنگە تاياۋ سوزىلدى. سوڭعى نۇسقاداعى دەكلاراتسيا جوباسىن باپتار بويىنشا تالقىلاۋدىڭ وزىنە 6 ساعات ۋاقىت كەتتى»، - دەپ جازادى.
سونداي-اق ول رەسپۋبليكامىزدىڭ ەگەمەندىك دەكلاراتسياسىن كەش قابىلداۋىنىڭ ارتىقشىلىعى مەن كەمشىلىگىن سارالايدى. ونىڭ ايتۋىنشا باسقا ەلدەردىڭ قاتەلىكتەرى مەن تاجىريبەلەرىن ەسكەرىپ، ساباق الۋىمىزعا مۇمكىندىك بولدى. سونىڭ ارقاسىندا ۇلتارالىق شيەلەنىس تۋىندامايتىنداي شەشىمدەر قابىلدانعان.
سودان دا بولار، مەملەكەتتىك ەگەمەندىك تۋرالى دەكلاراتسيانىڭ 12 بابى مىنانداي نۇسقادا قابىلداندى. «وزدەرiنiڭ ۇلتتىق-مەملەكەتتiك جانە اۆتونوميالى قۇرىلىمدارىنان تىس قازاق سسر-ىندە تۇراتىن نەمەسە وداق تەرريتورياسىندا ونداي قۇرىلىمدارى جوق ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ وكiلدەرiنە قوعام ءومiرiنiڭ بارلىق سالالارىندا پراۆولىق تەڭدiك پەن تەڭ مۇمكىندiكتەرگە كەپiلدiك بەرiلەدi» دەلىندى.
دەكلاراتسيادا بۇعان قوسا «قازاق سسر تەرريتورياسىندا، ونىڭ ءوز ەركiمەن وداققا بەرگەن ماسەلەلەرiن قوسپاعاندا، قازاق سسر كونستيتۋتسياسى مەن زاڭدارىنىڭ ۇستەمدiگi ورناتىلاتىنى» ايتىلعان.
سول كەزدە قالىپتاسقان احۋالعا بايلانىستى مىنا ماسەلە دە نازاردان تىس قالماعان. «رەسپۋبليكا تەرريتورياسىندا يادرولىق قارۋدىڭ سىنالۋىنا، جاپپاي قىرىپ-جوياتىن قارۋدىڭ وزگە دە تۇرلەرi (حيميالىق، باكتەريولوگيالىق، بيولوگيالىق جانە باسقالار) ءۇشiن سىناۋ پوليگوندارىن سالۋعا جانە ولاردىڭ جۇمىس iستەۋiنە تىيىم سالىنادى» دەلىنگەن دەكلاراتسيادا. «قازاق سسر-ءى وداقتىق ورگانداردىڭ، وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ جانە وزگە مەملەكەتتەردiڭ iس-قيمىلىنان، سونداي-اق ءوز تەرريتورياسىنداعى يادرولىق جانە باسقا پوليگونداردىڭ، اسكەري-ونەركاسiپتىك كەشەن وبەكتiلەرiنiڭ قىزمەتiنەن رەسپۋبليكا حالقىنىڭ دەنساۋلىعىنا، تابيعي ورتاسى مەن ەكونوميكاسىنا كەلتiرiلگەن زياندى وتەتىپ الۋعا پراۆولى» ەكەنى جازىلعان وسى قۇجاتتا.
رەسپۋبليكادان تىس جەرلەردە تۇراتىن قازاقتاردىڭ ۇلتتىق-مادەني، رۋحاني جانە تiل جونiندەگi «قاجەتiن قاناعاتتاندىرۋعا» قامقورلىق جاسالاتىنى دا وسى قۇجاتتا اتاپ كورسەتىلگەن.
دەكلاراتسيانىڭ سوڭعى باپتارىندا بىلاي دەلىنەدى. «رەسپۋبليكانىڭ ەگەمەندى پراۆولارىن قورعاۋدى قازاق سسر-ءى مەن وداق جۇزەگە اسىرادى. رەسپۋبليكانىڭ اجىراعىسىز پراۆوسىن قۇرايتىن ماسەلەلەردى شەشۋگە ارالاسۋدىڭ قاندايى بولسا دا ونىڭ ەگەمەندىگىن بۇزۋ دەپ باعالانادى»، «دەكلاراتسيا وداقتىق شارت جاساۋ، قازاق سسر-ءىنىڭ جاڭا كونستيتۋتسياسىن، ەگەمەندى مەملەكەت رەتىندە رەسپۋبليكانىڭ ستاتۋسىن جۇزەگە اسىراتىن زاڭ اكتىلەرىن ازىرلەۋ ءۇشىن نەگىز بولىپ تابىلادى».
مەرەي مىرزاعاليقىزى
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
