Búgingi Qazaqstan qor bırjasynyń (KASE) tańǵy sessııasynda dollardyń ortasha ólshemdi baǵamy 387,73 teńgeni qurady. Keshegi tańǵy sessııamen salystyrǵanda (387,44 tenge/$1) ulttyq valıýta baǵamy 0,29 teńgege álsiredi. Ulttyq banktiń 8 tamyzdaǵy resmı (naryqtyq) baǵamy 1 dollar úshin 387,45 teńgeni quraıdy. Teńgeniń jaı-kúıi týraly belgili ekonomıst Jangeldi Shymshyqovtyń pikirin bilgen edik.
– Bir AQSh dollary 390 teńgege jetti. Teńgeniń qunsyzdanýyna ne sebep boldy?
– Meniń oıymsha, teńgeniń qunsyzdanýy maýsymdyq másele. Jalpy baıqasańyzdar teńgeniń qunsyzdanýy tamyz aıynda bolady. Sebebi, tamyz demalystyń sońǵy aıy bolǵandyqtan jurttyń kóbi shet elge demalýǵa tyrsady. Sondaı-aq, emdelýge, oqýǵa baratyn azamattar jappaı shet elge ketkende dollarǵa degen suranys joǵarylaıdy. Iaǵnı, bir qaraǵanda dollardyń qymbattaýynyń syrtqy foktorynyń biri osy. Alaıda dollardyń qymbattaýy tek qana suranysqa táýeldi dep óz ózińdi aldaı almaısyń.
Shyn mánisinde teńgeniń qunsyzdanýy el ekonomıkasynyń shynaıy aınasy bolyp sanalady. Bizdiń munaı, gaz, temir quımalarymyz ben túrli-tústi metaldarymyz shıkizat kúıinde satylady. Eger de biz osynyń bárin daıyn taýar retinde satatyn bolsaq, qazirgiden 10 ese artyq paıda tabar edik. Iaǵnı, eldegi barlyq shıkizat pen tabıǵat qorlaryn ózimiz ıgersek dollardyń bári ózimizge túser edi. Ókinishke qaraı, tabystyń jartysynan kóbin shet eldik kompanııalarmen bólisip otyrmyz.
Bir qyzyǵy munaı, túrli-tústi metaldardyń baǵasy tómendegen joq. Tipti ónimi men suranysy joǵarylaǵan temirdiń baǵasy qymbattap ketti. Soǵan qaraǵanda bizge dollar jaqsy túsip jatyr. Teńgeniń qunsyzdanbaýy úshin ımportqa ketetin taýardy azaıtýymyz kerek. Máselen biz azyq-túlik ónimderin ózimizde óndirip, jaǵdaıymyzdy jaqsartýymyz qajet. Ókinishke qaraı, azyq-túliktiń 40 paıyzyn shet elden satyp alamyz. Sondaı-aq, elimizge kelgen týrıster teńgemizdi satyp alyp, dollaryn qaldyrýy kerek edi. Áıtse de elimizge kelip jatqan týrıster óte az. Tipti EKSPO-2017 kórmesindegi qonaqtardyń basym bóligi ózimizdiń azamattar boldy.
– Elimizde óndiris ashamyn degen azamatqa jaǵdaı jasalǵan ba? Kásipkerler ekinshi deńgeıli banktiń joǵary paıyzdyq nesıesimen kásip ashý múmkin emes ekenin aıtady...
– Osydan eki jyl buryn Nazarbaev «Óz elimizde nege taýarlarymyzdy óndirmeımiz» dep aıtyp edi. Mundaı sózdi sońǵy 30 jyldan beri aıtyp kele jatyrmyz. Biraq aıtylǵan sóz aıtylǵan jerinde qalyp jatyr. Shyny kerek, taýardy óz elimizde óndirsek ekonomıkanyń ósetinin bári biledi. Shyndap kelgende eshqandaı is atqarylyp jatqan joq. Nege? Negizi óndiris ashamyn degen adamnyń tórt máselesin sheship berý kerek. Birinshi jer alý elimizde óte qıyn. Ekinshi óndiriske qajetti qural-saımandardy lızıng arqyly alý múmkin emes. Úshinshi jáne eń negizgi másele qarajat. Qarapaıym azamat óziniń jınaǵan aqshasyna óndiris asha almaıdy. Al 25 paıyzǵa kredıt alyp, óndiris ashqan adamnyń baıyp ketkenin estimedim. Ekinshi deńgeıli banktiń 25 paıyzben nesıe berýi – Ulttyq banktiń saıasatyna kelip tireledi. Negizi Ulttyq banktiń eń negizi mindeti ekonomıkalyq ósimdi qamtamasyz etý. Al bizdiń Ulttyq bank óziniń rezervterin ulǵaıtýǵa mán berip, sony jetistik retinde aıtady. Jáı jatqan aqshany kóbeıtkenmen ne paıda?
– Úkimet saýatty saıasat júrgizip, kásipkerlerimiz ishki naryqtan bólek shet elge ónim ótkizse 1 teńge qansha AQSh dollary bolýy múmkin? Qazirgi 1 AQSh dollary 390 teńge degen sumdyq emes pe?
– Eger de bizdiń Úkimet eń keremet saıasat júrgizse 1 AQSh dollary 1 teńge bolar edi. Mysaly bizge qytaıdyń tájirıbesi boıynsha jumys jasaý kerek. Olar «Bizge dollar tekke keregi joq. Bizdiń óz ıýanymyz bar» dep jumys júrgizdi. Iýan degenimiz "halyqtyń aqshasy" degen maǵyna bildiredi. Qytaı kez kelgen usaq túıek taýardy ózderi óndiredi. Batys Eýropanyń barlyq turmystyq taýarlary qytaıda óndirilip, satylady. Sondyqtan da olardyń dollarǵa túkirgeni bar. Qytaıǵa dollar AQSh-qa saıahat jasaǵanda ǵana kerek. Al bizde 10 myń teńge qaltasyna tússe, ony dollarǵa aıyrbastap qoıýǵa tyrysady. Sebebi, halyq teńgeniń qunsyzdanýynan ábden mezi bolǵan. Jurt «teńgeni dollarǵa aıyrbastap alsam óz qunyn joımaıdy» dep oılaıdy. Osyndaı oıdan halyqtyń aryltý úshin Ulttyq banktiń eks-tóraǵasy Qaırat Kelimbetov jaqsy saıasat júrgizip edi. Mysaly teńgemen salynǵan depozıtke jylyna 14 paıyzǵa deıin syıaqy berý tetigi qarastyryldy. Al dollarmen salynǵan depozıt 3 paıyzdan 2 paıyzǵa deıin qysqardy. Alaıda odan keıin 14 paıyzdan 9 paıyzǵa deıin tómendetip jiberdi. Shyn mánisinde teńgeni kótermeı táýelsizdigimizdi baıandy ete almaımyz.
– Ekinshi deńgeıli bankterdiń az paıyzben nesıe berýi úshin Ulttyq banktiń bazalyq stavkasy tómen bolýy kerek. Alaıda bul arada úlken másele bar emes pe?
– Iá, durys aıtasyz. Buǵan deıin Ulttyq banktiń bazalyq stavkasy 14 paıyz boldy. Ekinshi deńgeıli bankter Ulttyq bankten 14 paıyzben nesıe alǵannan keıin ony bizge 11 paıyzben bere almaıdy. Shamamen 20-22 paıyzben nesıe beredi. Qazirgi tańda Ulttyq banktiń bazalyq stavkasy 9,5 paıyzǵa tómendedi. Aldaǵy ýaqytta Ulttyq bank 9,5 paıyzdy da túsirip, halyqqa tıimdi jaǵdaı jasaýy kerek. Sonda ǵana biz shet eldegideı 1-2 paıyz nesıe alatyn bolamyz. Eger jeńildetilgen baǵytta nesıe beretin bolsaq, shaǵyn jáne orta kásipkerlik damıtyn edi. Bazalyq stavkanyń negizinen Ulttyq bank óziniń rezervterin ulǵaıtýǵa kúsh salyp otyr. Ulttyq banktiń rezervteri qaǵaz aqsha bolǵandyqtan shet eldiń qundy qaǵazdaryn satyp alýǵa mán berip otyr. Osylaısha biz shet eldiń ekonomıkasyn damytýǵa jumys jasap jatyrmyz.
– Teńgeniń qunsyzdanýyna AQSh-tyń Reseıge salǵan sankııalary sebep bolyp otyrǵan joq pa? Jalpy teńgeniń bolashaǵyn qalaı boljar edińiz?
– Árıne AQSh-tyń Reseıge salǵan sankııalary teńgeniń qunsyzdanýyna belgili bir deńgeıde áser etip jatyr. Áıtse de, tap qazirgi qunsyzdanýǵa Reseıge salynǵan sankııalar áser etip otyr dep aıta almaısyń. Máselen qyrǵyzdyń somy teńgege qaraǵanda áldeqaıda qundy. Óıtkeni olar DSU 1993 jyly kirip, toqyma, tigin fabrıkalaryn damytty. Qazirgi tańda biz qyrǵyzdar tikken Italııa men Túrkııanyń saýda belgileri bar kıimderdi kıip júrmiz. Aıyrqalpaqty aǵaıyndarymyzda shıkizat bolmaǵandyqtan óndiriske kóp kóńil bóldi. Al biz shıkizatymyz kóp bolǵannan keıin jalqaý bolyp otyrmyz.
Toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıini, teńgeniń bolashaǵy bulyńǵyr. Úkimet bul baǵytta túbegeıli reforma júrgizbese qazirgiden de qıyn jaǵdaı týyndaıdy.
– Suhbatyńyzǵa rahmet.
Serik JOLDASBAI
"Adyrna" ulttyq portaly
