بۇگىنگى قازاقستان قور بيرجاسىنىڭ (KASE) تاڭعى سەسسياسىندا دوللاردىڭ ورتاشا ولشەمدى باعامى 387,73 تەڭگەنى قۇرادى. كەشەگى تاڭعى سەسسيامەن سالىستىرعاندا (387,44 تەنگە/$1) ۇلتتىق ۆاليۋتا باعامى 0,29 تەڭگەگە السىرەدى. ۇلتتىق بانكتىڭ 8 تامىزداعى رەسمي (نارىقتىق) باعامى 1 دوللار ءۇشىن 387,45 تەڭگەنى قۇرايدى. تەڭگەنىڭ جاي-كۇيى تۋرالى بەلگىلى ەكونوميست جانگەلدى شىمشىقوۆتىڭ پىكىرىن بىلگەن ەدىك.
– ءبىر اقش دوللارى 390 تەڭگەگە جەتتى. تەڭگەنىڭ قۇنسىزدانۋىنا نە سەبەپ بولدى؟
– مەنىڭ ويىمشا، تەڭگەنىڭ قۇنسىزدانۋى ماۋسىمدىق ماسەلە. جالپى بايقاساڭىزدار تەڭگەنىڭ قۇنسىزدانۋى تامىز ايىندا بولادى. سەبەبى، تامىز دەمالىستىڭ سوڭعى ايى بولعاندىقتان جۇرتتىڭ كوبى شەت ەلگە دەمالۋعا تىرسادى. سونداي-اق، ەمدەلۋگە، وقۋعا باراتىن ازاماتتار جاپپاي شەت ەلگە كەتكەندە دوللارعا دەگەن سۇرانىس جوعارىلايدى. ياعني، ءبىر قاراعاندا دوللاردىڭ قىمباتتاۋىنىڭ سىرتقى فوكتورىنىڭ ءبىرى وسى. الايدا دوللاردىڭ قىمباتتاۋى تەك قانا سۇرانىسقا تاۋەلدى دەپ ءوز ءوزىڭدى الداي المايسىڭ.
شىن مانىسىندە تەڭگەنىڭ قۇنسىزدانۋى ەل ەكونوميكاسىنىڭ شىنايى ايناسى بولىپ سانالادى. ءبىزدىڭ مۇناي، گاز، تەمىر قۇيمالارىمىز بەن ءتۇرلى-ءتۇستى مەتالدارىمىز شيكىزات كۇيىندە ساتىلادى. ەگەر دە ءبىز وسىنىڭ ءبارىن دايىن تاۋار رەتىندە ساتاتىن بولساق، قازىرگىدەن 10 ەسە ارتىق پايدا تابار ەدىك. ياعني، ەلدەگى بارلىق شيكىزات پەن تابيعات قورلارىن ءوزىمىز يگەرسەك دوللاردىڭ ءبارى وزىمىزگە تۇسەر ەدى. وكىنىشكە قاراي، تابىستىڭ جارتىسىنان كوبىن شەت ەلدىك كومپانيالارمەن ءبولىسىپ وتىرمىز.
ءبىر قىزىعى مۇناي، ءتۇرلى-ءتۇستى مەتالداردىڭ باعاسى تومەندەگەن جوق. ءتىپتى ءونىمى مەن سۇرانىسى جوعارىلاعان تەمىردىڭ باعاسى قىمباتتاپ كەتتى. سوعان قاراعاندا بىزگە دوللار جاقسى ءتۇسىپ جاتىر. تەڭگەنىڭ قۇنسىزدانباۋى ءۇشىن يمپورتقا كەتەتىن تاۋاردى ازايتۋىمىز كەرەك. ماسەلەن ءبىز ازىق-تۇلىك ونىمدەرىن وزىمىزدە ءوندىرىپ، جاعدايىمىزدى جاقسارتۋىمىز قاجەت. وكىنىشكە قاراي، ازىق-تۇلىكتىڭ 40 پايىزىن شەت ەلدەن ساتىپ الامىز. سونداي-اق، ەلىمىزگە كەلگەن تۋريستەر تەڭگەمىزدى ساتىپ الىپ، دوللارىن قالدىرۋى كەرەك ەدى. ايتسە دە ەلىمىزگە كەلىپ جاتقان تۋريستەر وتە از. ءتىپتى ەكسپو-2017 كورمەسىندەگى قوناقتاردىڭ باسىم بولىگى ءوزىمىزدىڭ ازاماتتار بولدى.
– ەلىمىزدە ءوندىرىس اشامىن دەگەن ازاماتقا جاعداي جاسالعان با؟ كاسىپكەرلەر ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتىڭ جوعارى پايىزدىق نەسيەسىمەن كاسىپ اشۋ مۇمكىن ەمەس ەكەنىن ايتادى...
– وسىدان ەكى جىل بۇرىن نازارباەۆ «ءوز ەلىمىزدە نەگە تاۋارلارىمىزدى وندىرمەيمىز» دەپ ايتىپ ەدى. مۇنداي ءسوزدى سوڭعى 30 جىلدان بەرى ايتىپ كەلە جاتىرمىز. بىراق ايتىلعان ءسوز ايتىلعان جەرىندە قالىپ جاتىر. شىنى كەرەك، تاۋاردى ءوز ەلىمىزدە وندىرسەك ەكونوميكانىڭ وسەتىنىن ءبارى بىلەدى. شىنداپ كەلگەندە ەشقانداي ءىس اتقارىلىپ جاتقان جوق. نەگە؟ نەگىزى ءوندىرىس اشامىن دەگەن ادامنىڭ ءتورت ماسەلەسىن شەشىپ بەرۋ كەرەك. ءبىرىنشى جەر الۋ ەلىمىزدە وتە قيىن. ەكىنشى وندىرىسكە قاجەتتى قۇرال-سايمانداردى ليزينگ ارقىلى الۋ مۇمكىن ەمەس. ءۇشىنشى جانە ەڭ نەگىزگى ماسەلە قاراجات. قاراپايىم ازامات ءوزىنىڭ جيناعان اقشاسىنا ءوندىرىس اشا المايدى. ال 25 پايىزعا كرەديت الىپ، ءوندىرىس اشقان ادامنىڭ بايىپ كەتكەنىن ەستىمەدىم. ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتىڭ 25 پايىزبەن نەسيە بەرۋى – ۇلتتىق بانكتىڭ ساياساتىنا كەلىپ تىرەلەدى. نەگىزى ۇلتتىق بانكتىڭ ەڭ نەگىزى مىندەتى ەكونوميكالىق ءوسىمدى قامتاماسىز ەتۋ. ال ءبىزدىڭ ۇلتتىق بانك ءوزىنىڭ رەزەرۆتەرىن ۇلعايتۋعا ءمان بەرىپ، سونى جەتىستىك رەتىندە ايتادى. ءجاي جاتقان اقشانى كوبەيتكەنمەن نە پايدا؟
– ۇكىمەت ساۋاتتى ساياسات جۇرگىزىپ، كاسىپكەرلەرىمىز ىشكى نارىقتان بولەك شەت ەلگە ءونىم وتكىزسە 1 تەڭگە قانشا اقش دوللارى بولۋى مۇمكىن؟ قازىرگى 1 اقش دوللارى 390 تەڭگە دەگەن سۇمدىق ەمەس پە؟
– ەگەر دە ءبىزدىڭ ۇكىمەت ەڭ كەرەمەت ساياسات جۇرگىزسە 1 اقش دوللارى 1 تەڭگە بولار ەدى. مىسالى بىزگە قىتايدىڭ تاجىريبەسى بويىنشا جۇمىس جاساۋ كەرەك. ولار «بىزگە دوللار تەككە كەرەگى جوق. ءبىزدىڭ ءوز يۋانىمىز بار» دەپ جۇمىس جۇرگىزدى. يۋان دەگەنىمىز "حالىقتىڭ اقشاسى" دەگەن ماعىنا بىلدىرەدى. قىتاي كەز كەلگەن ۇساق تۇيەك تاۋاردى وزدەرى وندىرەدى. باتىس ەۋروپانىڭ بارلىق تۇرمىستىق تاۋارلارى قىتايدا ءوندىرىلىپ، ساتىلادى. سوندىقتان دا ولاردىڭ دوللارعا تۇكىرگەنى بار. قىتايعا دوللار اقش-قا ساياحات جاساعاندا عانا كەرەك. ال بىزدە 10 مىڭ تەڭگە قالتاسىنا تۇسسە، ونى دوللارعا ايىرباستاپ قويۋعا تىرىسادى. سەبەبى، حالىق تەڭگەنىڭ قۇنسىزدانۋىنان ابدەن مەزى بولعان. جۇرت «تەڭگەنى دوللارعا ايىرباستاپ السام ءوز قۇنىن جويمايدى» دەپ ويلايدى. وسىنداي ويدان حالىقتىڭ ارىلتۋ ءۇشىن ۇلتتىق بانكتىڭ ەكس-توراعاسى قايرات كەلىمبەتوۆ جاقسى ساياسات جۇرگىزىپ ەدى. مىسالى تەڭگەمەن سالىنعان دەپوزيتكە جىلىنا 14 پايىزعا دەيىن سىياقى بەرۋ تەتىگى قاراستىرىلدى. ال دوللارمەن سالىنعان دەپوزيت 3 پايىزدان 2 پايىزعا دەيىن قىسقاردى. الايدا ودان كەيىن 14 پايىزدان 9 پايىزعا دەيىن تومەندەتىپ جىبەردى. شىن مانىسىندە تەڭگەنى كوتەرمەي تاۋەلسىزدىگىمىزدى باياندى ەتە المايمىز.
– ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ از پايىزبەن نەسيە بەرۋى ءۇشىن ۇلتتىق بانكتىڭ بازالىق ستاۆكاسى تومەن بولۋى كەرەك. الايدا بۇل ارادا ۇلكەن ماسەلە بار ەمەس پە؟
– ءيا، دۇرىس ايتاسىز. بۇعان دەيىن ۇلتتىق بانكتىڭ بازالىق ستاۆكاسى 14 پايىز بولدى. ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەر ۇلتتىق بانكتەن 14 پايىزبەن نەسيە العاننان كەيىن ونى بىزگە 11 پايىزبەن بەرە المايدى. شامامەن 20-22 پايىزبەن نەسيە بەرەدى. قازىرگى تاڭدا ۇلتتىق بانكتىڭ بازالىق ستاۆكاسى 9,5 پايىزعا تومەندەدى. الداعى ۋاقىتتا ۇلتتىق بانك 9,5 پايىزدى دا ءتۇسىرىپ، حالىققا ءتيىمدى جاعداي جاساۋى كەرەك. سوندا عانا ءبىز شەت ەلدەگىدەي 1-2 پايىز نەسيە الاتىن بولامىز. ەگەر جەڭىلدەتىلگەن باعىتتا نەسيە بەرەتىن بولساق، شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىك داميتىن ەدى. بازالىق ستاۆكانىڭ نەگىزىنەن ۇلتتىق بانك ءوزىنىڭ رەزەرۆتەرىن ۇلعايتۋعا كۇش سالىپ وتىر. ۇلتتىق بانكتىڭ رەزەرۆتەرى قاعاز اقشا بولعاندىقتان شەت ەلدىڭ قۇندى قاعازدارىن ساتىپ الۋعا ءمان بەرىپ وتىر. وسىلايشا ءبىز شەت ەلدىڭ ەكونوميكاسىن دامىتۋعا جۇمىس جاساپ جاتىرمىز.
– تەڭگەنىڭ قۇنسىزدانۋىنا اقش-تىڭ رەسەيگە سالعان سانكتسيالارى سەبەپ بولىپ وتىرعان جوق پا؟ جالپى تەڭگەنىڭ بولاشاعىن قالاي بولجار ەدىڭىز؟
– ارينە اقش-تىڭ رەسەيگە سالعان سانكتسيالارى تەڭگەنىڭ قۇنسىزدانۋىنا بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە اسەر ەتىپ جاتىر. ايتسە دە، تاپ قازىرگى قۇنسىزدانۋعا رەسەيگە سالىنعان سانكتسيالار اسەر ەتىپ وتىر دەپ ايتا المايسىڭ. ماسەلەن قىرعىزدىڭ سومى تەڭگەگە قاراعاندا الدەقايدا قۇندى. ويتكەنى ولار دسۇ 1993 جىلى كىرىپ، توقىما، تىگىن فابريكالارىن دامىتتى. قازىرگى تاڭدا ءبىز قىرعىزدار تىككەن يتاليا مەن تۇركيانىڭ ساۋدا بەلگىلەرى بار كيىمدەردى كيىپ ءجۇرمىز. ايىرقالپاقتى اعايىندارىمىزدا شيكىزات بولماعاندىقتان وندىرىسكە كوپ كوڭىل ءبولدى. ال ءبىز شيكىزاتىمىز كوپ بولعاننان كەيىن جالقاۋ بولىپ وتىرمىز.
توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى، تەڭگەنىڭ بولاشاعى بۇلىڭعىر. ۇكىمەت بۇل باعىتتا تۇبەگەيلى رەفورما جۇرگىزبەسە قازىرگىدەن دە قيىن جاعداي تۋىندايدى.
– سۇحباتىڭىزعا راحمەت.
سەرىك جولداسباي
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
