Qazaqstan qoqys alaŋyna ainalyp barady. UNITAR deregınşe, 2050 jylǧa qarai elımızdegı elektrondy qaldyqtyŋ kölemı 422 myŋ tonnaǧa jetuı mümkın. Onyŋ tek 8%-y ǧana poligondarǧa şyǧarylyp, qaita öŋdelude. Jalpy, bügınde elımızde tūrmystyq qoqystyŋ 21%-y jäne önerkäsıp qaldyqtarynyŋ 38%-y ǧana paidaǧa jaratylady.
Soŋǧy bes jylda elektrondy qaldyqtardyŋ sany älem halqynan üş ese jäne düniejüzılık JIÖ-den 13%-ǧa jyldamdap ösken. Elektrondyq qaldyqtardyŋ jahandyq sany älem halqyn alaŋdatyp otyr: damyǧan elderde onyŋ qorşaǧan orta men adam densaulyǧyna äserı turaly jiı aityluda. Sonymen qatar, būl ösım temır, mys jäne altyn siiaqty baǧaly şikızattardyŋ joǧaluyna, iaǧni, jyl saiyn 57 mlrd AQŞ dollaryn qūraityn şyǧynǧa äkelude.
Ūialy telefon, kompiuter, gadjetter, kır maşinasy, toŋazytqyş, teledidar, tızbektei bersek öte köp, adamzat qoldanatyn türlı elektrlı tehnikalanyŋ barlyǧy – elektrlı jäne elektrondy jabdyqtar dep atalady. Al eger olar ısten şyǧyp, jaramsyz bolyp qalsa elektrondy qaldyqqa ainalady. Būlardyŋ barlyǧy kündelıktı ömırdıŋ ajyramas bölıgı bolǧanymen, olardyŋ qorşaǧan ortaǧa ziiandy äserın elemeuge bolmaidy.
Elektrondy qaldyqtardyŋ türlerı
İnfografika: Arai Edılbai
«ELEKTRONDY QALDYQTAǦY ZİIаNDY ZATTARDY KÜNDELIKTI SUMEN TŪTYNYP JÜRMIZ»
«Bız bıletındei qoqystyŋ bärı bırneşe jerge äser etedı. Auaǧa, jaŋbyr, su, qarmen aralasyp, jerge sıŋedı. Kömılgen elektronikadaǧy qauıptı zattardyŋ barlyǧy derlık topyraqqa sıŋıp, aǧyndy sular barǧan saiyn tereŋdep, bır-bırımen aralasyp, özara ärekettesedı. Odan keiın özender men kölderge tüsedı, saiyp kelgende, jetkılıksız tazartudan ötken auyz sumen bırge bızdıŋ üilerge enedı. Elektrondy qaldyqtaǧy ziiandy zattardy kündelıktı sumen tūtynyp jürumız mümkın. Būl tabiǧi türde jandy organizmderdıŋ densaulyǧyna ülken ziian keltıredı. Nätijesınde jürek-qan tamyrlary, tynys alu joldarynyŋ aurulary jäne qaterlı ısık aurulary paida bolady. Sonymen qatar, jahandyq jylynuǧa da alyp keledı», - deidı ekolog maman Pakizat Sailaubekova.
Pakizat Sailaubekova
Foto: spikerdıŋ jeke mūraǧatynan
ELEKTRONDY QALDYQTYŊ QŪRAMY MENDELEEV KESTESINDEGI 69-ǦA JUYQ ELEMENTTI QAMTİDY
«Elektrondyq qaldyqtardyŋ qūramy qara jäne tüstı metaldar, şyny, plastmassa, lastauşy zattardan tūrady. Himiialyq elementterdıŋ periodtyq jüiesındegı 69 elementke juyǧyn qamtidy. Şoiyn men bolat elektr jäne elektrondyq jabdyqtar qaldyqtarynyŋ negızgı bölıgın qūraidy, odan keiıngı köp bölıgı plastmassa. Tüstı materialdar, sonyŋ ışınde mys jäne aliuminii siiaqty metaldar jäne kümıs, altyn, platina siiaqty baǧaly metaldar köptıgı boiynşa üşınşı orynda jäne maŋyzdy kommersiialyq qūndylyqqa ie. Uly materialdarǧa platalardaǧy qorǧasyn men kadmii, katodtyq tütıkterdegı qorǧasyn oksidı, ajyratqyştar men jalpaq ekrandy monitorlardaǧy synap, baspa platalaryndaǧy bromdalǧan otqa tözımdı zattar jäne oqşaulanǧan kabelder jatady. Olar şektı mölşerden asqanda, lastauşy zattar retınde qarastyrylady jäne kädege dūrys jolmen jaratylmasa qorşaǧan ortaǧa ziian keltıredı. Qorǧasyn, synap, kadmii, myşiak jäne polihlorly bifenilder siiaqty zattar qoqys alaŋdaryna tüskende topyraq uly bolady», - deidı himiia mamany Inju Quanyş.
Inju Quanyş
Foto: spikerdıŋ jeke mūraǧatynan
QAZAQSTANDAǦY ELEKTRONDY QALDYQTARDY BASQARUDYŊ QAZIRGI JAǦDAIY QALAI?
Qazaqstan Respublikasnyŋ Ekologiia jäne tabiǧi resurstar ministrlıgıne eldegı elektrondy qaldyqtardyŋ soŋǧy jyldardaǧy mölşerı men öndırılu qarqyny turaly sūrap, hat joldadyq. Degenmen, mardymdy jauap ala almadyq.
Ministrlık joldaǧan aqparat boiynşa, 2023 jyldyŋ qorytyndysy nätijesınde elımızde şamamen 4,1 mln tonna kommunaldyq qaldyqtar tüzıldı, onyŋ 24%-y qaita öŋdelgen. Qazaqstanda osy qaldyqtardy jinau eskerılgenımen, qaita öŋdeu jūmystary tiıstı deŋgeide ūiymdastyrylmaǧan körınedı.
İnfografika: Arai Edılbai
Qazaqstanda jinalatyn elektrondy qaldyqtyŋ türlerı (2019)
İnfografika: Arai Edılbai
UNITAR deregınşe, Qazaqstanda jylyna 140 myŋ tonnadan astam elektrondy qaldyq jinalady. Onyŋ tek 8,8%-y qaita öŋdeledı. «KazWaste» qazaqstandyq qaldyqtardy basqaru qauymdastyǧynyŋ mälımetı boiynşa, qazır Qazaqstanda elektrondy qaldyqtardy jinau jäne öŋdeu boiynşa 19 mamandandyrylǧan käsıporyn bar. Onyŋ ışınde: Almatyda – 7, Astanada – 5, Aqtöbede – 2, al Kökşetau, Petropavl, Qaraǧandy, Qyzylorda qalalarynda 1 käsıporynnan jūmys ısteude. Degenmen, būlar tügeldei elektrondy qaldyqtardy öŋdeumen ainalysady dei almaimyz. Basym bölıgı olardy tek bölşektep, sūryptap, eldegı jäne şeteldegı arnaiy kompaniialarǧa tasymaldaidy.
Qazaqstannyŋ mamandandyrylǧan käsıporyndarynda elektrondy qaldyqtardy qaita öŋdeu siklı ekı kezeŋnen tūrady. Bırı, qaldyqtardy jäne onyŋ fraksiialaryn aldyn ala bölşekteu jäne sūryptau bolsa, ekınşısı – baǧaly fraksiialar men qaitalama şikızatty öndıru jäne öndıru üşın käsıporyndarǧa önım ūsynu.
Öz tarapymyzdan bız Almatyda ornalasqan elektrondy qaldyqtardy jinau jäne öŋdeu boiynşa mamandandyrylǧan käsıporyndarǧa habarlasyp, jūmys barysymen tanystyq.
İnfografika: Arai Edılbai
Qazaqstan boiynşa «PromTehnoResurs» JŞS elektrondy qaldyqty öŋdeitın kompaniialardyŋ aldyŋǧy qatarynda. Zauyt 12 jyldan berı jūmys ıstep keledı.
«PromTehnoResurs» zauytynyŋ jūmys barysy
Foto: Zauyttyŋ jeke mūraǧatynan
«Bızde jūmys barysy bırneşe bölıkten tūrady. Aldymen elektrondyq jäne elektr jabdyqtaryn qaita öŋdeu kezınde fraksiialarǧa bölşekteudıŋ qolmen jasau ädısı jüzege asyrylady. Metall, tüstı metall, elektrondy taqtalar, plastik şyny jäne t.b. Keiınnen qajettı massa men konsistensiiany alu üşın fraksiialar tartylady nemese jūmsartylady. Al plastikterdı ūsaqtap, tüsı boiynşa sūryptap, mamandandyrylǧan käsıporyndar men zauyttarǧa öŋdeuge jıberemız.
Jylyna şamamen 5000 tonnaǧa deiın elektrondy qaldyqtardy qaita öŋdeimız. Osylaişa, öŋdep, salyq tölep, ekonomikaǧa üles qosudamyz. Degenmen, qarjylyq mäselelerı de kezdesedı. Qoqys öŋdeuşı käsıporyndar memlekettık qoldau jüiesınde pysyqtalǧan joq. Qarjylyq qoldau men subsidiialardyŋ arqasynda kompaniia 2016–2018 jyldary elektrondy jäne elektr jabdyqtaryn jinaudy jäne qaita öŋdeudı 7 esege arttyrǧan edı. Bız memlekettık organdarmen jäne qorşaǧan ortany qorǧau departamentımen tyǧyz bailanystamyz», - deidı «PromTehnoResurs» JŞS öndırıs ornynyŋ basşysy Pavel Muhin.
Pavel Muhin
Foto: spikerdıŋ jeke mūraǧatynan
Zauyttaǧy jūmys barysy
Foto: Dana Nūrmūhanbet
«Elektrondy qaldyqtardy bızge arnaiy kompaniialar, memlekettık mekemeler, jeke tūlǧalar äkelıp beredı. Bızdıŋ qyzmetkerler, eger tūrǧyndar habarlasyp, jaramsyz elektrlı jabdyqtary baryn aitsa, baryp barlyǧyn tegın alyp ketedı. Eger bızge kelıp ötkızse, tehnianyŋ platalary üşın salmaǧyna qarai 500 teŋgeden joǧary aqşa ala alady. Qazır kompaniiada 20-ǧa juyq qyzmetker bar», - deidı zauyt direktory Azamat Omarov.
Azamat Omarov
Foto: Dana Nūrmūhanbet
Käsıporyn akkumliator, lampa, batareika syndy lisenziia talap etetın qaldyqtardy qabyldamaidy. Al qalǧan tehnikanyŋ barlyǧyn bölşektep, qaldyq qaldyrmai kädege jaratady. Bölıngen aliuminii, mys, temırdı Qazaqstandaǧy öndırıs oryndaryna jıberedı.
Elektrondy qaldyq platalary
Foto: Dana Nūrmūhanbet
Al telefon, kompiuter, gadjetterden şyǧatyn platalardy, ökınışke qarai, elımız öŋdei almaidy. Özge elektrondy qaldyqtardyŋ platalaryna qaraǧanda smartfonnyŋ platalary joǧary baǧalanady. Öitkenı mūndai platalardyŋ qūramynda mys, temır, altyn, kümıs, palladii syndy baǧaly metalldar köp. Mäselen, 1000 kg smartfonnan 300 gr altyn öŋdeuge bolady.
İnfografika: Arai Edılbai
Sifrlyq damu, qorǧanys jäne aeroǧaryş önerkäsıbı ministrlıgınıŋ 2020 jylǧy deregı boiynşa, Qazaqstanda 34 mln mobildı qūrylǧy tırkelgen. Būl bır adamǧa 2,5 abonenttık qūrylǧydan keletının bıldıredı. Şamamen, telefondy 4 jyl paidalanamyz desek, qazırde būl körsetkıştıŋ barlyǧy elektrondy qaldyqqa ainalǧan. Sonda Qazaqstan 755 tonna altyndy şet elge jıberude.
İnfografika: Arai Edılbai
Al smartfonnyŋ batareiasynda nikel, litii jäne kobalt bar. Däl osyndai metaldar bızdıŋ elektr kölıkterımızdı, üiler men keŋselerdı quattandyru üşın jäne kömırtegı beitaraptyǧyna qol jetkızu üşın qajet.
Nikel telefonnyŋ köptegen bölıkterınde, sonymen qatar, medisinalyq jabdyqtarda keŋınen qoldanylady. Litii ärtürlı psihikalyq densaulyq jaǧdaiyna kömektesetın «köŋıl-küi tūraqtandyrǧyştary» dep atalatyn därılerde kezdesedı. Kobalt negızınen akkumuliator jasau üşın qoldanylady, bıraq zergerler arasynda da joǧary sūranysqa ie. Sondai-aq, olardyŋ üş qūrauşy elementı jahandyq jylynuǧa qarsy küreste şeşuşı röl atqaruy tiıs.
«ZAŊSYZ ÖNDIRIS ORYNDARY KEDERGI»
Aitqandai, elde 140 myŋ tonna elektrondy qaldyq şyǧarylyp, olardyŋ 8%-y ǧana öŋdelse de, käsıporyndardyŋ ülken mäselesı – öŋdeitın elektronikanyŋ jetıspeuı. «PromTehnoResurs» kompaniiasy basşysynyŋ aituynşa, zaŋsyz öŋdeitın kompaniialardyŋ boluy men elektrondy qaldyqtardyŋ poligondarǧa tastaluy osyndai mäsele tuyndatuda. «Būl Qazaqstan Respublikasynyŋ ekologiialyq Kodeksınde belgılengen lisenziialanǧan qyzmet türı. Bıraq özın «qaita öŋdeu» dep ataityn kompaniialardyŋ köpşılıgı rūqsatsyz jūmys ısteidı. Būl qyzmetterdıŋ «sūr naryǧy» dep atalady, ol adal kompaniialar üşın ülken problema», - deidı «PromTehnoResurs» kompaniiasynyŋ direktory Pavel Muhin. Elımız boiynşa 204 qala men audanda qatty tūrmystyq qaldyqtardy bölek jinau engızılgen. Degenmen, Qazaqstanda qaldyqtardy öŋdeudıŋ negızgı ädısı poligondarǧa şyǧaru bolyp tabylady. Elde 3007 poligon bar, bıraq 603-ı, iaǧni 20%-y ekologiialyq jäne sanitarlyq normalarǧa säikes keledı. Qalǧan 80% poligonyŋ jaǧdaiy mäz emes. Al mūny boldyrmas üşın ne ıstemek kerek? Quanyşbek Düisenov, Sana Analytics ortalyǧynyŋ –ekonomist sarapşysy: «Zaŋnyŋ ıske asyryluyn qadaǧalau kerek! Qazaqstannyŋ ekologiialyq kodeksı boiynşa, poligondarǧa elektrlı jäne elektrondy jabdyqtardy tastauǧa bolmaidy. Odan keiın azamattardy habardar etıp, ekosauatyn arttyru qajet. Zaŋsyz öndırıs oryndaryn baqylap, tekseru maŋyzdy. Öitkenı, ondai jerlerdıŋ sanitarlyq deŋgeiı tömen boluy yqtimal. Şetelderde mūndai jūmys küşıne äielder men balalardy paidalanyp, qauıpsızdık erejesın saqtamaidy. Sondyqtan öndırıs orny men poligondardy teksergen jön. Odan bölek, memleket elektrondy qaldyqtardy öŋdeumen ainalysamyn degenderge qarjy bölıp, qoldau körsetu kerek».
Quanyşbek Düisenov
Foto: spikerdıŋ jeke mūraǧatynan
Tūrmystyq qaldyqtardy qabyldaityn arnaiy punkt
Foto: Dana Nūrmūhanbet
«QALDYQTARDYŊ BARLYǦY KELESI ŞİKIZAT»
Pakizat Sailaubekova, ekolog:
«Qazaqstan boiynşa, tek elektrondy qaldyqtardy qabyldaityn punkter, kompaniialar az. Sondyqtan, eŋ bırınşı, infroqūrylymdy damytu qajet. Ekınşı – tehnologiiany damytu, tolyq öŋdeu üşın ülken zauyttar kerek. Üşınşı – ekosauattylyqty arttyru maŋyzdy. Bız ekoaksiialar ūiymdastyryp tūramyz. Byltyr 6 ret ötkızıldı. Biyl aiyna 1 ret ūiymdastyrudy josparlap otyrmyz. Qaldyqtardyŋ barlyǧy kelesı şikızat. Sondyqtan barynşa aityp, halyqty qūlaqtandyruymyz qajet. Mektepter, sabaqtarǧa baryp, barlyǧy bılse, adamdar üirene bastaidy»HALYQARALYQ TÄJIRİBE
Global E-Waste Monitor 2020 mälımetterı boiynşa, älemde 2019 jyly 53,6 mln tonna elektrondy qaldyqtar öŋdeldı. Būl ortaşa eseppen jan basyna 7,3 kg. Būl kölem 2014 jylǧy 44,4 mln tonnadan 21%-ǧa östı jäne 2030 jylǧa qarai 74,7 mln tonnaǧa jetedı dep boljanuda. Aziia taza salmaǧy boiynşa elektrondy qaldyqtardyŋ jetekşı öŋdeuşısı (24,9 mln tonna), odan keiın Amerika (13,1 mln tonna), Europa (12 mln tonna), Afrika (2,9 mln tonna) jäne Okeaniia (0,7 mln tonna) .
İnfografika: Arai Edılbai
Alaida, eger jan basyna şaqqandaǧy öŋdeudı qarastyratyn bolsaq, Europa 16,2 kg-men bırınşı orynda, odan keiın Okeaniia (jan basyna 16 kg), odan keiın Amerika (jan basyna şaqqanda 13,3 kg), Aziia (jan basyna şaqqanda 5,6 kg) jäne Afrika (jan basyna 2,5 kg). 2020 jyly jahandyq baqylau monitoringı jer betınde tüzılgen elektrondy qaldyqtardyŋ tek 17,4%-y (9,3 mln tonna) resmi türde jinalyp, qaita öŋdeletının anyqtaǧan. Būl 1,8 mln tonnaǧa östı. 2014 jyly tüzılgen elektrondyq qaldyqtardyŋ basym köpşılıgı (82,6%-y nemese 44,3 mln tonnasy) resmi türde jinalmady jäne ekologiialyq taza jolmen kädege jaratylmady. Sondyqtan mūndai nätijege jetu üşın elektrondy qaldyqtardy öŋdeitın aldyŋǧy qatardaǧy elder jaramsyz elektrlı jabdyqtardy qaita öŋdep satu jäne şikızat közı retınde qoldanudy qolǧa aldy. «AQŞ, Ūlybritaniia elderınde elektrlı jabdyq öndıretın kompaniialar önımı jaramsyz bolyp qalǧanda nemese eskırıp ketkende qaita qabyldap alyp, qaldyqty jaŋartyp beruge daǧdylanǧan. Olarda importer bolsyn, öndıruşı bolsyn qaldyǧyna jauapkerşılıkpen qaraidy. Qaldyqty kompaniialar qaita öŋdep, qaita satady nemese eksporttaidy. Osylai eletrondy qaldyqty ünemdep, paida tauyp otyr», - deidı ekonomist Quanyşbek Düisenov.TİIMSIZ ELEKTRONİKANY EKONOMİKAǦA BEIIMDEUDEGI BIZDEGI MÄSELE NE?
Qazaqstanda qara jäne tüstı metaldardy öŋdeu jolǧa qoiylǧan, basqa da baǧaly fraksiialar, mysaly, elektrondy synyqtar, korpustyq plastik jäne t.b. köbınese şetelge eksporttalady. Al elektrondy taqtalardy tereŋdetıp öŋdeu tehnologiialary joq. Jūmys ıstep tūrǧan mūnai öŋdeu zauyttary («Tau-Ken Altyn» JŞS, «Kazsink» JŞS, «Kazakhmys Smelting» JŞS) elektrondy jabdyqtan baǧaly metaldardy alu tehnologiialaryn qoldanbaidy. Sonymen qatar, naşar tehnikalyq jabdyqtar jäne elektrondy qaldyqtardyŋ qauıptı komponentterın, sonyŋ ışınde litii-iondyq akkumuliatorlardy zalalsyzdandyruǧa arnalǧan tehnologiialyq jelılerdıŋ jetıspeuşılıgı baiqalady. Elektrondy qaldyqtardy basqaru salasynda da bäsekelestık az. Odan bölek infraqūrylymnyŋ dūrys bolmauy, iaǧni qoqys tastau oryndarynyŋ barlyǧynda arnaiy jäşıkterdıŋ qoiylmauy, el ışınde ekologiialyq mädeniet tetıkterınıŋ jetıspeuı, poligondardyŋ sanitarlyq jäne ekologiialyq normalarǧa säikes kelmeuı, şeteldık investorlardyŋ tartylmauy Qazaqstandaǧy elektrondy qaldyqtardy ekonomikaǧa beiımdei almai jatyr. Mäselenı şeşu üşın ne ısteu kerek?«215 ÖNDIRIS ORNYN SALU KEREK»
Qazaqstanda elektrondy qaldyqtardy ekonomikaǧa beiımdeudıŋ eŋ bırınşı şeşımı – öndırıs zauyttaryn köbeitu. Atap ötkenımızdei, qazırgı taŋda Qazaqstanda elektrondy qaldyqtardy öŋdeitın 19 käsıporyn jylyna tek 8,8% ǧana elektrondy qaldyq kölemın öŋdei alady, qalǧan 92%-y – zaŋsyz jolmen öŋdeledı jäne poligondarǧa tastalady. Ekonomist mamannyŋ deregınşe, elektrondy qaldyqtardy Qazaqstanda 100% deŋgeiınde öŋdeu üşın 215 öndırıs ornyn är aimaqqa salu qajet. Degenmen, himikter men ekologtar mūndai käsıporyndar ekologiiaǧa kerı äserın beredı dep te dabyl qaǧuda. «Elektrondy qaldyqtardy qaita öŋdeu jäne qaita öŋdeu üşın rettelmeitın aula operatorlary (mysaly, beiresmi sektor) qoldanatyn qarapaiym ädıster jūmysşylardy bırqatar uly zattardyŋ äserıne ūşyratady. Komponentterdı bölşekteu, dymqyl himiialyq öŋdeu jäne örteu siiaqty prosester paidalanylady. Ol ziiandy himiialyq zattardyŋ tıkelei äserıne jäne ingaliasiiasyna äkeledı. Mysaly, densaulyqqa qauıp töndıretın bolsaq, basyp şyǧarylǧan sym taqtalaryn aşyq küidırıp, ainaladaǧy dioksinderdıŋ konsentrasiiasyn arttyrady. Būl toksinder jūmysşylar men jergılıktı tūrǧyndardyŋ tynys aluy arqyly qaterlı ısık auruynyŋ qaupın arttyrady. Qymbat metaldardyŋ azdaǧan mölşerın qolmen alu jäne jinau kezınde de uly metaldar men ulanu qanǧa tüsuı mümkın, al jūmysşylar uly himikattar men joǧary şoǧyrlanǧan qyşqyldardyŋ tütınderınıŋ üzdıksız äserıne ūşyraidy. Oqşaulanǧan symdardy jaǧu arqyly qaita satylatyn mysty qalpyna keltıru nevrologiialyq būzylulardy tudyrady, al jartylai ötkızgışter men chip rezistorlarynda kezdesetın kadmiidıŋ ötkır äserı büirek pen bauyrdy zaqymdauy jäne süiektıŋ joǧaluyna äkeluı mümkın. Baspa platalarynda, kompiuter men teledidar ekrandarynda qorǧasynnyŋ ūzaq uaqyt äser etuı ortalyq jäne şetkergı jüike jüiesı men büirektı zaqymdauy mümkın, al balalar būl ziiandy äserlerge köbırek beiım», - deidı himiia mamany Inju Quanyş. Pakizat Sailaubekova, ekolog: «Negızı, öŋdeu – şeşım emes. Şeşımı būl – oilanu, elektrondy jabdyqtardy az tūtynu. Sonda öŋdeitın zattar da az bolady» Ärine, Qazaqstanda 215 käsıporyndy tügeldei salmasaq ta, onyŋ 20%-yn ıske qosqannyŋ özınde bırqatar mäselenıŋ şeşımın tabuǧa bolady. Resmi türde tırkelgen käsıporyndar memleketke salyq tölep te paida äkeledı. Mäselen, Statsnet.co saitynyŋ mälımetınşe, Qazaqstandaǧy elektrondy qaldyqtardy öndıretın kompaniialardyŋ bırı – «EcoAlmaty» JŞS jylyna 7 910 998 263 teŋge tabady, onyŋ 736 114 505 teŋgesı salyq retınde tölengen. Ärine, būl kompaniia tek elektrondy qaldyqtardy öŋdep qana qoimaidy. Al qaldyqtardy öŋdeitın «PromTehnoResurs» JŞS kompaniiasynyŋ jyldyq tabysy 662 830 315 teŋge, tölegen salyǧy 82 117 452 teŋge dep körsetılgen. Osydan-aq, el ekonomikasyna salyq arqyly tabys äkelıp otyrǧanyn köruge bolady.«KÖRŞI ELDERDIŊ ELEKTRONDY QALDYQTARYN İMPORTTAU»
«Ekonomikalyq tūrǧyda elımızde elektrondy qaldyqtardy öŋdeitın kompaniialar sany artsa, jūmys orny da köbeiedı. Qazır 19 käsıporynnyŋ boluy jetkılıksız. Būl ärbır aimaqta monopoliia qalyptastyrady. Säikesınşe, olardyŋ qabyldau şarttary basqa bolady, qūny da tömendeidı. Eger memleket osyndai käsıporyndar saluǧa mümkındık jasasa, ol käsıporyndardyŋ arasynda bäsekelestık artady. Bäsekelestık artqan kezde qaldyqtyŋ qūny da artady. İnfraqūrylym da köbeiedı. Iаǧni, adamdar qoqysqa ainalǧan qaldyqty arnaiy qoqys ornyna tastap üirenedı. Bäsekelestık artsa, talaptarǧa köŋıl böledı. Eldıŋ halyq sany az. Bızde ekı mümkındık bar. Bırı – eldegı elektrondy qaldyqtardy eksporttau. Qazırgı kezde onsyz da sonymen ainalysyp jatyrmyz. Qūnyn arttyra beremız jäne eksporttaimyz. Al ekınşısı, körşılerımızdıŋ elektrondy qaldyqtaryn äkelıp, sūryptap, kerı eksporttau. Mäselen, territoriiasy tar, 40 mln-nan astam halqy bar Özbekstan. Qytai qazırgı uaqytta osymen belsendı ainalysuda. Sol jaǧynan bızde mümkındıkter bar», - deidı ekonomist Quanyşbek Düisenov.«AINYMALY SSENARİIDI JÜZEGE ASYRU»
İnfografika: Arai Edılbai
Odan bölek, elektrondy qaldyqtardy öŋdeude ekonomikanyŋ ainymaly ssenariiın jüzege asyru kerek. «Halyqaralyq ūiymdardyŋ esebınde aitylǧandai, elımızde 2050 jylǧa deiın qaita öŋdeudıŋ ekı ssenariiı kütılude. Bıreuı bazalyq ssenarii, ekınşısı – sirkuliarlyq ssenarii (ainymaly). Bazalyq öŋdeu ol, qazırgı öŋdeu deŋgeiı özgermeitın jaǧdaidaǧy ssenarii. Ekınşısı – elımızdegı keibır tehnologiialyq basymdaqqa bailanysty elektrondy qaldyqtar joiylyp ketedı. Belgılı bır deŋgeide ainymaly ssenarii ıske asqan kezde elımızdıŋ azamattary elektrondy jabdyqtardy sanaly türde qoldanady. Ary qarai arnaiy oryndarǧa jıberedı. Būl jaǧdaida elektrondy qaldyqtar 100% öŋdeledı, ekonomikaǧa da paidasyn tigızıp, üş ese tabysqa keneledı. Jalpy, elımızde elektrondy qaldyqtardy öŋdeudıŋ potensialy joǧary», - deidı Quanyşbek Düisenov. Ainymaly ssenariide qoldanystan moraldyq tūrǧyda eskırıp, tozǧan tehnika türlerı joiylady. Ekınşıden, naryq qanyǧady, iaǧni halyqtyŋ köp bölıgı elektrondy jabdyqpen qamtamasyz etılgen kezde ösımın toqtatady. Üşınşıden, tehnika sapasynyŋ artuy. Olar ūzaq uaqytqa şydasa, soǧūrlym qaldyq ta azaimaq. Odan keiın qaita qoldanudy ıske asyru. Mysaly, qaitadan jöndep, basqa deŋgeide qoldanatyn bolsa, onyŋ ömırı ūzaryp, qaldyqtyŋ sany tömendeidı.SONYMEN, BIZ ÜSYNATYN ŞEŞIMDER QANDAI?
- Qazaqstannyŋ är aimaǧyna elektrondy qaldyqty öŋdeitın käsıporyn salu;
- Qaldyqty öŋdeude ainymaly ssenariidı qoldanu;
- Elektrondy qaldyqtardy retteu salasyndaǧy zaŋnamany jetıldıru;
- Elektrondy qaldyqtardy öndıru, jinau jäne öŋdeu turaly statistikalyq derekterdı jinau jäne öŋdeu jüiesın jetıldıru;
- İnfraqūrylymdy damytu, är aimaqqa qoqysty sūryptap tastaiyn oryndar salu;
- Elektrondy qaldyqty öŋdeitın käsıporyndarda tehnologiialardy jetıldıru;
- Halyqtyŋ ekosauatyn arttyryp, aqparattandyru.
Dana Nūrmūhanbet
Būl material şeşım jurnalistikasy janrynda Solutions Journalism Lab jobasy aiasynda daiyndalǧan jäne avtordyŋ jeke közqarasyn bıldıredı.
