Aýdanda [Eńbekshiqazaq] búgingi tańda 350 myńnan astam adam turady. Munyń qanshalyqty úlkendigin mynadan ańǵarýǵa bolady. Mańǵystaý oblysynda 700 myń adam tursa bul sonyń tap jartysy degen sóz. Almaty oblysynyń Balqash aýdanynda 32 myń halyq turady eken. Al Eńbekshiqazaq aýdanyndaǵy tek ardagerlerdiń sany tap sondaı, 32 myń!
Aýdanda qazaqtan basqa 40-tan astam ulttyń ókilderi turady. Solardyń tatý-tátti tirshiliginiń syry nede? Dostyqtyń bastaýy qaıda jatyr?
1850 jyly bul óńirde qazaqtardan basqa eshkim turmaıtyn. Odan ilkide júz elý jyldaı ýaqytqa sozylǵan jońǵar shapqynshylyǵy kezinde tek qazaq qoly ǵana eshkimniń kómeginsiz atamekendi jaýdan tazartqan. Bul óńirdiń tarıhy Almaty, Talǵar qalalarymen tyǵyz baılanysty.
1854 jyly Qapaldan shyǵyp, Túrgen ózenin boılap Esiktige, odan Almatyǵa jetken maıor Premyshlskııdiń otrıadynda 470 orys bolypty. Olar Alataýdyń eteginde, úsh Almaty saǵasynda bekinis salar aldynda joǵary jaqqa «eginshilik alqaptary men aryqtary kóp Dýlattardyń jeri endi bizdiń enshimizge tıdi» dep raport jazypty. Shynymen de Almaty, Talǵar, Esikti óńiri ol shaqta Dýlattyń Janystarynyń mekeni bolatyn.
Almaty qonysy ol kezde qazirgi «Gornyı gıgant» mekeniniń ornyna eken. Ol kezde Almatyny Janys Janaq bı degen kisi basqarǵan. Kazak-orystar men jergilikti qazaqtardyń arasynda on jylǵa jýyq qaqtyǵystar oryn alyp jatty. Basshylyqqa polkovnık Gerasım Alekseevıch Kolpakovskıı kelgen soń ǵana mundaı qaqtyǵystar báseńsidi. Ol osy óńirdi mekendeıtin Janys, Botbaı, Shapyrashty, Ysty, Qańly, Saryúısin, Alban taıpalarynyń bılerin shaqyryp, syı-sııapat jasap, dostyq baılanys ornatypty. Keıin aq patshanyń jarlyǵymen Almaty – Vernyı atalyp, Talǵar –Sofıısk, Esikti –Nadejdınsk dep atalyp otarlaý saıasaty kúshine kirgen.
Orystardan keıin bul óńirge aldymen kelgen – tatarlar. 1857 jyly Semeıden 200 tútin tatar otbasy kóship keledi. Olarǵa Qazyna baǵynyń (kazennyı sad) shyǵys jaǵynan jer beriledi. Ol jer áli kúnge Almatyda Tatarka (tatarskaıa slabodka) dep atalady. Olardyń birqatary Esiktige kóship keledi.
1881 jyly Qytaı men Reseı arasynda Peterbýrg kelisimi jasalǵan soń orys áskeri basyp alyp on jyl bılegen Shynjań (Sharqı Túrkistan) ólkesi Qytaıǵa qaıtarylady. Sonyń aldynda ın ımperııasyna qarsy kóteriliske shyqqan taranshy (ol kezde uıǵyrlar solaı atalǵan) jáne dunǵandardyń (musylman dinin qabyldaǵan qytaılar) bir bóligi jazalaýdan qorqyp Jetisý jerine qonys aýdarýǵa ruqsat suraıdy. Ol kezde general-gýbernator ataǵyn alǵan G.A.Klopakovskıı ruqsat beredi.
Sóıtip 1881-1884 jyldar arasynda 9572 otbasy (45373 jan) uıǵyr, Byı Ian Hý bastaǵan 1147 otbasy (4682 jan) duńǵan Jetisý jerine kóship keledi. Olar qazirgi Járkend jerine (Járkent bolysy), Uıǵyr aýdanyna (Ketmen jáne Aqsý-Sharyn bolystary), Eńbekshiqazaq aýdanynyń Shelek óńirine (Malybaı bolysy), Almaty túbine Sultan-qorǵan (Qarasý bolysy) qonystandyrylady.
Duńǵandardyń bir bóligi qyrǵyz jerine, bir bóligi Qordaı mańyna, bir bóligi Shelek óńirinde Babatoǵan degen jerge turaqtap, kókónis ósirýmen aınalysypty. Mılıanfan atalǵan aýyl áli kúnge deıin bar.
Stolypın reakııasy kezinde (1906-1910jj) búkil qazaq jerine, onyń ishinde Eńbekshiqazaq aýdany aýmaǵyna ýkraındarmen qosa qarashekpendiler qaptady.
Keńes ókimeti ornaǵan keıingi jyldarda armıan, evreı sııaqty túrli ulttardyń ókilderi biren-sarandap kelip jatty. 1937 jyly qyrkúıekte Sovnarkomnyń qaýlysymen Qıyr Shyǵystan 173 myń káris Ózbekstan men Qazaqstanǵa jer aýdaryldy. Barǵan jerinde kúrish ósirýmen aınalysty. Sol káristerdiń birqatary keıin Eńbekshiqazaq aýdanynan turaq tapty.
1940 jyly 10-sáýirdegi arnaıy qaýly boıynsha shekaraǵa jaqyn turǵan Batys Ýkraına men Belorýssııadan 60 myńnan astam polıak Qazaqstanǵa jer aýdaryldy. Sóıtip polıaktar Eńbekshiqazaq aýdanynda da paıda boldy.
1941 jyly 28-tamyzda shyǵarylǵan «Nemisterdi jer aýdarý týraly» qaýlyǵa sáıkes Edil jaǵalaýyn mekendeıtin 480 myń nemis Qazaqstan men Sibirge jer aýdaryldy.
Olardyń shaǵyn bir bóligi Eńbekshiqazaq aýdanynyń kolhozdaryna taratylyp qonystandyryldy.
1944 jyly Stalınniń tapsyrmasymen Gúrjistannan aqyska-túrikteri, Kavkazdan cheshender men ázirbaıjandar, kúrdter Qazaqstanǵa jer aýdaryldy.
Jergilikti qazaq halqy taǵdyr aıdap kelgen sol ult ókilderiniń bárin keń qushaǵyna aldy, keýdesinen ıtergen joq, qamqorlyq jasady. Ózderiniń qıyn jaǵdaıda ekendigine qaramastan qolynan kelgenshe kómek jasady, bir tilim nanyn bólip jesti. Shynaıy dostyqtyń bastaýy – qazaq halqynyń dostyq peıili, qazaq halqynyń sabyry, tózimdiligi, toleranttylyǵy!
Mine, osylaı Eńbekshiqazaq aýdany kóp etnosty aýdanǵa aınaldy. Qazir aýdan halqynyń 60 paıyzyn qazaqtar, 18 paıyzyn uıǵyrlar, 13 paıyzyn orystar, 5 paıyzyn túrikter, 3 paıyzdaıyn ázirbaıjandar men kúrdter quraıdy.
Jazýshy-pýblııst
Marat Báıdildauly (Toqashbaev)
"Adyrna" ulttyq portaly
