Qazaq kerýeni, qazaq kóshine kózqaras qandaı? Nege qandas bolǵany úshin elge kelgen azamattar qysym kórýi kerek? Syrttan elge kelgenderge bılik nege senimsizdikpen qaraıtyn boldy? Qytaı qazaǵyna sońǵy jyldary jasalyp jatqan naýqan tipten shekten shyqty. Adam quqyǵyn qorǵaıtyn halyqaralyq «Hıýman Raıts Votch» uıymy 2024 jylǵy Dúnıejúzilik baıandamasynda 2023 jyly Sı zınpın basqarǵan on jyldan astam ýaqyttan keıin Qytaı úkimeti áleýmettik baqylaý men repressııany odan ári kúsheıtkenin aıtqan. Osy uıymynyń málimdemesinde «Tóraǵa Sı zınpınniń on jyldan astam repressııalyq bıligi kezinde kúsheıtilgen áleýmettik baqylaý Qytaı ekonomıkasy men qoǵamyna da kóptep zııan keltirýde», - delingen. «Bıliktiń adam quqyqtaryn buzý problemalaryn baıypty túrde sheshýge qulyqsyzdyǵy qoǵamnyń bolashaqqa kúmanyn týdyrady» degen uıym Qytaı úkimetiniń Shyńjańdaǵy uıǵyrlar men basqa da túrki musylmandaryna qarsy júrgizgen repressııalyq saıasaty ózgermegenin, al zań buzýshylyqtar adamzatqa qarsy qylmys deńgeıine jetkenin atap kórsetken. Qytaıdaǵy jaǵdaı osyndaı sıpatqa ıe bolǵanda, qandastar máselesi aıryqsha alańdatady. Bul - qandastardyń shekaranyń arǵy betindegi hıkaıasy, al bergi bette ne bolmaı jatyr? Taıaýda aýǵanstandyq qandas Sámı Ata-Ǵuldy Qazaqstan bıligi elden syrtqa shyǵaryp jibermek bolǵanda, ol pasportyn jyrtyp, óz deportaııasyna ózi kedergi keltirdi. Aýǵandyq qazaqtyń jaǵdaıyna jalǵyz depýtat arasha suraǵany bolmasa, qoǵam basqasha ún qata almady. Sámı Ata-Ǵuldyń máselesi, anyǵyn aıtqanda Qazaqstan bıliginiń qandasty shettetý áreketi búginde Túrkııada turatyn jazýshy Muhtar Maǵaýınniń nazaryn aýdarǵan eken. Bul týraly jazýshynyń maýsym aıynyń sońynda jazyp, óziniń magauin.com saıtyna jarııalaǵan maqalasyn qaıyra usynyp otyrmyz.
Budan otyz birdeńe jyl buryn, Nazarbaev dıktatýrasy kezinde qalyptasqan jəne pərmendi júzege asqan, túptep kelgende, qazaqqa, onyń ulttyq múddesi men bolashaǵyna qarama-qaıshy antı-qazaq zulmat saıasat búgingi kúnde sabaqtas jalǵastyǵyn taýyp, is júzinde naqty qoldanysqa túsip otyr.
Dəlel, aıǵaǵy san sala, nesheme taraý. Aıtyp túgese almaısyz. Degenmen, sol kóp qıturqynyń ishinde birden kózge shalynyp, andaǵaılap turǵan bir serek bar. Bul – qandas, ıaǵnı tótesinen mən-maǵnasyz ataýǵa aýysqan oralman məselesine qatysty zymııan saıasat.
Tarıhı atameken Qazaqstan təýelsizdik alyp, tý kóterdi degen, laqap emes, naqty habar shyǵar-shyqpasta, kópshiligi arǵy babalarynyń baıyrǵy mekeninde otyrǵan, biraq ərqıly tarıhı qolaısyz jaǵdaılar nətıjesinde jat jurt telimine túsken, taǵy birazy qyzyl otarshyldyq, jappaı genoıd kezeńinde bosqynǵa ushyrap, shet elderge bytyraı shashylǵan qazaq ataýly endi təýelsiz ata-qonysqa qaıtyp oralýǵa yntaly boldy.
Bul jaısań tolqyn kún ozǵan saıyn qýat alýǵa tıis-ti. Ejelgi Ǵun zamanynan Túrik qaǵanaty dəýirine jalǵasqan, budan soń Shyńǵys han dəýiri, Altyn Ordaǵa ulasqan, aqyry Qazaq Ordasy atalǵan baıyrǵy ulystyń eki ǵasyrlyq alaǵaı, júz elý jyldyq otarlyq kezeńnen soń qaıyra boı kóterýi – ǵajaıyp oqıǵa bolatyn. Soǵan oraı etek-jeńin jınap, qaıtadan irgelenýine keshegi jyrtqysh ımperııa, endigi obyr kórshiden basqa kim qarsy bolmaq?!
Təýelsiz, jańa Qazaqstan – əlemdik qaýymdastyqtyń bir bólshegi, Birikken Ulttar Uıymynyń múshesi, týysqan Túrkııa men ıslamdyq Iran ǵana emes, qudiretti Amerıka Qurama shtattary bastap, əlem jurtshylyǵy túgel moıyndap otyrǵan erkin el. Jeri baıtaq, əlemde toǵyzynshy orynda. Tek halqynyń sany... zor tulǵasyna səıkespeıdi: HH ǵasyrda júıeli, josparly túrde júrgizilgen kommýnıstik-ulyorystyq genoıd nətıjesinde qyrýar qazaǵa ushyrap, ólsheýsiz ortaıǵan. Endi ótkendegi bar olqynyń orny tolýǵa kerek. Oǵan múmkindik te mol. Esebi, taqaý jəne qıyr elderde shashylyp jatqan bar Qazaq təýelsiz tý túbine jınaqtalýǵa tıis.
Shynynda da, sheteldik qazaqtyń bar tilegi ata jurtqa aýyp tur. Túgelimen túp kóterile kóshpes, alaıda, syrttaǵy bes, bizdiń esebimizshe tórt mıllıon qazaqtyń basym bóligi, kemi eki, eki jarym mıllıon qazaq ata jurtyna qaıtyp oralýǵa tıis edi.
Uly kósh aǵaıyndas Mońǵol ulysynan bastaldy. Ózbekstan men Qaraqalpaqstan tolqyp turdy. Irgedegi Túrkmenstan óz aldyna. Eń bastysy – taqaý jyldarda qytaı topanynyń astynda qalýǵa múmkin Shyǵys Túrkstan qazaqtary bolatyn. Bul bir jarym mıllıon qazaqtyń usharǵa qanaty joq.
Mońǵoldaǵy otanshyl jurt qıyndyqsyz qonys aýdardy. Arǵy men bergi, jekelegen ultshyl, ǵuzyrly azamattar buıdashy bolǵan salqar kósh uıymdasqan túrde ótkerildi. Qushaq jaıa qarsy alý, erýlik, toı-tomalaq. Ózbekstan men bir kezde qazaq quramynda bolǵan Qaraqalpaq qazaqtary túp kóterilýge beıim. Iaǵnı, jarym dúnıedegi barlyq qazaq.
Mine, dəp osy jaǵdaı – bizdiń egemen ókimetimizdi aıryqsha qaýip-qaterge bólegen. Mynaý kósh budan əri jalǵasa berse... Qazaqstan shegindegi qazaq ólsheýsiz kóbeıip ketýi múmkin ǵoı... Artyq-kemi joq, dəp solaı. Eger təýelsiz respýblıka shegindegi qazaq eselep kóbeıse,.. Qazaqstan birjola qazaqtanýǵa yqtımal. Bul qalaýsyz istiń salmaǵy men zardaby eń aldymen egemen ókimetimizdiń ómirlik maqsatyna ólsheýsiz kesel keltirýi múmkin. Taǵy da dəp solaı. Aına-qatesiz. Bul sózdiń mənisi – Qazaqstan atalatyn elde qazaq kóbeıip, búgingi qyryq paıyzdan asyp, elý, bəlkim, alpysqa jetse, aýyzdyqtap ustap, aıtqanǵa kóndirip, aıdaýǵa júrgizý – qıynǵa soǵady. Osynaý eldiń jer ústindegi jəne jer astyndaǵy qısapsyz baılyǵyn erkin tonap, baılyqqa batýǵa, syrtqa arzanǵa satyp, mundaǵy ókim, bıligińdi nyǵaıta túsýge qarsylyq týýy múmkin. Al qazirgideı azshylyq, dərmensiz jaǵdaıda typyr ete almaıdy, baǵynyshtan shyǵyp bara jatsa, orysyń turypty, dúńgen men uıǵyrdy, kəris pen kúrdti jaýyp jiberesiń. Bul qaterli saqtyq sharasy anaý bir zamanda ashyq aıtylǵan. Dońaıbat qana emes, sheshimtal úkim.
Osyndaı syn kezeńde egemen ókimetim ne qylsa da, shetten qaptaǵan qazaqty toqtata almady. Bar istiń tetigi qolynda turǵan Nazarbaev: tarıhı otanǵa hosh keldińder, kele berińder, kele berińder dep dabyldap otyryp, uly kóshke tejeý salý amaldaryn oılastyra bastapty. Eń aldymen, oblystyq, eń úlken, ózine tikeleı təýeldi əkimderge kósh qamqorlyǵy týraly arnaıy jarlyq bermedi. Emeýrini jetip jatqan, op-ońaı edi. Anyǵy – kerisinshe. Biz naqty aıta almaımyz, bəlkim, bərine bolmasa da birazyna: tym berilip ketpeńder, múmkindiginshe bógeı turyńdar dep qulaqqaǵys jasaǵan shyǵar. Dəp solaı. Qaıtkende iriktep kótergen, ózine naqpa-naq tartqan oblys, aımaq basshylary, tıesili ǵuzyrly mınıstrlik ataýly qazaq kóshin toqtatý úshin neshe túrli qıturqy, aram amaldar oılap tapqan. Eń əýeli, ərqıly turmystyq qıyndyqtan bastady. Oblys basshylarynyń raıyn tanyǵan, anyǵy – kóbine-kóp tikeleı nusqaý alǵan aýdandyq, aýyldyq əkimder oralman ataýlyǵa kelip túsken jerlerinde eshqandaı jaǵdaı jasamady. Kerisinshe, bar jaǵynan qyspaqqa túsirdi. Syıyr qoraǵa, buzylǵan eski tamdarǵa qonystandyrdy, túgel qujaty túzý bolsa da, tirkemeı qoıdy. Qanshama sarylyp, barlyq ótkelekten ótken soń, tıesili qaǵazdaryn əreń qabyldap, oralman kýəligin sozbaqtady, odan əri azamattyq jónin jyldan jylǵa ótkerdi. Jəne barlyq jerde joıdasyz dókirlik. Túgi syrtyna shyǵa dolyǵyp: seni men shaqyrǵam joq, der edi aýyldyq, aýdandyq əkimder, nemese qalalyq əkimshilikte otyrǵan betpaq sheneýnik.
Endi oralman ataýly bir keńseden bir keńsege sabylyp, qaıda barsa da qajetti, zańdy qaǵazdaryn ótkize almaı, əldeqalaı ótkize qalsa, jaýabyn tappaı, aptadan – apta, aıdan aıǵa sarylyp, tipti, bir jyldan ekinshi, úshinshi jylǵa ótip, del-sal, pushaıman bolyp júrdi de qoıdy. Sonshama qorlyq, azapqa túsken, qısynsyz shyrǵalań kimdi bolsa da qajytqandaı edi. Bar amaly taýsylǵan, dúnıeden úmitsiz biraz jurt burnaǵy qonysyna qaıyra kóshti. Qarysqan, qaıtkende túpki maqsatyna jetpek, júıkesi berik biraz jurt oralman kýəligine qol jetkizip jatqan. Budan arǵy taǵy qanshama ótkelekten soń – arman bolǵan azamattyq.
Əlbette, əkimshilik mekemelerinde otyrǵan ǵuzyrly sheneýnikterdiń bəri birdeı əıkəpir emes edi. Ulttyq sanamen qatar, qyzmetke adaldyq, tipti, ar-uıat ta ushyrasýy kúmənsiz. Mine, osy kezde joǵarǵy jaqta jańa bir kedergiler oılanyp tabylyp jatty. Sonyń aıqyn bir kórinisi – qytaı qazaqtaryna qatysty, arsyz, kópe-kórneý zorlyq eken. Tikeleı nusqaý demeske bolmaıdy. Burnaǵy úsh aımaqta jappaı qonystanǵan, endi ata jurtyna qumartqan qazaq ataýly Qytaıdaǵy qazaq konsýldyǵyna aılar boıy, tipten, aıdan ótip, jylǵa sozylǵan, jyljymaıtyn kezekte turdy. Qazaqstanǵa barýǵa vıza alý úshin. Kədimgi, barlyq jurtta bar ruqsat tańba. Ne túrli bylyqqa jol ashylypty. Qazaqqa qat vızany, olar da syrtqa shyǵýǵa yntaly uıǵyr aǵaıyndar erkin alyp jatty. Jaı ǵana vıza emes, oralman qazaq esebinde. Ərıne, qomaqty qarajattyń ótemine oraı. Bul eki ortada «vıza əpergish» deldaldar shyqty. Taǵy da jeń ushynan jalǵasqan para arqyly. Ərıne, jergilikti ókimetke emes, ózimizdiń egemen sheneýnikterdiń qajeti úshin. Bul – eshkimge qupııa emes, jalpyǵa maǵlum sumdyq edi. Sol bir kezde jazǵanymyz bar: bizdiń syrtqy isterge qatysty ǵuzyrly mekeme Qytaı tarabyna toptan ozǵan, jemit-jebir kisilerin baǵyttaıdy eken, dep. Əlbette, qısynymen jalǵasqan, qarajat jaǵdaıy kóteretin qazaq ataýly, ol da qazaq atymen keńshilikke jetken uıǵyr aǵaıyndardyń sońynan ata jurtyna joldama alyp jatty. Úlken qýanysh. Alda qandaı qorlyq pen azap kútip turǵanyn bilmeıdi.
Oralman tasqynyn qaıtkende toqtatý qıyn eken. Mine, dəp osy kezde jańa bir, ǵalamat amal shyqty. Qytaıdan keletin qazaqqa óziniń sottalmaǵany týraly kýəlik qajet, degen. Əıtpese... əıtpese, Qazaqstan qabyldamaıdy. Egemen elimizdiń qaýipsizdigi úshin. Durys qoı. Durys emes, qısynsyz jaǵdaı eken. Óıtkeni, Qytaıda əldeqalaı isti bolǵan, sotqa tartylǵan pende ataýlyǵa shet eldik pasport berilmeıdi. Syrtqa shyǵýǵa jol joq. Endi, qanshama ótkelekten ótip, qajyp, sharshap, biraq əldenendeı jaryq səýleden úmittenip jetken qazaq biteý qabyrǵa – tas dýalǵa kelip tireledi. Berilmeıtin spravkany talap etip otyrǵan Nazarbaev ókimeti múlde kereń, kórsoqyr, jappaı saýatsyz emes. Mundaı anyqtamanyń qısyny joǵyn jaqsy biledi, sondyqtan da múmkin emes kýəlikti qajet etip otyr. Aqymaqshylyq emes, naǵyz ekijúzdi, zorlyq esep. Aqyry, jyldan jyl ótkende óz mindetin atqaryp bitken qısynsyz talap ta qatardan shyqsa kerek. Endi qaptaıdy qazaq. Joq, qaptamaýy kerek. Ózbek pen qaraqalpaq, túrkmennen syzdyqtap bolsa da, toqtaýsyz kelip jatyr. Ne shara, ne amal?
Aqyry, Nazarbaev ókimetiniń kókten tilegeni aıaq astynan tabyla ketti. 2011 jyl, jeltoqsan – Jańa-Ózen! Munaıshylar qalasyndaǵy turmystyq narazylyq aıaǵy qantógiske ulasty. Baıaǵy Ózbekstanda, Kərımov túsyndaǵy Əndıjan qyrǵynynyń jańa bir nusqasy. Əzirshe aýqymy jetpeı jatyr, keıin tarazy basyn teńgeremiz – 2022 jyl, bútkil Qazaqstan shegin qamtyǵan Qańtar qyrǵyny. Óz kezegimen kele jatar, əzirge taqaý jyldardaǵy qajetti zorlyqty zańdy túrde negizdeý kerek eken. Iaǵnı, qazaqtyń qatary molyǵatyn uly kóshke birjola toqtaý salý!
Nur-kósem aıtty, ókimdegi partııa men úkimet barlyq deńgeıde aınaqatesiz júzege asyrdy. Qazaqtar qonystanǵan syrtqy memleketter bizdiń Qazaqstannan birjola keıindep qalǵan eken, jabaıy eken, ərtúrli buzaqarlar kóp. Sondyqtan, egemen elimizdiń məńgilik qaýipsizdigi úshin, qytaıy bolar, ózbegi, túrkmeni bolar, el ishine engizbeý kerek. Əldeqalaı kele qalsa, bes jyl kútýi shart. Oralman ataýlynyń aty óshsin! Bul, ashyqtan-ashyq, resmı túrde jarııalanǵan zulym saıasat tutas on jylǵa sozyldy. Sodan soń, egemen ókimetimniń jarııa jəne resmı erejesi esebinen shettegen sııaqty. «Oralman degen – ońbaǵan!» urany kómeski tartqandaı. Qatań súzgiden ótkerilgen, birli-jarym kisiniń syzdyqtap beri qaraı ótýine ruqsat. Endi, «oralman» emes, «qandas» deıtin, jalpylama, dúbara atqa qalǵan syrtqary qazaq ekeý-úsheý, bes-ondap qaıtadan ata jurtqa qabyldana bastady. Biraq ońalyp ketken eshteńe joq. Syrttaı jarııa, shyn mənisinde qyspaqty, jasyryn túrde toqtaý salynyp otyr. Nazarbaevtan soń, Toqaev zamanynda.
Mine qarańyz. Eń sońǵy derek – 1 ııýn, 2024 jyl. Qazaqstandaǵy birneshe saıtqa jarııalanǵan. Alaqaı! – byıyl jyl basynan beri, bes aı ishinde... respýblıka shekarasynan ótken shet eldik 7 myń 353 qazaq «qandas» mərtebesin alypty! Qandaı ǵajap! Ýra, ýra jəne ýra! Endi alqynymyzdy basyp, sabyr eteıik. 7353. Nebəri bes aıda. Ər aıǵa jiktesek, 1400 kisi (jəne 6 bólshek). Sonda, orta eseppen on eki aıǵa shyǵarsaq – 17 myń jəne 647 jan.
Mende bar qazaqtyń barlyq zamandaǵy jón-jobasy tizýli tur, qaqpa qaıyra ashylǵannan sońǵy kezeńde jol tartqan oralman-qandastyń jyldyq esebi – 20-23 myń tóńireginde bolatyn. Iaǵnı, ústimizdegi 2024 jyly burnaǵy shamaly sannyń ózine jete almaımyz degen sóz. Meıli, 3 myń, 5 myńnan əri, berisi joq. Naqty esep – eń joǵarǵy kórsetkish – 23 myń eken deıik. «Qandas» dep qansha qompıǵanymyzben, aýyz tolmaı jatyr. Munshama soraqy jaǵdaıdy osy maǵlumatty usynyp otyrǵan esepqısap mekemesiniń ózi anyq ańdaıtyn sııaqty. Sondyqtan, «uıalǵan tek turmas» degendeı, biz kórgende, sońǵy bes-alty jyl boıy osy aryq, kóterem kórsetkishti syrlap, ústep qoıady. Məselen, bıylǵy jylǵy aqparatta: «1991 jyldan beride tarıhı otanyna 1 mıllıon 135 myń 700 qazaq qaıtyp oraldy!» deıtin tolymdy maǵlumat bar. Ótken jylǵy esep – 1 mıllıon 128 myń 347 bolatyn. Arǵy jyly – taǵy da sol 1 mıllıon jəne 300 birdeńe myń. Minekı, 1991 jyldan búgingi kúnge deıin, təýelsiz atalatyn respýblıkamyzǵa shet jurttan 1 mıllıon 135 myń 700 qazaq kelip qosylypty!.. Aýyz tolady, úlken jetistik, maqtanysh sııaqty. Shyn mənisinde bul asqaraly 1 mıllıon – budan on tórt jyl burynǵy meje. Odan beride, ıaǵnı keseldi 2011 jyldan keıin... əýelde taqyr-taza, sodan soń... jylyna 20-25 myń ǵana. Iaǵnı, Nazarbaevtan sońǵy kezeńde ońalyp ketken eshteńe joq. Shet jurttarda ǵumyr keship jatqan qazaqtardyń tarıhı otanǵa oralý úrdisi əli de tyǵyryqqa tirelip tur degen sóz.
Ańdap qarasaq, qazaqty Qazaqstanǵa keltirmeý saıasaty jańasha jalǵastyq taýypty. Tipti ókimettik resmı, jadaý-jutań derekterdi aıtpaǵanda, bul jaǵdaıattyń eń bir aıqyn mysaly osy taqaýda ǵana naqty kórinis berdi. Aýǵanstan qazaǵy Səmı Ata-Ǵuldyń mashaqat, azapqa, qorlyq pen zorlyqqa toly hıkaıatyn qarańyz.
Jasy otyz ekide, arnaıy mamandyq oqý bitirmegen, biraq kózi ashyq, jalpy saýaty joǵary, aǵylshyn, franýz, arab, pushtun, hındı, ýrdý, jəne taǵy eki-úsh shet tilge jetik, qazaqshasy da qanaǵattanarlyq dərejede, tym təýir. Aýǵanstan azamaty deıtin pasporty bar jəne ulty qazaq dep atap jazylǵan. Endi osy Səmıdiń basty armany – ata jurtyna jetip, turaqtaý eken. Zańdy jolmen týrıstik vıza alyp, Qazaqstanǵa keledi. 2023 jyly, kúzde. Kele sala tıesili qujattaryn ótkizip, «qandas», ıaǵnı oralman kýəligin alypty. Osyǵan jalǵas azamattyqqa tapsyrmaq.
Dəp osy kezde kútpegen kiltıpan shyǵady. Səmı at basyn tiregen Aqmola oblysynyń ǵuzyrly mekemesi qujat qabyldaýdan bas tartady. Əýelde Kókshetaý qalasy dep jazylyp edi, keıinde elınograd aýdany atalyp júr. Tıesili kóshi-qon komıtetiniń ókili – Kókshetaýda əıel adam bolatyn, keıinde aty óshti, al endi shyqqan elınograd aýdandyq kóshi-qon bóliminiń basshysy – Esentaı Qınaıatov degen myqty. Biz úshin nətıjesi bireý-aq. Səmı Ata-Ǵuldyń bar qujaty durys bolsa da, bastapqy derekte – Kókshetaýdyń qalalyq, keıingi jazbalarda elınograd aýdandyq kóshiqon bóliminiń basshysy qatań, qyrys minez tanytady. Jəne óte dókir túrde. Məselen, Esentaı Qııanaıatov: meniń terrıtorııamda aýǵandardyń turýyna bolmaıdy, dep kesip aıtady. Arada eki kún ótpeı aýdandyq sot tóraıymy D.Baıkenjına bul «aýǵandy» Qazaqstan sheginen kúshtep ketirý týraly úkim shyǵarady. Ońaı syltaý tabylypty. Səmı-Ata-Ǵuldyń úsh aılyq týrıstik vızasynyń merzimi bitýge taqap qalǵan eken. Meıli, ýaqyty ótip ketsin. Alaıda, bul «aýǵannyń» «Qandas kýəligi» bar emes pe. Eshqandaı vızasyz-aq ata jurtta tura berýge múmkindik jasasa kerek. Joq. Ǵuzyrly kisilerimiz kókke ushyp, jerge túsedi. Zildi buıryq, qaırylmas sheshim. Baıaǵy 37-jylǵy japon shpıonyn ustaǵan sııaqty. Atyp jibere almaıdy, biraq alastaý shart.
Arada eki kún ótpeı, tún ortasy, saǵat bir-ekide Səmıdiń ýaqytsha pəter úıine, ərqaısynyń ıyǵynda birneshe juldyz qadalǵan úsh polıaı jəne kóshi-qon mekemesiniń ókili, jəne baıaǵy KGB-ny almastyrǵan, endi UQK – Ulttyq qaýipsizdik komıteti atalatyn qudiretti mekemeniń arnaıy kisisi bar – birneshe adam japyrlaı kelip, kúməndi aýǵandy tarpa basady. Uryp-soqpaǵan sııaqty, biraq qolyn artyna qaıyryp, dedektete aıdap, Astana aeroportyna əkelipti. Ushaqqa salyp jiberip, qaterli pəleden birjola qutylmaq.
Endigisi – qoǵamdyq aqparat betine əldeneshe mərte jazylǵan. Kútpegen jaǵdaı. Əbden ashynǵan Səmı Ata-Ǵul dəp osy jer, ushaqqa baǵyttalar aldynda... aýǵandyq pasportyn sýyryp alady da, byt-shyt qylyp jyrtyp tastaıdy. Al, kerek bolsa. Endi «aýǵan» emes. Eshkim de emes. Əlbette, pasporty joq kisi shet elge baratyn ushaqqa otyra almaıdy. Qaıratty úsh polıaı, yntaly, jigerli, endi pushaıman taǵy eki-úsh resmı kisimen birge Səmı Ata-Ǵul da keri qaıtady.
Biraq munymen is bitpegen. Qaıtkende qaterli dushpannan qutylý úshin sheshimtal sharalar iske qosylypty. Arada birer kún ótpeı, taǵy da aeroportqa jetkiziledi. Biraq qylmyskerdiń pasporty joq. Tekseristen ótkizbeı qoıypty. Apta aralatpaı, osymen úshinshi ret əkeledi. Bul joly aldynala əldenendeı kelisim bolǵan sııaqty. Əlde bir ǵuzyrly kisilermen. Bəribir, pasportsyz, eriksiz tutqynnyń syrtqa shyǵar qaqpa aldyndaǵy jan-aıqaıynan soń, ımandy tekserýshiler taǵy da toqtaý salypty. Amal joq, japon, bul joly kim ekeni de belgisiz aýǵandyq keri qaıtarylyp, qujatsyz qańǵybas retinde ataýsyz túrmege qamalady. Jaı ǵana qamap qoımaǵan, teskentaýdan birjola ótkizip jiberýdiń ərqıly amal-sharǵysyn oılastyra bastaǵan.
Bul eki ortada, Azattyq radıosy, basqa da aqparat kózderi arqyly Səmıdiń qıly tarıhy syrtqa shyǵyp ketedi. Əýelden-aq janashyr kisileri bar. Mana, Kókshetaýdan bastalǵan. Sondaı janashyrdyń biri, Qazaqtardyń əlemdik qaýymdastyǵynyń ókili Baqyt Saraı degen qyzymyzǵa manaǵy sheneýnik əıel (əlde erkek) ǵalamat suraq qoıǵan eken. Nesine araǵa túsip júrsiz, dep. Qazaq bolǵan soń jəne ədildik úshin, deıdi bizdiń qyz. Sheneýnik mysqyldaı kúlipti. Naqty bilip tur. Esi durys adam aı daladaǵy, kóldeneń bireý úshin bastan-bosqa shabylmaıdy. Iə... Aıtpasa da túsinikti. Aýzyn maılap qoıǵan. Al osy aýǵannyń bar taǵdyryn sheshý qolynda turǵan ǵuzyrly sheneýnik... qandaı da sııapattan qaqas qalǵan... Qolynan ustap almaǵan soń, jala japqandaı kórinermiz. Iə. Munshama óshpendilik pen sheshimtal qımylǵa basqa da sebep tabýǵa bolar. Biz taba almadyq. Tek osy ǵuzyrly sheneýnik qana emes, qısynsyz úkim shyǵarǵan sot pen olarǵa jalǵas polıaılar da memleket qaýipsizdigi úshin qam jegen otanshyl patrıottar eken deıik. Əıtse de, qaterli shet eldik qazaqqa qarsy amal taba almaǵan. Aqyry taýypty.
Janashyrlar, ədilet jolyndaǵy basqa da qazaqtar kómegimen túrmeden shyqqan Səmı Kókshetaýǵa oralyp, baıaǵy sıqyrly mekemeniń esigin qaıyra ashsa... ózi aıryqsha senim artyp júrgen «Qandas kýəliginiń» kúshi joıylǵan eken. Tutas bir jylǵa berilgen kýəlik joq bolyp shyqqan! Jarym ýaqyty ótpese de, eshqandaı sebepsiz. Kókshetaýdaǵy kóshi-qon qyzmetiniń ókili kýəliktiń joıylý sebebin túsindirmeı, endi Eńbek mınıstrligine júginýge siltegen. Aıta berse, taýsylmas hıkmet. Túbine jetý, qısyndy jaýap tabý múmkin emes. Kúshtiniń arty... əıel bolsyn, erkek bolsyn, dıirmen tartady eken. Dıirmennen de qýatty taǵy birdeńelerdi shyr aınaldyrmaq.
Endi pushaıman jaqtastarynyń eń sońǵy, sharasyz amaly – Səmı ózin bosqyn retinde taný jóninde ǵaryz túsiredi. Arty belgisiz. Al el amanda, ata jurty – Egemen atalatyn Qazaqstanda kórgen jəbir-japasy men qısynsyz qorlyq jaǵdaıyna eshqandaı jaýap joq.
Manaǵy oblystyq, aýdandyq sheneýnikter, olarǵa jalǵas soqyr sot, qısynsyz, soraqy sheshimdi júzege asyrýshy taǵy qanshama belsendi nege sonshama kúshti bolyp tur? Óıtkeni, munshama joıdasyz qııanat, arsyz, ashyq əreket – Nazarbaev zamanynda bastalǵan, əbden ornyqqan zorlyq - zombylyqtyń tikeleı jalǵasy. Qazaqqa qarsy, ulttyq múdege qaıshy qandaı da qylmys – jaýapqa jatpaıdy. Anyǵy osy. Reseıden qańǵyp kelgen, eshqandaı qujatsyz əldebir maskúnem buralqyǵa toqtaý salyp kór – qaıdan baryp shyǵar ekensiń. Egemen ókimetińe de, qalǵan qaımana jurtqa da jan kerek.
Shet eldik oralman ǵana emes, qaltasynda kók pasporty bar turǵylyqty qazaqtyń ózi respýblıkanyń teń ququqty azamaty retinde tanylmaı jatatyn, qısynsyz qııamet kóretin jaǵdaıattar ushyrasady. Óz elinde ógeı kún keshken qazaqtyń sybaǵaly enshisi osynshama taıǵaq bolyp tur.
