Mūhtar Maǧauin. Anti-qazaq saiasat jalǧasyp jatyr

Qazaq keruenı, qazaq köşıne közqaras qandai? Nege qandas bolǧany üşın elge kelgen azamattar qysym köruı kerek? Syrttan elge kelgenderge bilık nege senımsızdıkpen qaraityn boldy? Qytai qazaǧyna soŋǧy jyldary jasalyp jatqan nauqan tıpten şekten şyqty. Adam qūqyǧyn qorǧaityn halyqaralyq «Hiuman Raits Votch» ūiymy 2024 jylǧy Düniejüzılık baiandamasynda 2023 jyly Si Szinpin basqarǧan on jyldan astam uaqyttan keiın Qytai ükımetı äleumettık baqylau men repressiiany odan ärı küşeitkenın aitqan. Osy ūiymynyŋ mälımdemesınde «Töraǧa Si Szinpinnıŋ on jyldan astam repressiialyq bilıgı kezınde küşeitılgen äleumettık baqylau Qytai ekonomikasy men qoǧamyna da köptep ziian keltırude», - delıngen. «Bilıktıŋ adam qūqyqtaryn būzu problemalaryn baiypty türde şeşuge qūlyqsyzdyǧy qoǧamnyŋ bolaşaqqa kümanyn tudyrady» degen ūiym Qytai ükımetınıŋ Şyŋjaŋdaǧy ūiǧyrlar men basqa da türkı mūsylmandaryna qarsy jürgızgen repressiialyq saiasaty özgermegenın, al zaŋ būzuşylyqtar adamzatqa qarsy qylmys deŋgeiıne jetkenın atap körsetken. Qytaidaǧy jaǧdai osyndai sipatqa ie bolǧanda, qandastar mäselesı airyqşa alaŋdatady. Būl - qandastardyŋ şekaranyŋ arǧy betındegı hikaiasy, al bergı bette ne bolmai jatyr? Taiauda auǧanstandyq qandas Sämi Ata-Ǧūldy Qazaqstan bilıgı elden syrtqa şyǧaryp jıbermek bolǧanda, ol pasportyn jyrtyp, öz deportasiiasyna özı kedergı keltırdı. Auǧandyq qazaqtyŋ jaǧdaiyna jalǧyz deputat araşa sūraǧany bolmasa, qoǧam basqaşa ün qata almady. Sämi Ata-Ǧūldyŋ mäselesı, anyǧyn aitqanda Qazaqstan bilıgınıŋ qandasty şettetu äreketı bügınde Türkiiada tūratyn jazuşy Mūhtar Maǧauinnıŋ nazaryn audarǧan eken. Būl turaly jazuşynyŋ mausym aiynyŋ soŋynda jazyp, özınıŋ magauin.com saityna jariialaǧan maqalasyn qaiyra ūsynyp otyrmyz.      Būdan otyz bırdeŋe jyl būryn, Nazarbaev diktaturasy kezınde qalyptasqan jəne pərmendı jüzege asqan, tüptep kelgende, qazaqqa, onyŋ ūlttyq müddesı men bolaşaǧyna qarama-qaişy anti-qazaq zūlmat saiasat bügıngı künde sabaqtas jalǧastyǧyn tauyp, ıs jüzınde naqty qoldanysqa tüsıp otyr. Dəlel, aiǧaǧy san sala, neşeme tarau. Aityp tügese almaisyz. Degenmen, sol köp qitūrqynyŋ ışınde bırden közge şalynyp, andaǧailap tūrǧan bır serek bar. Būl – qandas, iaǧni tötesınen mən-maǧnasyz atauǧa auysqan oralman məselesıne qatysty zymiian saiasat. Tarihi atameken Qazaqstan təuelsızdık alyp, tu köterdı degen, laqap emes, naqty habar şyǧar-şyqpasta, köpşılıgı arǧy babalarynyŋ baiyrǧy mekenınde otyrǧan, bıraq ərqily tarihi qolaisyz jaǧdailar nətijesınde jat jūrt telımıne tüsken, taǧy bırazy qyzyl otarşyldyq, jappai genosid kezeŋınde bosqynǧa ūşyrap, şet elderge bytyrai şaşylǧan qazaq atauly endı təuelsız ata-qonysqa qaityp oraluǧa yntaly boldy. Būl jaisaŋ tolqyn kün ozǧan saiyn quat aluǧa tiıs-tı. Ejelgı Ǧūn zamanynan Türık qaǧanaty dəuırıne jalǧasqan, būdan soŋ Şyŋǧys han dəuırı, Altyn Ordaǧa ūlasqan, aqyry Qazaq Ordasy atalǧan baiyrǧy ūlystyŋ ekı ǧasyrlyq alaǧai, jüz elu jyldyq otarlyq kezeŋnen soŋ qaiyra boi köteruı – ǧajaiyp oqiǧa bolatyn. Soǧan orai etek-jeŋın jinap, qaitadan ırgelenuıne keşegı jyrtqyş imperiia, endıgı obyr körşıden basqa kım qarsy bolmaq?! Təuelsız, jaŋa Qazaqstan – əlemdık qauymdastyqtyŋ bır bölşegı, Bırıkken Ūlttar Ūiymynyŋ müşesı, tuysqan Türkiia men islamdyq İran ǧana emes, qūdırettı Amerika Qūrama ştattary bastap, əlem jūrtşylyǧy tügel moiyndap otyrǧan erkın el. Jerı baitaq, əlemde toǧyzynşy orynda. Tek halqynyŋ sany... zor tūlǧasyna səikespeidı: HH ǧasyrda jüielı, josparly türde jürgızılgen kommunistık-ūlyorystyq genosid nətijesınde qyruar qazaǧa ūşyrap, ölşeusız ortaiǧan. Endı ötkendegı bar olqynyŋ orny toluǧa kerek. Oǧan mümkındık te mol. Esebı, taqau jəne qiyr elderde şaşylyp jatqan bar Qazaq təuelsız tu tübıne jinaqtaluǧa tiıs. Şynynda da, şeteldık qazaqtyŋ bar tılegı ata jūrtqa auyp tūr. Tügelımen tüp köterıle köşpes, alaida, syrttaǧy bes, bızdıŋ esebımızşe tört million qazaqtyŋ basym bölıgı, kemı ekı, ekı jarym million qazaq ata jūrtyna qaityp oraluǧa tiıs edı. Ūly köş aǧaiyndas Moŋǧol ūlysynan bastaldy. Özbekstan men Qaraqalpaqstan tolqyp tūrdy. Irgedegı Türkmenstan öz aldyna. Eŋ bastysy – taqau jyldarda qytai topanynyŋ astynda qaluǧa mümkın Şyǧys Türkstan qazaqtary bolatyn. Būl bır jarym million qazaqtyŋ ūşarǧa qanaty joq. Moŋǧoldaǧy otanşyl jūrt qiyndyqsyz qonys audardy. Arǧy men bergı, jekelegen ūltşyl, ǧūzyrly azamattar būidaşy bolǧan salqar köş ūiymdasqan türde ötkerıldı. Qūşaq jaia qarsy alu, erulık, toi-tomalaq. Özbekstan men bır kezde qazaq qūramynda bolǧan Qaraqalpaq qazaqtary tüp köterıluge beiım. Iаǧni, jarym düniedegı barlyq qazaq. Mıne, dəp osy jaǧdai – bızdıŋ egemen ökımetımızdı airyqşa qauıp-qaterge bölegen. Mynau köş būdan ərı jalǧasa berse... Qazaqstan şegındegı qazaq ölşeusız köbeiıp ketuı mümkın ǧoi... Artyq-kemı joq, dəp solai. Eger təuelsız respublika şegındegı qazaq eselep köbeise,.. Qazaqstan bırjola qazaqtanuǧa yqtimal. Būl qalausyz ıstıŋ salmaǧy men zardaby eŋ aldymen egemen ökımetımızdıŋ ömırlık maqsatyna ölşeusız kesel keltıruı mümkın. Taǧy da dəp solai. Aina-qatesız. Būl sözdıŋ mənısı – Qazaqstan atalatyn elde qazaq köbeiıp, bügıngı qyryq paiyzdan asyp, elu, bəlkım, alpysqa jetse, auyzdyqtap ūstap, aitqanǧa köndırıp, aidauǧa jürgızu – qiynǧa soǧady. Osynau eldıŋ jer üstındegı jəne jer astyndaǧy qisapsyz bailyǧyn erkın tonap, bailyqqa batuǧa, syrtqa arzanǧa satyp, mūndaǧy ökım, bilıgıŋdı nyǧaita tüsuge qarsylyq tuuy mümkın. Al qazırgıdei azşylyq, dərmensız jaǧdaida typyr ete almaidy, baǧynyştan şyǧyp bara jatsa, orysyŋ tūrypty, düŋgen men ūiǧyrdy, kərıs pen kürdtı jauyp jıberesıŋ. Būl qaterlı saqtyq şarasy anau bır zamanda aşyq aitylǧan. Doŋaibat qana emes, şeşımtal ükım. Osyndai syn kezeŋde egemen ökımetım ne qylsa da, şetten qaptaǧan qazaqty toqtata almady. Bar ıstıŋ tetıgı qolynda tūrǧan Nazarbaev: tarihi otanǧa hoş keldıŋder, kele berıŋder, kele berıŋder dep dabyldap otyryp, ūly köşke tejeu salu amaldaryn oilastyra bastapty. Eŋ aldymen, oblystyq, eŋ ülken, özıne tıkelei təueldı əkımderge köş qamqorlyǧy turaly arnaiy jarlyq bermedı. Emeurını jetıp jatqan, op-oŋai edı. Anyǧy – kerısınşe. Bız naqty aita almaimyz, bəlkım, bərıne bolmasa da bırazyna: tym berılıp ketpeŋder, mümkındıgınşe bögei tūryŋdar dep qūlaqqaǧys jasaǧan şyǧar. Dəp solai. Qaitkende ırıktep kötergen, özıne naqpa-naq tartqan oblys, aimaq basşylary, tiesılı ǧūzyrly ministrlık atauly qazaq köşın toqtatu üşın neşe türlı qitūrqy, aram amaldar oilap tapqan. Eŋ əuelı, ərqily tūrmystyq qiyndyqtan bastady. Oblys basşylarynyŋ raiyn tanyǧan, anyǧy – köbıne-köp tıkelei nūsqau alǧan audandyq, auyldyq əkımder oralman ataulyǧa kelıp tüsken jerlerınde eşqandai jaǧdai jasamady. Kerısınşe, bar jaǧynan qyspaqqa tüsırdı. Syiyr qoraǧa, būzylǧan eskı tamdarǧa qonystandyrdy, tügel qūjaty tüzu bolsa da, tırkemei qoidy. Qanşama sarylyp, barlyq ötkelekten ötken soŋ, tiesılı qaǧazdaryn əreŋ qabyldap, oralman kuəlıgın sozbaqtady, odan ərı azamattyq jönın jyldan jylǧa ötkerdı. Jəne barlyq jerde joidasyz dökırlık. Tügı syrtyna şyǧa dolyǧyp: senı men şaqyrǧam joq, der edı auyldyq, audandyq əkımder, nemese qalalyq əkımşılıkte otyrǧan betpaq şeneunık. Endı oralman atauly bır keŋseden bır keŋsege sabylyp, qaida barsa da qajettı, zaŋdy qaǧazdaryn ötkıze almai, əldeqalai ötkıze qalsa, jauabyn tappai, aptadan – apta, aidan aiǧa sarylyp, tıptı, bır jyldan ekınşı, üşınşı jylǧa ötıp, del-sal, pūşaiman bolyp jürdı de qoidy. Sonşama qorlyq, azapqa tüsken, qisynsyz şyrǧalaŋ kımdı bolsa da qajytqandai edı. Bar amaly tausylǧan, dünieden ümıtsız bıraz jūrt būrnaǧy qonysyna qaiyra köştı. Qarysqan, qaitkende tüpkı maqsatyna jetpek, jüikesı berık bıraz jūrt oralman kuəlıgıne qol jetkızıp jatqan. Būdan arǧy taǧy qanşama ötkelekten soŋ – arman bolǧan azamattyq. Əlbette, əkımşılık mekemelerınde otyrǧan ǧūzyrly şeneunıkterdıŋ bərı bırdei əikəpır emes edı. Ūlttyq sanamen qatar, qyzmetke adaldyq, tıptı, ar-ūiat ta ūşyrasuy kümənsız. Mıne, osy kezde joǧarǧy jaqta jaŋa bır kedergıler oilanyp tabylyp jatty. Sonyŋ aiqyn bır körınısı – qytai qazaqtaryna qatysty, arsyz, köpe-körneu zorlyq eken. Tıkelei nūsqau demeske bolmaidy. Būrnaǧy üş aimaqta jappai qonystanǧan, endı ata jūrtyna qūmartqan qazaq atauly Qytaidaǧy qazaq konsuldyǧyna ailar boiy, tıpten, aidan ötıp, jylǧa sozylǧan, jyljymaityn kezekte tūrdy. Qazaqstanǧa baruǧa viza alu üşın. Kədımgı, barlyq jūrtta bar rūqsat taŋba. Ne türlı bylyqqa jol aşylypty. Qazaqqa qat vizany, olar da syrtqa şyǧuǧa yntaly ūiǧyr aǧaiyndar erkın alyp jatty. Jai ǧana viza emes, oralman qazaq esebınde. Ərine, qomaqty qarajattyŋ ötemıne orai. Būl ekı ortada «viza əpergış» deldaldar şyqty. Taǧy da jeŋ ūşynan jalǧasqan para arqyly. Ərine, jergılıktı ökımetke emes, özımızdıŋ egemen şeneunıkterdıŋ qajetı üşın. Būl – eşkımge qūpiia emes, jalpyǧa maǧlūm sūmdyq edı. Sol bır kezde jazǧanymyz bar: bızdıŋ syrtqy ısterge qatysty ǧūzyrly mekeme Qytai tarabyna toptan ozǧan, jemıt-jebır kısılerın baǧyttaidy eken, dep. Əlbette, qisynymen jalǧasqan, qarajat jaǧdaiy köteretın qazaq atauly, ol da qazaq atymen keŋşılıkke jetken ūiǧyr aǧaiyndardyŋ soŋynan ata jūrtyna joldama alyp jatty. Ülken quanyş. Alda qandai qorlyq pen azap kütıp tūrǧanyn bılmeidı. Oralman tasqynyn qaitkende toqtatu qiyn eken. Mıne, dəp osy kezde jaŋa bır, ǧalamat amal şyqty. Qytaidan keletın qazaqqa özınıŋ sottalmaǧany turaly kuəlık qajet, degen. Əitpese... əitpese, Qazaqstan qabyldamaidy. Egemen elımızdıŋ qauıpsızdıgı üşın. Dūrys qoi. Dūrys emes, qisynsyz jaǧdai eken. Öitkenı, Qytaida əldeqalai ıstı bolǧan, sotqa tartylǧan pende ataulyǧa şet eldık pasport berılmeidı. Syrtqa şyǧuǧa jol joq. Endı, qanşama ötkelekten ötıp, qajyp, şarşap, bıraq əldenendei jaryq səuleden ümıttenıp jetken qazaq bıteu qabyrǧa – tas dualǧa kelıp tıreledı. Berılmeitın spravkany talap etıp otyrǧan Nazarbaev ökımetı mülde kereŋ, körsoqyr, jappai sauatsyz emes. Mūndai anyqtamanyŋ qisyny joǧyn jaqsy bıledı, sondyqtan da mümkın emes kuəlıktı qajet etıp otyr. Aqymaqşylyq emes, naǧyz ekıjüzdı, zorlyq esep. Aqyry, jyldan jyl ötkende öz mındetın atqaryp bıtken qisynsyz talap ta qatardan şyqsa kerek. Endı qaptaidy qazaq. Joq, qaptamauy kerek. Özbek pen qaraqalpaq, türkmennen syzdyqtap bolsa da, toqtausyz kelıp jatyr. Ne şara, ne amal? Aqyry, Nazarbaev ökımetınıŋ kökten tılegenı aiaq astynan tabyla kettı. 2011 jyl, jeltoqsan – Jaŋa-Özen! Mūnaişylar qalasyndaǧy tūrmystyq narazylyq aiaǧy qantögıske ūlasty. Baiaǧy Özbekstanda, Kərimov tüsyndaǧy Əndijan qyrǧynynyŋ jaŋa bır nūsqasy. Əzırşe auqymy jetpei jatyr, keiın tarazy basyn teŋgeremız – 2022 jyl, bütkıl Qazaqstan şegın qamtyǧan Qaŋtar qyrǧyny. Öz kezegımen kele jatar, əzırge taqau jyldardaǧy qajettı zorlyqty zaŋdy türde negızdeu kerek eken. Iаǧni, qazaqtyŋ qatary molyǧatyn ūly köşke bırjola toqtau salu! Nūr-kösem aitty, ökımdegı partiia men ükımet barlyq deŋgeide ainaqatesız jüzege asyrdy. Qazaqtar qonystanǧan syrtqy memleketter bızdıŋ Qazaqstannan bırjola keiındep qalǧan eken, jabaiy eken, ərtürlı būzaqarlar köp. Sondyqtan, egemen elımızdıŋ məŋgılık qauıpsızdıgı üşın, qytaiy bolar, özbegı, türkmenı bolar, el ışıne engızbeu kerek. Əldeqalai kele qalsa, bes jyl kütuı şart. Oralman ataulynyŋ aty öşsın! Būl, aşyqtan-aşyq, resmi türde jariialanǧan zūlym saiasat tūtas on jylǧa sozyldy. Sodan soŋ, egemen ökımetımnıŋ jariia jəne resmi erejesı esebınen şettegen siiaqty. «Oralman degen – oŋbaǧan!» ūrany kömeskı tartqandai. Qataŋ süzgıden ötkerılgen, bırlı-jarym kısınıŋ syzdyqtap berı qarai ötuıne rūqsat. Endı, «oralman» emes, «qandas» deitın, jalpylama, dübara atqa qalǧan syrtqary qazaq ekeu-üşeu, bes-ondap qaitadan ata jūrtqa qabyldana bastady. Bıraq oŋalyp ketken eşteŋe joq. Syrttai jariia, şyn mənısınde qyspaqty, jasyryn türde toqtau salynyp otyr. Nazarbaevtan soŋ, Toqaev zamanynda. Mıne qaraŋyz. Eŋ soŋǧy derek – 1 iiun, 2024 jyl. Qazaqstandaǧy bırneşe saitqa jariialanǧan. Alaqai! – byiyl jyl basynan berı, bes ai ışınde... respublika şekarasynan ötken şet eldık 7 myŋ 353 qazaq «qandas» mərtebesın alypty! Qandai ǧajap! Ura, ura jəne ura! Endı alqynymyzdy basyp, sabyr eteiık. 7353. Nebərı bes aida. Ər aiǧa jıktesek, 1400 kısı (jəne 6 bölşek). Sonda, orta eseppen on ekı aiǧa şyǧarsaq – 17 myŋ jəne 647 jan. Mende bar qazaqtyŋ barlyq zamandaǧy jön-jobasy tızulı tūr, qaqpa qaiyra aşylǧannan soŋǧy kezeŋde jol tartqan oralman-qandastyŋ jyldyq esebı – 20-23 myŋ töŋıregınde bolatyn. Iаǧni, üstımızdegı 2024 jyly būrnaǧy şamaly sannyŋ özıne jete almaimyz degen söz. Meilı, 3 myŋ, 5 myŋnan ərı, berısı joq. Naqty esep – eŋ joǧarǧy körsetkış – 23 myŋ eken deiık. «Qandas» dep qanşa qompiǧanymyzben, auyz tolmai jatyr. Mūnşama soraqy jaǧdaidy osy maǧlūmatty ūsynyp otyrǧan esepqisap mekemesınıŋ özı anyq aŋdaityn siiaqty. Sondyqtan, «ūialǧan tek tūrmas» degendei, bız körgende, soŋǧy bes-alty jyl boiy osy aryq, köterem körsetkıştı syrlap, üstep qoiady. Məselen, biylǧy jylǧy aqparatta: «1991 jyldan berıde tarihi otanyna 1 million 135 myŋ 700 qazaq qaityp oraldy!» deitın tolymdy maǧlūmat bar. Ötken jylǧy esep – 1 million 128 myŋ 347 bolatyn. Arǧy jyly – taǧy da sol 1 million jəne 300 bırdeŋe myŋ. Mıneki, 1991 jyldan bügıngı künge deiın, təuelsız atalatyn respublikamyzǧa şet jūrttan 1 million 135 myŋ 700 qazaq kelıp qosylypty!.. Auyz tolady, ülken jetıstık, maqtanyş siiaqty. Şyn mənısınde būl asqaraly 1 million – būdan on tört jyl būrynǧy meje. Odan berıde, iaǧni keseldı 2011 jyldan keiın... əuelde taqyr-taza, sodan soŋ... jylyna 20-25 myŋ ǧana. Iаǧni, Nazarbaevtan soŋǧy kezeŋde oŋalyp ketken eşteŋe joq. Şet jūrttarda ǧūmyr keşıp jatqan qazaqtardyŋ tarihi otanǧa oralu ürdısı əlı de tyǧyryqqa tırelıp tūr degen söz. Aŋdap qarasaq, qazaqty Qazaqstanǧa keltırmeu saiasaty jaŋaşa jalǧastyq tauypty. Tıptı ökımettık resmi, jadau-jūtaŋ derekterdı aitpaǧanda, būl jaǧdaiattyŋ eŋ bır aiqyn mysaly osy taqauda ǧana naqty körınıs berdı. Auǧanstan qazaǧy Səmi Ata-Ǧūldyŋ maşaqat, azapqa, qorlyq pen zorlyqqa toly hikaiatyn qaraŋyz. Jasy otyz ekıde, arnaiy mamandyq oqu bıtırmegen, bıraq közı aşyq, jalpy sauaty joǧary, aǧylşyn, fransuz, arab, pūştūn, hindi, urdu, jəne taǧy ekı-üş şet tılge jetık, qazaqşasy da qanaǧattanarlyq dərejede, tym təuır. Auǧanstan azamaty deitın pasporty bar jəne ūlty qazaq dep atap jazylǧan. Endı osy Səmidıŋ basty armany – ata jūrtyna jetıp, tūraqtau eken. Zaŋdy jolmen turistık viza alyp, Qazaqstanǧa keledı. 2023 jyly, küzde. Kele sala tiesılı qūjattaryn ötkızıp, «qandas», iaǧni oralman kuəlıgın alypty. Osyǧan jalǧas azamattyqqa tapsyrmaq. Dəp osy kezde kütpegen kıltipan şyǧady. Səmi at basyn tıregen Aqmola oblysynyŋ ǧūzyrly mekemesı qūjat qabyldaudan bas tartady. Əuelde Kökşetau qalasy dep jazylyp edı, keiınde Selinograd audany atalyp jür. Tiesılı köşı-qon komitetınıŋ ökılı – Kökşetauda əiel adam bolatyn, keiınde aty öştı, al endı şyqqan Selinograd audandyq köşı-qon bölımınıŋ basşysy – Esentai Qinaiatov degen myqty. Bız üşın nətijesı bıreu-aq. Səmi Ata-Ǧūldyŋ bar qūjaty dūrys bolsa da, bastapqy derekte – Kökşetaudyŋ qalalyq, keiıngı jazbalarda Selinograd audandyq köşıqon bölımınıŋ basşysy qataŋ, qyrys mınez tanytady. Jəne öte dökır türde. Məselen, Esentai Qiianaiatov: menıŋ territoriiamda auǧandardyŋ tūruyna bolmaidy, dep kesıp aitady. Arada ekı kün ötpei audandyq sot töraiymy D.Baikenjina būl «auǧandy» Qazaqstan şegınen küştep ketıru turaly ükım şyǧarady. Oŋai syltau tabylypty. Səmi-Ata-Ǧūldyŋ üş ailyq turistık vizasynyŋ merzımı bıtuge taqap qalǧan eken. Meilı, uaqyty ötıp ketsın. Alaida, būl «auǧannyŋ» «Qandas kuəlıgı» bar emes pe. Eşqandai vizasyz-aq ata jūrtta tūra beruge mümkındık jasasa kerek. Joq. Ǧūzyrly kısılerımız kökke ūşyp, jerge tüsedı. Zıldı būiryq, qairylmas şeşım. Baiaǧy 37-jylǧy japon şpionyn ūstaǧan siiaqty. Atyp jıbere almaidy, bıraq alastau şart. Arada ekı kün ötpei, tün ortasy, saǧat bır-ekıde Səmidıŋ uaqytşa pəter üiıne, ərqaisynyŋ iyǧynda bırneşe jūldyz qadalǧan üş polisai jəne köşı-qon mekemesınıŋ ökılı, jəne baiaǧy KGB-ny almastyrǧan, endı ŪQK – Ūlttyq qauıpsızdık komitetı atalatyn qūdırettı mekemenıŋ arnaiy kısısı bar – bırneşe adam japyrlai kelıp, küməndı auǧandy tarpa basady. Ūryp-soqpaǧan siiaqty, bıraq qolyn artyna qaiyryp, dedektete aidap, Astana aeroportyna əkelıptı. Ūşaqqa salyp jıberıp, qaterlı pəleden bırjola qūtylmaq. Endıgısı – qoǧamdyq aqparat betıne əldeneşe mərte jazylǧan. Kütpegen jaǧdai. Əbden aşynǧan Səmi Ata-Ǧūl dəp osy jer, ūşaqqa baǧyttalar aldynda... auǧandyq pasportyn suyryp alady da, byt-şyt qylyp jyrtyp tastaidy. Al, kerek bolsa. Endı «auǧan» emes. Eşkım de emes. Əlbette, pasporty joq kısı şet elge baratyn ūşaqqa otyra almaidy. Qairatty üş polisai, yntaly, jıgerlı, endı pūşaiman taǧy ekı-üş resmi kısımen bırge Səmi Ata-Ǧūl da kerı qaitady. Bıraq mūnymen ıs bıtpegen. Qaitkende qaterlı dūşpannan qūtylu üşın şeşımtal şaralar ıske qosylypty. Arada bırer kün ötpei, taǧy da aeroportqa jetkızıledı. Bıraq qylmyskerdıŋ pasporty joq. Tekserısten ötkızbei qoiypty. Apta aralatpai, osymen üşınşı ret əkeledı. Būl joly aldynala əldenendei kelısım bolǧan siiaqty. Əlde bır ǧūzyrly kısılermen. Bərıbır, pasportsyz, erıksız tūtqynnyŋ syrtqa şyǧar qaqpa aldyndaǧy jan-aiqaiynan soŋ, imandy tekseruşıler taǧy da toqtau salypty. Amal joq, japon, būl joly kım ekenı de belgısız auǧandyq kerı qaitarylyp, qūjatsyz qaŋǧybas retınde atausyz türmege qamalady. Jai ǧana qamap qoimaǧan, teskentaudan bırjola ötkızıp jıberudıŋ ərqily amal-şarǧysyn oilastyra bastaǧan. Būl ekı ortada, Azattyq radiosy, basqa da aqparat közderı arqyly Səmidıŋ qily tarihy syrtqa şyǧyp ketedı. Əuelden-aq janaşyr kısılerı bar. Mana, Kökşetaudan bastalǧan. Sondai janaşyrdyŋ bırı, Qazaqtardyŋ əlemdık qauymdastyǧynyŋ ökılı Baqyt Sarai degen qyzymyzǧa manaǧy şeneunık əiel (əlde erkek) ǧalamat sūraq qoiǧan eken. Nesıne araǧa tüsıp jürsız, dep. Qazaq bolǧan soŋ jəne ədıldık üşın, deidı bızdıŋ qyz. Şeneunık mysqyldai külıptı. Naqty bılıp tūr. Esı dūrys adam ai daladaǧy, köldeneŋ bıreu üşın bastan-bosqa şabylmaidy. İə... Aitpasa da tüsınıktı. Auzyn mailap qoiǧan. Al osy auǧannyŋ bar taǧdyryn şeşu qolynda tūrǧan ǧūzyrly şeneunık... qandai da siiapattan qaqas qalǧan... Qolynan ūstap almaǧan soŋ, jala japqandai körınermız. İə. Mūnşama öşpendılık pen şeşımtal qimylǧa basqa da sebep tabuǧa bolar. Bız taba almadyq. Tek osy ǧūzyrly şeneunık qana emes, qisynsyz ükım şyǧarǧan sot pen olarǧa jalǧas polisailar da memleket qauıpsızdıgı üşın qam jegen otanşyl patriottar eken deiık. Əitse de, qaterlı şet eldık qazaqqa qarsy amal taba almaǧan. Aqyry tauypty. Janaşyrlar, ədılet jolyndaǧy basqa da qazaqtar kömegımen türmeden şyqqan Səmi Kökşetauǧa oralyp, baiaǧy siqyrly mekemenıŋ esıgın qaiyra aşsa... özı airyqşa senım artyp jürgen «Qandas kuəlıgınıŋ» küşı joiylǧan eken. Tūtas bır jylǧa berılgen kuəlık joq bolyp şyqqan! Jarym uaqyty ötpese de, eşqandai sebepsız. Kökşetaudaǧy köşı-qon qyzmetınıŋ ökılı kuəlıktıŋ joiylu sebebın tüsındırmei, endı Eŋbek ministrlıgıne jügınuge sıltegen. Aita berse, tausylmas hikmet. Tübıne jetu, qisyndy jauap tabu mümkın emes. Küştınıŋ arty... əiel bolsyn, erkek bolsyn, diırmen tartady eken. Diırmennen de quatty taǧy bırdeŋelerdı şyr ainaldyrmaq. Endı pūşaiman jaqtastarynyŋ eŋ soŋǧy, şarasyz amaly – Səmi özın bosqyn retınde tanu jönınde ǧaryz tüsıredı. Arty belgısız. Al el amanda, ata jūrty – Egemen atalatyn Qazaqstanda körgen jəbır-japasy men qisynsyz qorlyq jaǧdaiyna eşqandai jauap joq. Manaǧy oblystyq, audandyq şeneunıkter, olarǧa jalǧas soqyr sot, qisynsyz, soraqy şeşımdı jüzege asyruşy taǧy qanşama belsendı nege sonşama küştı bolyp tūr? Öitkenı, mūnşama joidasyz qiianat, arsyz, aşyq əreket – Nazarbaev zamanynda bastalǧan, əbden ornyqqan zorlyq - zombylyqtyŋ tıkelei jalǧasy. Qazaqqa qarsy, ūlttyq müdege qaişy qandai da qylmys – jauapqa jatpaidy. Anyǧy osy. Reseiden qaŋǧyp kelgen, eşqandai qūjatsyz əldebır maskünem būralqyǧa toqtau salyp kör – qaidan baryp şyǧar ekensıŋ. Egemen ökımetıŋe de, qalǧan qaimana jūrtqa da jan kerek. Şet eldık oralman ǧana emes, qaltasynda kök pasporty bar tūrǧylyqty qazaqtyŋ özı respublikanyŋ teŋ qūqūqty azamaty retınde tanylmai jatatyn, qisynsyz qiiamet köretın jaǧdaiattar ūşyrasady. Öz elınde ögei kün keşken qazaqtyŋ sybaǧaly enşısı osynşama taiǧaq bolyp tūr.

Kemer, Türkiia,

27-30.VI.2024