Elımızde qanşama jyldar boiy Ūlttyq ideologiia turaly äŋgımeler üzbei aitylyp keledı. Bıraq osyǧan deiın onyŋ aişyqty jobasy jasalynbady. Sebebı, būǧan deiın bız memleket pen qoǧam damuynyŋ ärtürlı inovasiialyq-tehnologiialyq jobalaryn ömırge äkelgenmen, elımızde Konstitusiiada atap körsetılgendei «Qazaqstan – unitarly memleket» qaǧidatyna jetkılıktı nazar audarylmai keldı. Kerısınşe, Qazaqstannyŋ ışkı saiasatynda «köpūltty memleket» erejesı berık ornyqty. Nätijesınde, bız Ūltaralyq qatynasta «köpūlttylyq» qaǧidatyn alǧa şyǧaryp, ony ideologiialyq ūstanymnyŋ basty özegıne ainaldyrdyq... Osy jäne özge mäseleler boiynşa sızderge belgılı filosof Äbdıraşit Bäkırūlynyŋ oi tolǧamdaryn ūsynamyz.
Tarihtyŋ obektivtı damu zaŋdary turaly
Bıraq, adamdar tarihty qanşama öz qalauymen jasaimyz dep tyryssa da, tarih eşqaşan özınıŋ obektivtı mazmūnynan, özınıŋ damu zaŋdylyqtarynan ainymaidy. Uaqyt öte ol qoǧamda oryn alyp otyrǧan «tarihi subektivizmdı», iaǧni, «adamdardyŋ qalauyn» öz tezıne salady. Sonyŋ bıregeiı – qoǧamnyŋ ideologiialyq dūrys jolyn tabuy bolyp tabylady.
Jaŋa ideologiialyq örıs turaly
Odan özge, qoǧamdaǧy üzdıksız bolyp jatqan özgerıster men jaŋarular – belgılı bır tarihi kezeŋde jaŋa «ideologiialyq örıstı» ömırge äkeledı. Qoǧam da, memleket te, bilık te osy «özgerıster uaqytyn» ötkızıp almai, özınıŋ bolaşaq damu baǧytyna, ideologiialyq ūstanymdaryna, qoǧamnyŋ «ömır süru erejesıne» zamanǧa jäne qūqyqtyq normalarǧa sai özgerıster engızuı qajet. Olai bolmaǧan jaǧdaida, qoǧam men memlekettıŋ damuy kenetten, ne bolmasa, ūzaqqa sozylǧan qatelıkterden qaişylyqty küige tap bolyp, toqyrauǧa bet alady.
Sol sebepten de, Qazaqstan Respublikasy Prezidentınıŋ 2025 jylǧy 5 qaraşadaǧy № 1081 Jarlyǧymen bekıtılgen «Qazaqstan Respublikasy ışkı saiasatynyŋ negızgı qaǧidattary, qūndylyqtary men baǧyttary» atty maŋyzdy qūjat qabyldandy. Būl qūjat qazırgı «Ädılettı Qazaqstan» attymen tarihqa engen memlekettık damu baǧytyna jaŋa serpın beruge, osyǧan deiın köleŋkelı küide bolyp kelgen damu prinsipterın (qaǧidattaryn, qūndylyqtaryn) jaŋa qyrynan qabylap, ony bolaşaq ideologiianyŋ tūǧyryna (ideologiialyq örıs) ainaldyru maqsatyn közdegen dep aituǧa bolady.
Eskı men jaŋanyŋ prinsiptı aiyramşylyǧy turaly
Būrynǧy jüie, qoǧam sanasyna memleket formasyn «köpūltty memleket» dep sıŋırgendıkten, memlekettık damudyŋ barlyq jauapkerşılıgı de «köpūlttylyq» formatynda qabyldandy. Būl, öz tarapynan, astarly türde «konstitusiialyq qaişylyqqa» bastaityn tetık bolatyn. Sebebı, bızdegı memleketqūrauşy ūlt – qazaq ūlty bolǧandyqtan, olar özınıŋ «Unitarly memleket», iaǧni, «bır ūlt – bır memleket» atty konstitusiialyq qūqyn talap etumen boldy. Būl talap memlekettık tıl mäselesı men mädeni damuynda jaǧdaidy şielenıstıre bastady, aqyry ony saiasilanuǧa alyp keldı. Ol, öz kezegınde, osy mäseleler töŋıregınde tuyndaǧan qoǧamdyq oqiǧalar legıne ūlasty. Tıpten, adamzatqa ortaq qūdaiǧa qatysty dın mäselesı de bırşama «saiasilana» bastaǧanyn baiqauǧa bolady.
Qazır osy mäselenı obektivtı tūrǧyda saralai otyryp, ideologiialyq jaŋa erejeler jasaudyŋ qajettılıgı artty. Elımızde prezidenttıŋ Jarlyǧymen qabyldanǧan atalǧan qūjattyŋ paida boluy sol sebepten deuge bolady.
Älemdık geosaiasattaǧy kürdelı jaǧdailardyŋ yqpaly turaly
Älem belgılı bır erejelermen ömır süredı. Onyŋ negızın BŪŪ aiasynda barlyq halyqtar moiyndaǧan Halyqaralyq zaŋdyq normalar qūraidy. Bıraq, soŋǧy kezde būl baǧytta adamzat ülken daǧdarysty jaǧdaiǧa tap boluda: mysaly, älemnıŋ iadrolyq qaruy bar segız el 1994 jyly iadrolyq qarudan öz erkımen bas tartqan Ukraina men Qazaqstanǧa beibıt ömırdı qamtamasyz etuge, territoriialyq tūtastyǧyn saqtauǧa jäne t.t. kepıldık berıp, memerandumǧa qol qoiǧan bolatyn. Ol osy elderdıŋ parlamentterınde ratifikasiialanǧan. Endı, älemde osy «beibıtşılık Şarty» būzyldy – iadrolyq Resei Ukrainaǧa «arnaiy soǧys operasiiasyn» jariialady. Keskılesken soǧys qimyldarynyŋ jürıp jatqanyna tört jylǧa uaqytqa taiap qaldy. Endı az uaqyttan keiın ol Ekınşı düniejüzılık soǧys uaqytynan asyp tüsetın bolady...
Älem «bır ūlt – bır memleket» erejesın qataity. Dünie jüzı memleketterınde «memlekettık egoizm» küşeidı. Nätijesınde, är jerlerde «lokaldy müddeler basymdyǧy» artyp, ol aimaqtarda da soǧys örtınıŋ tūtanu qaupı arta tüstı.
Odan özge, «ekonomikalyq müddeler qaqtyǧysy» da keiıngı kezde aşyqtan-aşyq körınıs taba bastauda.
Osyndai jaǧdaida, tıpten, keibır federativtı-köpūltty memleketterdıŋ özderı «bır ūlttyq müdde» saiasatyna köşe bastady. Cherchildıŋ aitqan äigılı «aǧylşyn müddesı» qazır barlyq elderge tarady dese bolady...
Būl jaǧdailar bızge öz ışkı saiasatymyzdy ortaq maqsat pen müddege būrudy ötkır talap ete bastady. Onyŋ üstıne, osy uaqytqa deiın elımızde qoǧamdyq sana sapasy eleulı özgerısterge ūşyrady: halyqtyŋ qoiar talaby artty, qūqyqtyq tūrǧydaǧy talaptar küşeie tüstı: iaǧni, «eskı Qazaqstan» men «jaŋa Qazaqstan» arasynda köp aiyrmaşylyqtar paida boldy.
Osy negızgı faktorlar bızge «Qazaqstan Respublikasy ışkı saiasatynyŋ negızgı qaǧidattary, qūndylyqtary men baǧyttary» atty maŋyzdy qūjatty qabyldauǧa äser ettı. Bügıngı qysqa şoludaǧy aitar oiymyzdyŋ basty ūsqyny osy. Işkı saiasatqa qatysty atalǧan qūjatta qarastyrylǧan özge mäselelerge kelesı maqalalarda toqtalatyn bolamyz.
Äbdıraşit Bäkırūly,
filosof
