Men aqıqatty menshiktene almaımyn,
tek qısyndar shemasyn ǵana usyna alamyn.
Serikbol Qondybaı, mıfolog.
Qazaq emlesiniń dertine daýa kırılshe jazýda tabyla qoıǵan emes. Emle dertin jaýyrdy jaba toqyp, ilekerlep kele jatqanymyz ras. Sol sebepti jazý reformasy shynynda da ózekti. Biraq... Al endi jańa latynsha qarip emleni «sol dertten» aıyqtyra ala ma?! Bul jaıyndaǵy tartys laıyq sheshimge apara ma, álde ony burynǵydan da órshite me? Bul daý-damaı emes, shyndyǵynda emledegi bul «dertti emdeý» aınalasyndaǵy ǵylymı talas jáne ol kerek tartys, onsyz alǵa basa almaımyz, sáıkes sheshim tabyla qoımaıdy.
Ótken ǵasyrdyń 90-jyldaryn eskermegende, berisi 2006 jyldardan bastalǵan álipbıdi latynshalaý naýqany men sharalary áli kúnge kún tártibindegi emle máselesin sheshýge qabyleti baryn baıqata almaı keledi. Buǵan basty sebep: álipbıdi jańǵyrtýdaǵy naqty tujyrymnyń joqtyǵynan, bolǵan tujyrym tolyq ǵylymı saraptan óte almaı, árkim óz kózqarasyn tujyrymǵa balaýǵa tyrysatyndyqtan; beıǵylymı jeke ustanymdy tyqpalaıtyndyqtan; aqyry jańa álipbı jasaqtaý úderisi ony aınalyp ótip, saıasılanǵan tujyrymǵa mańdaı tiregeninen bolyp jatyr. Bul – bir.
Ekinshi nazar aýdarǵymyz keletin jaıt: basynda latynsha-26 nusqasymen qazaqy álipbı jasaǵysy keletinder, qazaq tilin termekilge/klavıatýra baǵyndyra jazdaǵany; odan keıingi nusqalardyń neni nege baǵyndyrǵysy keletini bolmasa ne nársege basymdyq beretini beımálim bolyp jatqandyǵy. Qysqasy, qazaq tili ózine tán álipbı men emlege ıe bolý máselesi barǵan saıyn daý men talasty órshitip keledi. Jaýaptan góri saýal molaıdy. Sheshimnen góri másele ulǵaıdy.
Bunyń arǵy jaǵynda ne tur? Bizdiń oıymyzsha, bunyń astarynda – til tabıǵasynyń (tabıǵa – Serikbol Qondybaı termıni) mánin eskermeýden ne bilmeýden týyndaǵan qatpar-qatpar másele jatyr. Mysalǵa qazaq tiline álipbı izdegende keıbir ǵalymdar tarapynan basty qaǵıdaǵa aınalǵan «bir dybys – bir tańba» degen tujyrymnyń ózi tilimizge qajetti qabylet pen qasıetti aıshyqtaıtyn dúnıe me edi?! - degen kúdigi basym kúńkildi balalatty. Agglıýtınatıv sıpatty qazaq tiline sol prınıp tán be? Shyn máninde bul prınıp bir úndi birneshe qubyltatyn flektıv/únsheń tilderge tán qaǵıda edi. Sol sebepten qazaq tili úshin «bir dybys – bir tańba» talaby oryndalmastan keledi. Durysy – oryndala almaı keledi. Sonyń oryndalýy mindetti me edi?! Joq! Bul ásirese, Ý men I dybystaryna qatysty qazaq jazýynyń atasy Ahmet Baıtursynuly tóte jazý álipbıin túzgennen beri tolyq sheshimin tappaı kele jatqan másele.
A.Baıtursynuly óziniń tóte jazý álipbıin qalyptastyrý barysynda birneshe ret satylap, jetildirýmen aınalysty, emleni barynsha nyǵaıtý maqsatymen reformany birte-birte evoıýııalyq jetildirýge den qoıdy. Sebebi, arap jazýyndaǵy áripterdiń qazaqy daýysty dybysty berýge qabyleti jetispedi jáne de til tabıǵatyn da, emlesin de ashpady. Óıtkeni, arap tili múldem ógeı tildik júıe edi. Sol sebepti, áýelde Ahań eń áýeli 1912-1922 jyldary «tóte jazýda» arapsha E tańbaǵa qazaqtyń Y/I, E, I/I bes dybysyn araptyń bir tańbasymen berýge májbúr boldy, ıaǵnı basynda qazaq emlesi araptyń «bir tańba – birneshe dybys» qaǵıdasyna baǵynýǵa májbúrlendi.
1923 jyly A.Baıtursynulynyń usynýymen «tóte jazýǵa» túrlendirý jasalyp, O/Ó, U/Ú, Ý (jarty daýysty) daýystylardy tańbalaıtyn bir tańbanyń ornyna táýelsiz úsh birdeı tańba tańyldy.Bul da jetistik edi. Sóıtip jýan-jińishkeligi eskerilmese de, qazaqtyń basty úsh dybysy egemen boldy. Atalmysh qadam - qazaq lıngvıstıkasyndaǵy aıtýly oqıǵanyń biri edi. Bul ózgertimder A.Baıtursynulynyń belgili «Til-qural» eńbeginde kórinis tapty.
Qazaq tiliniń emlesin alǵash ret resmı retteý erejesi 1923 jyly 23 naýryzda Qazaq-qyrǵyz Bilim komıssııasynyń №71 qaýlysymen qabyldanady. Bul komıssııanyń tóraǵasy – H. Dosmuhamedov, músheleri – M.Jumabaev pen Á.Dıvaev bolǵan. Atalmysh ereje Túrkistan respýblıkasy Halyq komıssary S.Qojanovtyń №43 buıryǵymen sol jyly 23 naýryz kúni bekitilgen.
Alaıda, bul sheshim qazaq tiliniń buljymas emle erejesi boldy deýge kelmeıdi. 1940 jylǵa deıin talaı túzetýler oryn alǵan. Atap aıtqanda, búginge deıin daýy basylmaǵan I/I men Ý dybystaryn Ahmet Baıtursynuly «Til - qural» eńbeginiń 1925-1927 jyldarda birneshe ret basylǵan nusqalarynda «jarty daýysty» dep tanyǵanmen, olardy daýyssyzdar qataryna jatqyzǵan. Bul dybystarǵa qatysty talas 1925 jylǵy tuńǵysh Bilimpazdar jıynynda qaralyp, 11 adam - daýyssyz, 4 adam - daýysty dep daýys berý nátıjesinde daýyssyzdar qataryna jatqyzylady. Al bularǵa qatysty erejeler ózgerissiz qaldy.
Ahmet ustaz óziniń «Til - jumsar» kitabynda U/Ú dybystaryna «talǵaýyq dybysshylar» dep baǵa beredi. Óıtkeni, bul dybystar sóz ishinde oryn talǵaıdy, al túbir sózderdiń basynda, basqy býynda keledi dep kórsetti.
Alaıda, atalmysh dybystardyń zatyn taný emledegi máseleni sheshe qoımady. Ony sheshýdiń mańyzdy bir jolyn qazaqtyń tuńǵysh tilbilim professory Qudaıbergen Jubanov, myna qosar dybystardy – YI/II, UÝ/ÚÝ bir tańbamen I, Ý túrinde jazýdy usynyp, barynsha tıimdi sheshim shyǵarǵan edi. Biraq ol is júzinde keıinirek I.Keńesbaev pen M.Balaqaevtar tusynda ǵana iske asty. Al bul shyn máninde úndes/sıngarmo álipbı túzýdegi tuńǵysh bir qadam bolatyn. Jáne de bul qadam álgi flektıv tilderge tán «bir dybys – bir tańba» qaǵıdatyna qaıshy, sebebi qazaqtyń tuńǵysh kásibı lıngvısi bul qaǵıdattyń agglıýtınatıv tilderdiń tabıǵasyna jat ekenin sátti baıqaǵan edi.
Qazaqtyń tól emlesi qolǵa alynǵaly bastalǵan qosar árip áýresi sol kezden-aq daýǵa aınalyp, odan keıingi HH ǵasyrdaǵy latyn álipbıin qabyldaǵan jyldarda jalǵasty. Latyn jazýyndaǵy qateniń tórtten biri I men Ý-dy taratyp, qos árippen jazýdan dep dabyl qaqqan Qudaıbergen Jubanov: «Munymen eseptespeske bolar ma eken? Qosar áriptiń jazýdaǵy qıynshylyǵymen sanaspaı bolmaıdy», - dep arnaıy maqala da jarııalaǵan (Qosar ma, dara ma?, 1935 j.). 1929-1940 jyldar aralyǵynda qoldanysta bolǵan latyn álipbıindegi qıyndyq pen ala-qulalyq ta osy I men Ý-dy qosar tańbamen berý máselesinde oryn alǵandyqtan, 1938 jyly ol dybystardy barlyq jerde bir ǵana tańbamen jazý týraly sheshim shyǵarǵan.
Q.Jubanovtyń ózi usynǵan sıngarmo álipbı jasaý máselesin tolyq sheshýge repressııalyq súrginnen múmkindigi bolmady. Biraq bul másele áli kúnge basy ashylmaǵan kúıi qalyp otyr. Qazaq til biliminde bul taqyryp qozǵalmaǵan kúıi ózektelmegen qalpy qaldy. Áıtpese kóp máselege sheshim tabylar edi. Sebebi nede? Buǵan jaýapty taǵy da sol tildiń jazý tabıǵasynyń tolyq tanylmaǵanynan, tilbilim nysanyna aınalmaǵandyǵynan dep bir qaıtara turalyq. Osynyń kesirinen qazaq tili ózine tán, óz tabıǵasyna qajet jazý qurylymyn áli tapqan joq!
Alaıda, joǵaryda keltirilgen birneshe jyldardy qamtyǵan uly bilimpazdarymyzdyń eńbegi esh emes, kerisinshe, sol eńbekter arqyly tildiń tabıǵasy birte-birte ashyla tústi. Biraq, onyń tól kelbetin sovettik lıngvıstıka tolyq ashýǵa múmkindik bermedi. Óıtkeni, qazaq tiliniń óz kelbeti bolýyn surqııa saıasat qalamady, oǵan qazaq tili qaıtkende de, orys tiline táýeldi etetin senarıı jol bermedi. Mine sol qıturqylyq ınerııasymen áli kelemiz, sonyń kesirinen daýǵa daý, talasqa talas qosyp aldyq. Biraq sheshimniń qarasy kórinbeıdi.
Daýy sheshilmegen Ý men I áripterimen tańbalanǵan qosar dybystardyń áli kúnge tııanaqty emlesi bar deı almaımyz. Uý/Úý qosar dybystaryn bir tańbamen Ý-men belgileý mashyǵy shyn máninde qazaq tiliniń tól tabıǵasynan týyndaıdy. Biraq sol tabıǵany tap basyp lıngvıstıkalyq qaǵıdamen ashyp bere almaǵannyń kesirinen, bul preedent teorııalyq jaǵynan basy ashyq kúıinde qalyp, jurttyń kókeıine kóp saýaldy saýlatyp otyr. Bunyń teorııalyq ári praktıkalyq ilimi ashylmaǵandyqtan, qazaq emlesindegi bul kórinistiń qaǵıdasy jumbaq, erejesi naqtylanbaǵan. «Buýuý» sózin býý túrinde jazý aqtaýly bolǵanmen, bul jazbany «Búýúý» túrinde de oqýǵa bolady ǵoı. Sol sekildi sý,bý,tý sózderin nelikten suý, buý, tuý túrinde oqýymyz keregin naqtylaıtyn emle joq, preedentti zorlap sińirýdemiz. Buny jan-jaqtan alýan tildiń túrli yqpalyna qalǵan jas býyn da, tildi úırenýshi de súý,búý,túý túrinde oqýǵa qaqy taǵy bar... Solaı etip te júr! Basy ashylmaǵan dúmbilez dúnıe. Bul emle tildegi erekshelikti asha almaı tur! Sóıtip, jazarmany men oqyrmanyn shatastyratyn birden bir jasandy ári shıki, bir qaınaýy jetispegen «jartykesh daýystylar» qaǵıdasynyń máselesi ashyq kúıinde qalýda.
Al endi I/I áripteriniń áýselesine keleıik. Bul tańbalar árip retinde qazaqtildi ortany áýelden shatastyryp kele jatyr. Qarańyz: jıyn, jınaq, jına sekildi sózderdiń túbiri – «jyı» sózi. «Tıin» sóziniń túbir býyny - «tiı». «Tıyn» sóziniń túbir býyny – «tyı». Eki býynnyń da jýan-jińishkeligi ártúrli bola tura, bir formant bolyp tur: TI. «Eger de sońǵy býyndary jýan/jińishke bolyp kelse, I árpi sáıkesinshe jýan YI, ne jińishke II qosar dybystaryn tańbalaıdy» degen naqty ereje bolsa, onda bul sıngarmo álipbıiniń qaǵıdasy bolyp shyǵa keler edi jáne soǵan suranyp ta tur! Osyndaı yı/iı qosar dybystardyń bir tańbamen jazylýyn naqtylaıtyn tııanaqty emle erejesi bar ma? Joq! Bolsa da, jazarmandy sendire almaıdy. Iaǵnı alýan ahýaldy ajyratatyn qaǵıda joq. Bar bolǵany avtorıtetke negizdelgen dogmaǵa uqsas qabyldaý ǵana.
Al endi myna qyzyqty qarańyz: «jyı» túbiri sekildi «syı» formantynan quralatyn sózderdegi qosar dybystardy bir emes eki árippen jazyp júrgenimiz qalaı? «Syı», «syıaqy», «syılyq», «syıtabaq»... Bulardy da nege jına, jınalys, jınaq sekildi «sı», «sıaqy», «sılyq», «sıtabaq» túrinde jazbasqa?! Onyń esesine «syıpat» sózin SIPAT túrinde jazamyz – logıka qaıda?! Álde S daýyssyzynyń qubylatyn bir syıqyry bar ma?! Qazaq tilbilimindegi bundaı ártekti qaǵıda men qaıshylyqty qandaı erejemen de arashalaı almaısyń. Másele emledegi sheshimin tappaǵan dúnıelerde bolyp tur!
Endi «bir dybys – bir tańba» qaǵıdasyna baǵyndyryp, jazý reformasyn júrgizýdi maquldaýshy toptardyń áreketine keleıik. Atalmysh qaǵıda agglıýtınatıv/býynshań sıpatty qazaq tiline emes, orys tili sekildi flektıv tilderge tán qaǵıda ekenin basynda atap ótkenbiz. Flektıv sózder tańbamen ár dybysyn túgendemese jazýǵa da, oqýǵa da shorqaq. Óıtkeni, flektıv/únsheń tilder úshin sózózgerim qubylysy fleksılerdiń súıemelimen júzege asady: fleksıler degenimiz – boıyna birneshe mándi jınaqtaǵan formanttar. Sóıtip, flektıv tilder árbir qyńq etken dybysty durys tańbalaýǵa májbúr bolady. Sonyń ózinde ol tilderde «ıt dep jazylyp, shoshqa dep oqylý» máselesi sol kúıinde sheshilmesten kele jatyr. Flektıv tilder jazý júıesine kirikken bizdiń agglıýtınatıv tilimiz de sonyń jolyn qushyp keledi: kókónis dep jazyp, kógónús dep aıtamyz. Orfografııa men orpoefııany «kúndes» etip qoıǵanbyz. Mine osy qaıshylyqtan qutylǵysy keletinder «bir dybys – bir tańba» prınıpine júgingisi keledi.
Agglıýtınatıv/býynshań, jalǵamaly qazaq tili ondaı usaqtyqty jaratpaıdy, óıtkeni ol bútin bir býyndy ne býynshaqty/mıkrobýyndy bir tańbamen de jazyp ketýge keńpeıildi til. Buny 1923 jylǵy bekitilgen alǵashqy resmı emle erejesiniń ózi «bir dybys – bir tańba» emes, «birneshe dybys – bir tańba» prınıpimen jazylǵanyn da ańǵaraıyq. Bul ereje úzigin zertteýshi E.Maralbek myrza óziniń «Qazaq emle erejeleriniń qalyptasý tarıhy» maqalasynda «Eskertý: mátin emle erejeleri bolǵandyqtan erejelerdiń naqty sıpatyn kórsetý úshin túp nusqaǵa dálme-dál transkrıpııa jasaldy» degen mańyzdy eskertýin qup ala otyryp, myna sózderdiń sol kezdegi jazylýyna mán berelik:
- daýsty – daýysty
- noqatsz – noqatsyz
- qoıylb – qoıylyp
- buýnda – býynda
- jazlmaıdy – jazylmaıdy
- buýn – býyn
- ashq – ashyq
- sózdń – sózdiń
- sońnda – sońynda
- astnda – astynda
- bolmaǵandqtan – bolmaǵandyqtan
- ázrge – ázirge
- utrly - utyrly
- tk – tik
- álpbiıinen – álipbıinen
- munń – munyń
- úshkl – úshkil
- qalbty – qalypty
- buýynnda – býynynda.
Birinshi baǵandaǵy Ahmet Baıtursynulynyń jazýy búgingi kırılshe jazýmen «bir dybys – bir tańba» talabyna sáıkese qoımaıtyn, onyń ornyna qysań I/Y dybystarynyń tańbalanbaý úlgisin kórip otyrmyz. Bul shyn máninde agglıýtınatıv tilge tán jazýdyń bir kórinisi bolatyn! Ult ustazy sol til qaǵıdatyna baǵynǵan adam! Al biz kerisinshe jat qaǵıdatqa tildi baǵyndyryp kelemiz.
Eger de atalmysh jazý úlgisin odan ári jetildirgende, qaǵıdalaý barysynda qazaq orfografııasy men fonemagrafııasynyń barynsha tıimdi de ońtaıly sheshimi tabylar edi. Biraq tarıhı ahýal bizdi ondaı múmkindikke qol jetkizbedi.
Ókinishke qaraı, búginde jazý arqyly qazaq dybystaryn túgendeý tehnologııasyn qolǵa alǵan ǵalymdar qazaq emlesin shulǵaýdaı shubalyńqy qalypqa túsiretinin ańǵarmaı qalyp júr. Agglıýtınatıv til úshin «bir dybys – bir tańba» prınıpi jazýdy barynsha qıyndatyp, oqýdy ejikteýge májbúr etetin orasholaq emleni týdyrady. Orfoepııalyq transkrıpııany fonemagrafııaǵa aınaldyrý tilge ǵana emes tilbilim salasyna obal. Jáne de jalǵanbaly tildiń jazba sıpatyn shubalańqylyqqa aınaldyratyny sondaı, qazaq tiliniń jazba kólemi keminde 25-30 paıyzǵa ulǵaıady. Bul jazarmandy da shoshytady, jazý jumysy men shyǵynynyń da kólemin enapat etedi. Bundaı jazýy bar tilden tildik orta tuıyqqa tireledi; jazý múmkin bolmaıdy; tildik qaýym ondaı tilden bas tartady. Bul tildiń tabıǵasyn tutynýshylar men úırenýshilerge kúrdeli etip kórsetedi.
Mysaly úshin «bir dybys – bir tańba» prınıpine baǵyndyryp, til bilim ǵylymynyń aqsaqaly Nurgeldi Ýálıdiń «Orfografııaǵa ońtaıly álipbı kerek» atty suhbatyna súıene otyryp, myna sózderdi qarastyraıyq:
Búliný – búlúnúý
Uryný – urunuý
Sýyný – suýunuý
Jylyný – jylynuý
Surqııa – surqyıa
Sýsyldyq – suýsyldaq
Qııýlastyrýy - qyıuýlastyruýu
Ońtaıly álipbı orfografııaǵa da emes, orfoepııaǵa da emes, eń aldymen tildiń úndestik zańyn pash etetindeı orfografııa men orfoepııaǵa qyzmet etkizý qajet!
Shyn máninde qazaq tiliniń emle teorııasyn sıngarmologııaǵa ıkemdeýge batyldyqpen kirisetin reforma qajet, bul reforma jańasha oılaýǵa ǵana baǵynady. Bul jóninde belgili fonolog, sıngarmonıst ǵalym Álimhan Júsipbektiń «Sıngormologııa ılı neızvestnyı sıngarmonızm» eńbegi bul oıymyzdy odan ári ózektendire túsedi: Tıýrkskaıa (kazahskaıa) transkrıpııa ımeet ýnıkalnýıý osobennost – orfografııa ravna orfoepıı – t.e. orfoepıcheskaıa ot prırody strýktýra tıýrkskoı (kazahskoı) rechı ne trebýet speıalnogo trankrıpıonnogo obespechenııa prı fonetıcheskom analıze tıýrkskogo teksta...
«Tıýrkoentrızm», eto – metody ı prınıpy analıza kazahskogo (bolee shıre tıýrkskıh, ee shıre ýralo-altaıskıh ıazykov) ıazyka, gde teoretıcheskoı osnovoı analıza fonetıkı ıavlıaetsıa sıngarmologııa. Sıngarmologııa – razdel tıýrkologıı, ızýchaıýıı strýktýrý zvýkovogo stroıa kazahskogo (tıýrkskıh ıazykov) ıazyka ı fýnkıonırovanıe zvýkov v kazahskoı (tıýrkskoı) ıazykovoı sısteme. Osnovnoı edınıeı sıngarmologıı ıavlıaetsıa sıngema... V rezýltate sıngarmologıcheskıh ıssledovanıı ýstroıstvo kazahskogo (tıýrkskıh) ıazyka predstanet v sovershenno novom, neprıvychnom dlıa ındoevropeıstıkı, vıde. Eto býdet realnaıa fonetıcheskaıa kartına organıchno prısýaıa zvýkovomý stroıý kazahskogo (tıýrkskıh ıazykov) ıazyka. «Evropoentrıstskıı», navıazannyı ko vsem tıpologıcheskı razlıchnym ıazykam mıra termın «fonologııa» pokazyvaet svoıý nesostoıatelnost.»
Budan ári osy oıdy órbitsek, qazaq tiliniń jańa orfografııasyna, fonemagrafııasyna SINGEMAny tańbalaý jetkilikti bolmaq. Sıngema – dybys emes, ábden úndesken, sıngarmolyq qalyptan shyqqan qosar dybystardan quralǵan dybys birligi. Bizdiń oıymyzsha, joǵaryda atalǵan Iı/Yı, Uý/Úý, Yý/Iý dybystary ǵana emes, sonymen birge aıtylý kezinde sıngormonııalyq ózgeriske qubylatyn, atap aıtqanda kókónis-kógónús túrindegi qubylys ta sıngemalyq jazý kórinisi retinde moıyndalýy kerek.
Serik Erǵalı,
pedagogıka ǵylymdarynyń magıstri, lıngvıst
