Men aqiqatty menşıktene almaimyn,
tek qisyndar shemasyn ǧana ūsyna alamyn.
Serıkbol Qondybai, mifolog.
Qazaq emlesınıŋ dertıne daua kirilşe jazuda tabyla qoiǧan emes. Emle dertın jauyrdy jaba toqyp, ılekerlep kele jatqanymyz ras. Sol sebeptı jazu reformasy şynynda da özektı. Bıraq... Al endı jaŋa latynşa qarıp emlenı «sol dertten» aiyqtyra ala ma?! Būl jaiyndaǧy tartys laiyq şeşımge apara ma, älde ony būrynǧydan da örşıte me? Būl dau-damai emes, şyndyǧynda emledegı būl «derttı emdeu» ainalasyndaǧy ǧylymi talas jäne ol kerek tartys, onsyz alǧa basa almaimyz, säikes şeşım tabyla qoimaidy.
Ötken ǧasyrdyŋ 90-jyldaryn eskermegende, berısı 2006 jyldardan bastalǧan älıpbidı latynşalau nauqany men şaralary älı künge kün tärtıbındegı emle mäselesın şeşuge qabyletı baryn baiqata almai keledı. Būǧan basty sebep: älıpbidı jaŋǧyrtudaǧy naqty tūjyrymnyŋ joqtyǧynan, bolǧan tūjyrym tolyq ǧylymi saraptan öte almai, ärkım öz közqarasyn tūjyrymǧa balauǧa tyrysatyndyqtan; beiǧylymi jeke ūstanymdy tyqpalaityndyqtan; aqyry jaŋa älıpbi jasaqtau üderısı ony ainalyp ötıp, saiasilanǧan tūjyrymǧa maŋdai tıregenınen bolyp jatyr. Būl – bır.
Ekınşı nazar audarǧymyz keletın jait: basynda latynşa-26 nūsqasymen qazaqy älıpbi jasaǧysy keletınder, qazaq tılın termekılge/klaviatura baǧyndyra jazdaǧany; odan keiıngı nūsqalardyŋ nenı nege baǧyndyrǧysy keletını bolmasa ne närsege basymdyq beretını beimälım bolyp jatqandyǧy. Qysqasy, qazaq tılı özıne tän älıpbi men emlege ie bolu mäselesı barǧan saiyn dau men talasty örşıtıp keledı. Jauaptan görı saual molaidy. Şeşımnen görı mäsele ūlǧaidy.
Būnyŋ arǧy jaǧynda ne tūr? Bızdıŋ oiymyzşa, būnyŋ astarynda – tıl tabiǧasynyŋ (tabiǧa – Serıkbol Qondybai terminı) mänın eskermeuden ne bılmeuden tuyndaǧan qatpar-qatpar mäsele jatyr. Mysalǧa qazaq tılıne älıpbi ızdegende keibır ǧalymdar tarapynan basty qaǧidaǧa ainalǧan «bır dybys – bır taŋba» degen tūjyrymnyŋ özı tılımızge qajettı qabylet pen qasiettı aişyqtaityn dünie me edı?! - degen küdıgı basym küŋkıldı balalatty. Aggliutinativ sipatty qazaq tılıne sol prinsip tän be? Şyn mänınde būl prinsip bır ündı bırneşe qūbyltatyn flektiv/ünşeŋ tılderge tän qaǧida edı. Sol sebepten qazaq tılı üşın «bır dybys – bır taŋba» talaby oryndalmastan keledı. Dūrysy – oryndala almai keledı. Sonyŋ oryndaluy mındettı me edı?! Joq! Būl äsırese, U men İ dybystaryna qatysty qazaq jazuynyŋ atasy Ahmet Baitūrsynūly töte jazu älıpbiın tüzgennen berı tolyq şeşımın tappai kele jatqan mäsele.
A.Baitūrsynūly özınıŋ töte jazu älıpbiın qalyptastyru barysynda bırneşe ret satylap, jetıldırumen ainalysty, emlenı barynşa nyǧaitu maqsatymen reformany bırte-bırte evoiusiialyq jetıldıruge den qoidy. Sebebı, arap jazuyndaǧy ärıpterdıŋ qazaqy dauysty dybysty beruge qabyletı jetıspedı jäne de tıl tabiǧatyn da, emlesın de aşpady. Öitkenı, arap tılı müldem ögei tıldık jüie edı. Sol sebeptı, äuelde Ahaŋ eŋ äuelı 1912-1922 jyldary «töte jazuda» arapşa E taŋbaǧa qazaqtyŋ Y/I, E, İ/I bes dybysyn araptyŋ bır taŋbasymen beruge mäjbür boldy, iaǧni basynda qazaq emlesı araptyŋ «bır taŋba – bırneşe dybys» qaǧidasyna baǧynuǧa mäjbürlendı.
1923 jyly A.Baitūrsynūlynyŋ ūsynuymen «töte jazuǧa» türlendıru jasalyp, O/Ö, Ū/Ü, U (jarty dauysty) dauystylardy taŋbalaityn bır taŋbanyŋ ornyna täuelsız üş bırdei taŋba taŋyldy.Būl da jetıstık edı. Söitıp juan-jıŋışkelıgı eskerılmese de, qazaqtyŋ basty üş dybysy egemen boldy. Atalmyş qadam - qazaq lingvistikasyndaǧy aituly oqiǧanyŋ bırı edı. Būl özgertımder A.Baitūrsynūlynyŋ belgılı «Tıl-qūral» eŋbegınde körınıs tapty.
Qazaq tılınıŋ emlesın alǧaş ret resmi retteu erejesı 1923 jyly 23 nauryzda Qazaq-qyrǧyz Bılım komissiiasynyŋ №71 qaulysymen qabyldanady. Būl komissiianyŋ töraǧasy – H. Dosmūhamedov, müşelerı – M.Jūmabaev pen Ä.Divaev bolǧan. Atalmyş ereje Türkıstan respublikasy Halyq komissary S.Qojanovtyŋ №43 būiryǧymen sol jyly 23 nauryz künı bekıtılgen.
Alaida, būl şeşım qazaq tılınıŋ būljymas emle erejesı boldy deuge kelmeidı. 1940 jylǧa deiın talai tüzetuler oryn alǧan. Atap aitqanda, bügınge deiın dauy basylmaǧan I/İ men U dybystaryn Ahmet Baitūrsynūly «Tıl - qūral» eŋbegınıŋ 1925-1927 jyldarda bırneşe ret basylǧan nūsqalarynda «jarty dauysty» dep tanyǧanmen, olardy dauyssyzdar qataryna jatqyzǧan. Būl dybystarǧa qatysty talas 1925 jylǧy tūŋǧyş Bılımpazdar jiynynda qaralyp, 11 adam - dauyssyz, 4 adam - dauysty dep dauys beru nätijesınde dauyssyzdar qataryna jatqyzylady. Al būlarǧa qatysty erejeler özgerıssız qaldy.
Ahmet ūstaz özınıŋ «Tıl - jūmsar» kıtabynda Ū/Ü dybystaryna «talǧauyq dybysşylar» dep baǧa beredı. Öitkenı, būl dybystar söz ışınde oryn talǧaidy, al tübır sözderdıŋ basynda, basqy buynda keledı dep körsettı.
Alaida, atalmyş dybystardyŋ zatyn tanu emledegı mäselenı şeşe qoimady. Ony şeşudıŋ maŋyzdy bır jolyn qazaqtyŋ tūŋǧyş tılbılım professory Qūdaibergen Jūbanov, myna qosar dybystardy – YI/II, ŪU/ÜU bır taŋbamen İ, U türınde jazudy ūsynyp, barynşa tiımdı şeşım şyǧarǧan edı. Bıraq ol ıs jüzınde keiınırek I.Keŋesbaev pen M.Balaqaevtar tūsynda ǧana ıske asty. Al būl şyn mänınde ündes/singarmo älıpbi tüzudegı tūŋǧyş bır qadam bolatyn. Jäne de būl qadam älgı flektiv tılderge tän «bır dybys – bır taŋba» qaǧidatyna qaişy, sebebı qazaqtyŋ tūŋǧyş käsıbi lingvisı būl qaǧidattyŋ aggliutinativ tılderdıŋ tabiǧasyna jat ekenın sättı baiqaǧan edı.
Qazaqtyŋ töl emlesı qolǧa alynǧaly bastalǧan qosar ärıp äuresı sol kezden-aq dauǧa ainalyp, odan keiıngı HH ǧasyrdaǧy latyn älıpbiın qabyldaǧan jyldarda jalǧasty. Latyn jazuyndaǧy qatenıŋ törtten bırı İ men U-dy taratyp, qos ärıppen jazudan dep dabyl qaqqan Qūdaibergen Jūbanov: «Mūnymen eseptespeske bolar ma eken? Qosar ärıptıŋ jazudaǧy qiynşylyǧymen sanaspai bolmaidy», - dep arnaiy maqala da jariialaǧan (Qosar ma, dara ma?, 1935 j.). 1929-1940 jyldar aralyǧynda qoldanysta bolǧan latyn älıpbiındegı qiyndyq pen ala-qūlalyq ta osy İ men U-dy qosar taŋbamen beru mäselesınde oryn alǧandyqtan, 1938 jyly ol dybystardy barlyq jerde bır ǧana taŋbamen jazu turaly şeşım şyǧarǧan.
Q.Jūbanovtyŋ özı ūsynǧan singarmo älıpbi jasau mäselesın tolyq şeşuge repressiialyq sürgınnen mümkındıgı bolmady. Bıraq būl mäsele älı künge basy aşylmaǧan küiı qalyp otyr. Qazaq tıl bılımınde būl taqyryp qozǧalmaǧan küiı özektelmegen qalpy qaldy. Äitpese köp mäselege şeşım tabylar edı. Sebebı nede? Būǧan jauapty taǧy da sol tıldıŋ jazu tabiǧasynyŋ tolyq tanylmaǧanynan, tılbılım nysanyna ainalmaǧandyǧynan dep bır qaitara tūralyq. Osynyŋ kesırınen qazaq tılı özıne tän, öz tabiǧasyna qajet jazu qūrylymyn älı tapqan joq!
Alaida, joǧaryda keltırılgen bırneşe jyldardy qamtyǧan ūly bılımpazdarymyzdyŋ eŋbegı eş emes, kerısınşe, sol eŋbekter arqyly tıldıŋ tabiǧasy bırte-bırte aşyla tüstı. Bıraq, onyŋ töl kelbetın sovettık lingvistika tolyq aşuǧa mümkındık bermedı. Öitkenı, qazaq tılınıŋ öz kelbetı boluyn sūrqiia saiasat qalamady, oǧan qazaq tılı qaitkende de, orys tılıne täueldı etetın ssenarii jol bermedı. Mıne sol qitūrqylyq inersiiasymen älı kelemız, sonyŋ kesırınen dauǧa dau, talasqa talas qosyp aldyq. Bıraq şeşımnıŋ qarasy körınbeidı.
Dauy şeşılmegen U men İ ärıpterımen taŋbalanǧan qosar dybystardyŋ älı künge tiianaqty emlesı bar dei almaimyz. Ūu/Üu qosar dybystaryn bır taŋbamen U-men belgıleu maşyǧy şyn mänınde qazaq tılınıŋ töl tabiǧasynan tuyndaidy. Bıraq sol tabiǧany tap basyp lingvistikalyq qaǧidamen aşyp bere almaǧannyŋ kesırınen, būl presedent teoriialyq jaǧynan basy aşyq küiınde qalyp, jūrttyŋ kökeiıne köp saualdy saulatyp otyr. Būnyŋ teoriialyq ärı praktikalyq ılımı aşylmaǧandyqtan, qazaq emlesındegı būl körınıstıŋ qaǧidasy jūmbaq, erejesı naqtylanbaǧan. «Būuūu» sözın buu türınde jazu aqtauly bolǧanmen, būl jazbany «Büuüu» türınde de oquǧa bolady ǧoi. Sol sekıldı su,bu,tu sözderın nelıkten sūu, būu, tūu türınde oquymyz keregın naqtylaityn emle joq, presedenttı zorlap sıŋırudemız. Būny jan-jaqtan aluan tıldıŋ türlı yqpalyna qalǧan jas buyn da, tıldı üirenuşı de süu,büu,tüu türınde oquǧa qaqy taǧy bar... Solai etıp te jür! Basy aşylmaǧan dümbılez dünie. Būl emle tıldegı erekşelıktı aşa almai tūr! Söitıp, jazarmany men oqyrmanyn şatastyratyn bırden bır jasandy ärı şikı, bır qainauy jetıspegen «jartykeş dauystylar» qaǧidasynyŋ mäselesı aşyq küiınde qaluda.
Al endı I/İ ärıpterınıŋ äuselesıne keleiık. Būl taŋbalar ärıp retınde qazaqtıldı ortany äuelden şatastyryp kele jatyr. Qaraŋyz: jiyn, jinaq, jina sekıldı sözderdıŋ tübırı – «jyi» sözı. «Tiın» sözınıŋ tübır buyny - «tıi». «Tiyn» sözınıŋ tübır buyny – «tyi». Ekı buynnyŋ da juan-jıŋışkelıgı ärtürlı bola tūra, bır formant bolyp tūr: Tİ. «Eger de soŋǧy buyndary juan/jıŋışke bolyp kelse, İ ärpı säikesınşe juan YI, ne jıŋışke II qosar dybystaryn taŋbalaidy» degen naqty ereje bolsa, onda būl singarmo älıpbiınıŋ qaǧidasy bolyp şyǧa keler edı jäne soǧan sūranyp ta tūr! Osyndai yi/ıi qosar dybystardyŋ bır taŋbamen jazyluyn naqtylaityn tiianaqty emle erejesı bar ma? Joq! Bolsa da, jazarmandy sendıre almaidy. Iаǧni aluan ahualdy ajyratatyn qaǧida joq. Bar bolǧany avtoritetke negızdelgen dogmaǧa ūqsas qabyldau ǧana.
Al endı myna qyzyqty qaraŋyz: «jyi» tübırı sekıldı «syi» formantynan qūralatyn sözderdegı qosar dybystardy bır emes ekı ärıppen jazyp jürgenımız qalai? «Syi», «syiaqy», «syilyq», «syitabaq»... Būlardy da nege jina, jinalys, jinaq sekıldı «si», «siaqy», «silyq», «sitabaq» türınde jazbasqa?! Onyŋ esesıne «syipat» sözın SİPAT türınde jazamyz – logika qaida?! Älde S dauyssyzynyŋ qūbylatyn bır syiqyry bar ma?! Qazaq tılbılımındegı būndai ärtektı qaǧida men qaişylyqty qandai erejemen de araşalai almaisyŋ. Mäsele emledegı şeşımın tappaǧan dünielerde bolyp tūr!
Endı «bır dybys – bır taŋba» qaǧidasyna baǧyndyryp, jazu reformasyn jürgızudı maqūldauşy toptardyŋ äreketıne keleiık. Atalmyş qaǧida aggliutinativ/buynşaŋ sipatty qazaq tılıne emes, orys tılı sekıldı flektiv tılderge tän qaǧida ekenın basynda atap ötkenbız. Flektiv sözder taŋbamen är dybysyn tügendemese jazuǧa da, oquǧa da şorqaq. Öitkenı, flektiv/ünşeŋ tılder üşın sözözgerım qūbylysy fleksilerdıŋ süiemelımen jüzege asady: fleksiler degenımız – boiyna bırneşe mändı jinaqtaǧan formanttar. Söitıp, flektiv tılder ärbır qyŋq etken dybysty dūrys taŋbalauǧa mäjbür bolady. Sonyŋ özınde ol tılderde «it dep jazylyp, şoşqa dep oqylu» mäselesı sol küiınde şeşılmesten kele jatyr. Flektiv tılder jazu jüiesıne kırıkken bızdıŋ aggliutinativ tılımız de sonyŋ jolyn qūşyp keledı: kökönıs dep jazyp, kögönüs dep aitamyz. Orfografiia men orpoefiiany «kündes» etıp qoiǧanbyz. Mıne osy qaişylyqtan qūtylǧysy keletınder «bır dybys – bır taŋba» prinsipıne jügıngısı keledı.
Aggliutinativ/buynşaŋ, jalǧamaly qazaq tılı ondai ūsaqtyqty jaratpaidy, öitkenı ol bütın bır buyndy ne buynşaqty/mikrobuyndy bır taŋbamen de jazyp ketuge keŋpeiıldı tıl. Būny 1923 jylǧy bekıtılgen alǧaşqy resmi emle erejesınıŋ özı «bır dybys – bır taŋba» emes, «bırneşe dybys – bır taŋba» prinsipımen jazylǧanyn da aŋǧaraiyq. Būl ereje üzıgın zertteuşı E.Maralbek myrza özınıŋ «Qazaq emle erejelerınıŋ qalyptasu tarihy» maqalasynda «Eskertu: mätın emle erejelerı bolǧandyqtan erejelerdıŋ naqty sipatyn körsetu üşın tüp nūsqaǧa dälme-däl transkripsiia jasaldy» degen maŋyzdy eskertuın qūp ala otyryp, myna sözderdıŋ sol kezdegı jazyluyna män berelık:
- dausty – dauysty
- noqatsz – noqatsyz
- qoiylb – qoiylyp
- būunda – buynda
- jazlmaidy – jazylmaidy
- būun – buyn
- aşq – aşyq
- sözdŋ – sözdıŋ
- soŋnda – soŋynda
- astnda – astynda
- bolmaǧandqtan – bolmaǧandyqtan
- äzrge – äzırge
- ūtrly - ūtyrly
- tk – tık
- älpbıiınen – älıpbiınen
- mūnŋ – mūnyŋ
- üşkl – üşkıl
- qalbty – qalypty
- būuynnda – buynynda.
Bırınşı baǧandaǧy Ahmet Baitūrsynūlynyŋ jazuy bügıngı kirilşe jazumen «bır dybys – bır taŋba» talabyna säikese qoimaityn, onyŋ ornyna qysaŋ I/Y dybystarynyŋ taŋbalanbau ülgısın körıp otyrmyz. Būl şyn mänınde aggliutinativ tılge tän jazudyŋ bır körınısı bolatyn! Ūlt ūstazy sol tıl qaǧidatyna baǧynǧan adam! Al bız kerısınşe jat qaǧidatqa tıldı baǧyndyryp kelemız.
Eger de atalmyş jazu ülgısın odan ärı jetıldırgende, qaǧidalau barysynda qazaq orfografiiasy men fonemagrafiiasynyŋ barynşa tiımdı de oŋtaily şeşımı tabylar edı. Bıraq tarihi ahual bızdı ondai mümkındıkke qol jetkızbedı.
Ökınışke qarai, bügınde jazu arqyly qazaq dybystaryn tügendeu tehnologiiasyn qolǧa alǧan ǧalymdar qazaq emlesın şūlǧaudai şūbalyŋqy qalypqa tüsıretının aŋǧarmai qalyp jür. Aggliutinativ tıl üşın «bır dybys – bır taŋba» prinsipı jazudy barynşa qiyndatyp, oqudy ejıkteuge mäjbür etetın oraşolaq emlenı tudyrady. Orfoepiialyq transkripsiiany fonemagrafiiaǧa ainaldyru tılge ǧana emes tılbılım salasyna obal. Jäne de jalǧanbaly tıldıŋ jazba sipatyn şūbalaŋqylyqqa ainaldyratyny sondai, qazaq tılınıŋ jazba kölemı kemınde 25-30 paiyzǧa ūlǧaiady. Būl jazarmandy da şoşytady, jazu jūmysy men şyǧynynyŋ da kölemın enapat etedı. Būndai jazuy bar tılden tıldık orta tūiyqqa tıreledı; jazu mümkın bolmaidy; tıldık qauym ondai tılden bas tartady. Būl tıldıŋ tabiǧasyn tūtynuşylar men üirenuşılerge kürdelı etıp körsetedı.
Mysaly üşın «bır dybys – bır taŋba» prinsipıne baǧyndyryp, tıl bılım ǧylymynyŋ aqsaqaly Nūrgeldı Uälidıŋ «Orfografiiaǧa oŋtaily älıpbi kerek» atty sūhbatyna süiene otyryp, myna sözderdı qarastyraiyq:
Bülınu – bülünüu
Ūrynu – ūrūnūu
Suynu – sūuūnūu
Jylynu – jylynūu
Sūrqiia – sūrqyia
Susyldyq – sūusyldaq
Qiiulastyruy - qyiūulastyrūuū
Oŋtaily älıpbi orfografiiaǧa da emes, orfoepiiaǧa da emes, eŋ aldymen tıldıŋ ündestık zaŋyn paş etetındei orfografiia men orfoepiiaǧa qyzmet etkızu qajet!
Şyn mänınde qazaq tılınıŋ emle teoriiasyn singarmologiiaǧa ikemdeuge batyldyqpen kırısetın reforma qajet, būl reforma jaŋaşa oilauǧa ǧana baǧynady. Būl jönınde belgılı fonolog, singarmonist ǧalym Älımhan Jüsıpbektıŋ «Singormologiia ili neizvestnyi singarmonizm» eŋbegı būl oiymyzdy odan ärı özektendıre tüsedı: Tiurkskaia (kazahskaia) transkripsiia imeet unikalnuiu osobennost – orfografiia ravna orfoepii – t.e. orfoepicheskaia ot prirody struktura tiurkskoi (kazahskoi) rechi ne trebuet spesialnogo trankripsionnogo obespecheniia pri foneticheskom analize tiurkskogo teksta...
«Tiurkosentrizm», eto – metody i prinsipy analiza kazahskogo (bolee şire tiurkskih, eşe şire uralo-altaiskih iazykov) iazyka, gde teoreticheskoi osnovoi analiza fonetiki iavliaetsia singarmologiia. Singarmologiia – razdel tiurkologii, izuchaiuşii strukturu zvukovogo stroia kazahskogo (tiurkskih iazykov) iazyka i funksionirovanie zvukov v kazahskoi (tiurkskoi) iazykovoi sisteme. Osnovnoi edinisei singarmologii iavliaetsia singema... V rezultate singarmologicheskih issledovanii ustroistvo kazahskogo (tiurkskih) iazyka predstanet v soverşenno novom, neprivychnom dlia indoevropeistiki, vide. Eto budet realnaia foneticheskaia kartina organichno prisuşaia zvukovomu stroiu kazahskogo (tiurkskih iazykov) iazyka. «Evroposentristskii», naviazannyi ko vsem tipologicheski razlichnym iazykam mira termin «fonologiia» pokazyvaet svoiu nesostoiatelnost.»
Būdan ärı osy oidy örbıtsek, qazaq tılınıŋ jaŋa orfografiiasyna, fonemagrafiiasyna SİNGEMAny taŋbalau jetkılıktı bolmaq. Singema – dybys emes, äbden ündesken, singarmolyq qalyptan şyqqan qosar dybystardan qūralǧan dybys bırlıgı. Bızdıŋ oiymyzşa, joǧaryda atalǧan Ii/Yi, Ūu/Üu, Yu/Iu dybystary ǧana emes, sonymen bırge aitylu kezınde singormoniialyq özgerıske qūbylatyn, atap aitqanda kökönıs-kögönüs türındegı qūbylys ta singemalyq jazu körınısı retınde moiyndaluy kerek.
Serık Erǧali,
pedagogika ǧylymdarynyŋ magistrı, lingvist
