Bügın «Egemendı Qazaqstan» gazetınde QR Memlekettık keŋesşısı E. Qarinnıŋ «Ūly dala köşpendıler örkenietınıŋ altyn besıgı» atty maqalasy jariialandy. Maqala oqyrmandar jäne ǧylymi zertteuşıler tarapynan zor qyzyǧuşylyq tanytuda. Ol nesımen maŋyzdy? Osyny saraptap köreiık...
...Tarih – adamzat paida bolǧannan bergı qalyptasyp kele jatqan qoǧamnyŋ evoliusiiasy, adamzat qoǧamynyŋ bügıngı künge deiıngı qalyptasuy men damuynyŋ jalpylama kartinasy, realdy ömır süruınıŋ naqty däleldemesı men aiǧaǧy ekendıgı sözsız. Degenmen, tarihi jady adamzattyŋ sanaly ömır keşıp, qoǧamdyq özındık sananyŋ qalyptasu kezeŋınen bastau alady. Tarih – jeke dara oqşau ömır süretın adamdardyŋ tırşılıgın emes, tūlǧa men qoǧam tūtasqan adamzattyŋ ǧūmyr keşuın saralaidy. Ärine, adamdar tarihty jasau üşın qauymdasqan joq, bıraq, qauymdastyqtyŋ bügıngı künge deiıngı evoliusiiasy tarihty qūraidy. Demek, tarih – adamzattyŋ qauymdasyp qana ömır süre alatynynyŋ kuäsı, basqa ekınşı jol – joq.
Bıraq tarih turaly aitqanda, «tarih ǧylymyn», «tarih pänın», «tarihtyŋ özın», «saiasi ideologiialyq tarihty» t.b. ajyratyp qarastyrǧan jön (keibır közqarastar būlardy aralastyryp jıberedı). Mäselen, tarih ǧylymy tarihtyŋ özın tek ötkennıŋ oqiǧalarynyŋ tızbegı emes, köpqyzmettı, köpqūrylymdy qazırgı zamanǧa qajettı äleumettık institut retınde qarastyrady.
Tarihty oqyp bıludıŋ (tarih pänı) alǧyşarttary: tarihi jady, tarihi progress, tarihi qajettılık t.b. qūrylymdardan tūrady. Iаǧni, Tarih – jalpyadamzatqa ortaq onyŋ genezisınen bastau alatyn bügıngı künge deiıngı evoliusiiasynyŋ üzdıksız kelbetı. Ol qaşanda adamdyq-äleumettık sipatta bolǧandyqtan, bütkıl adamzattyŋ damu jüiesı osy tarihqa kelıp bırıgedı. Adamzat qandai-ma taipa, ūlt, etnos, memleket bolmasyn tarih keŋıstıgınıŋ subektısı. Olar tarihty jasai otyra, tarihi jadyny qamtamasyz etedı, tarihi progress pen qajettılıktı qajetsınedı.
Ötkennıŋ adamzattyq ortaq täjıribe ekendıgıne sözsız moiynsūnylady, prosestıŋ ärbır subektısı tarihi progresten oqşau bola almaǧandyǧyn jäne bola almaityndyǧyn tüisınedı. Ärbır memleket özınıŋ ötkenın ünemı esıne ūstaidy, tūtas adamzat ılgerılegen saiyn zamanynyŋ jaqsarǧanyna köz jetedı de, bolaşaqtaǧy progress qūbylysyn terıs körmeidı.
Bızdıŋ qazaq halqynyŋ akademiialyq tarihy osy soŋǧy ūlttyq tarih jazylǧanǧa deiın būryn-soŋdy tolyqqandy şynaiy mänge ie bola almady, köp jaǧdaida, orystandyru men vesternizasiianyŋ yqpalynda boldy. Degenmen, täuelsızdık alǧannan keiın bırte-bırte şynaiylyqqa qarai bet tüzep keledı. E. Qarin de özınıŋ «Ūly dala köşpendıler örkenietınıŋ altyn besıgı» atty maqalasynda atap ötkendei, jalǧan tarihtan taza aqiqatqa qarai betbūrys betalystary bırneşe kezeŋderden ötken. Ol da jai kezeŋder emes, qanşama qiynşylyqtar men Keŋes Odaǧy tūsynda tarihşylardy qudalaulardy bastan ötkerıp baryp, küres arqyly kele jatqan ūmtylys. Bügıngı taŋda äzırge soŋǧy ūlttyq tarihty jazu 7 tomdyqpen tiianaqtaldy. Bıraq, joǧarydaǧy maqalada aitylǧandai, «Ärine, basqa ǧylymdar sekıldı tarih ǧylymy da bır orynda tūrmaidy. Jetı tomdyqty tört qūbylasy tügel, san myŋ jyldyq şejıremızdıŋ ūŋǧyl-şūŋǧyly tegıs qamtylǧan, eşbır kemşılıksız eŋbek dep tübegeilı baǧa beruge qaqymyz joq».
Būl tek tarihqa ǧana qatysty emes, neorasionalister tūjyrymdaǧandai, bılım damuyndaǧy ideialar ǧana emes, paradigmalardyŋ auysuy men ǧylymi jaŋalyqtar sol naqty bır baǧytta aiaqtalyp qalmaidy, ol şeksız jetıle beruı tiıs, tüpkılıktı aiaqtalǧan tūjyrymdama da bolmaidy.
Ūlttyq tarihty jazudaǧy eŋ basty ūstanym ol – şynailyq. Gegeldıŋ oiynşa, tarih filosofiiasy tarihty «qalai bolǧan, solai aiǧaqtar men oqiǧalar» boiynşa zertteu kerek, eşqandai da oidyn şyǧarylǧan apriorilar bolmauy tiıs. Sondyqtan, būǧan jetu üşın aqyl ünemı jūmys jasauy tiıs.
Bızdıŋ Qazaqstanda ūlttyq tarihtyŋ ädısnamasy men ony jazudyŋ filosofiialyq ädısnamasy tolyqqandy qūrylǧan joq (damymai qalǧan baǧyttardyŋ bırı), ärine, älemdık masştabta da, tarih filosofiiasy belgılı bır deŋgeide jetılgenmen, onyŋ baiandau tehnologiiasynda naqty, qataŋ ūstanymdar belgılenbegen, tıptı, ǧylym etikasy boiynşa da tarihty būrmalau, jalǧan tarih jasau «aiyptalmaidy». Liusen Fevr men Mark Blok negızın salǧan «Annaldar» jurnaly negızınde qalyptasqan HH ǧasyrdaǧy europadaǧy tarihi baǧyttardyŋ bırı – «Annaldar» mektebınde jalǧan tarih jazylǧannyŋ özınde, ol «ne üşın jäne kımge kerek» ekendıgı talqylandy. Al KSRO kezındegı bızdıŋ jalǧan tarihtyŋ jazylu sebebı aiqyn. «Ūly dala köşpendıler örkenietınıŋ altyn besıgı» atty maqalada tarihty jazudyŋ jalpy ädısnamalyq-ädıstemelık jaqtaryna da nazar audarylady. Bız tarih turaly mifterden qaşyp, jaŋa mifter qūruǧa ūmtylmauymyz qajettıgı naqty aitylady: «Bırınşıden, tarih, eŋ aldymen, ǧylymǧa negızdelıp jazyluǧa tiıs. Qandai da bır miftı joqqa şyǧaramyz, onymen küresemız dep ekınşı bır mifologiiaǧa jol bermeuımız kerek».
Iаǧni, demifologizasiia-remifologizasiia jürgızılmeuı tiıs. Tarih aşy şyndyqtyŋ de betıne tura qarauy kerek. Kei tūstarda, bızdıŋ keibır tarihşylar şyndyqtan görı ideologiiaǧa oiysatyndyǧy jasyryn emes: Resei otarşyldyǧynyŋ keibır tūstaryna basa nazar audarmau, arabtardyŋ türkı dalasyna islam dının qandy joryqtarmen taratuǧa degen ūmtylystary, handar men biler arasyndaǧy alauyzdyqtar, künı keşegı Keŋester Odaǧy däuırındegı ziialylardyŋ özara «satqyndyqtary» t.b.
Tarih pänınıŋ - tärbielık, sabaq alu, önegelık t.b. bırneşe funksiialary bar. Sonyŋ bırı – ūlttyq bıregeilıktı nyǧaitumen qatar, qazırgı qazaq halqy üşın qajettı dekolonizasiialyq funksiiasyn arnaiy institusiialau qajet. Iаǧni, tarih turaly baiandaular men talqylaularda osy baǧytty arnaiy qolǧa alatyn strategiialyq qūrylymdardy da jüzege asyruǧa tiıspız.
Tarihi qajettılık zaŋdylylyǧy jekelegen memleketterdı de älemdık örkenietke enuge erıktı-erıksız türde jetelep otyrady. Tarihtyŋ da qatelesuı yqtimal ärine, bıraq tarihi täjıribe odan saqtanudyŋ bırden-bır joly bolyp tabylady. Mäselen, Keŋester Odaǧy tarihtyŋ qatelıgı, bolaşaqta oǧan qaitadan jol aşylsa, eşbır halyq oǧan sanaly, erıktı türde barmauy yqtimal. Eger de, T.Mor men T. Kampanellanyŋ utopiialary sol kezeŋde ıske assa, tarihi qatelıkke ūşyrasa, odan keiıngı Keŋester Odaǧy mūndai qoǧam qūrmas edı dep te paiymdalady. Būl tarihtan sabaq alu men onyŋ önegelılık qyzmetı, endeşe, bız de ūlttyq tarihymyzdaǧy olqylyqtar men keleŋsız oqiǧalardan, qatelıkterden ünemı sabaq aluymyz kerek.
Qoǧamdyq sanamyzda qūldyq psihologiia yqpalynan qalyptasqan «özın-özı qor sanau», «özgelerden tömen qoiu» (äsırese, orystardan, europalyqtardan) stereotipterı älı tübegeilı joiylyp ketken joq. Al tarihymyzdaǧy örkeniettık jetıstıkterdı maqtanyş etu aiyp pen daŋǧazalyq emes, osy kemıstık keşenderınen (kompleks nepolnosennosti) aryludyŋ qūraly boluy tiıs.
Berık Ataş – Äl-Farabi atyndaǧy Qazaq Ūlttyq universitetınıŋ ūstazy
Äbdıraşit Bäkırūly – «Qazaq älemı» qoǧamy jetekşısı, filosof
