Sovet bilıgı 1938 jyly 25 aqpan – 13 nauryz arasynda eldegı qairatkerlerdı kün saiyn top-tobymen atty. Stalindık repressiianyŋ şyrqau şegı bolǧan osy oqiǧa qūrbandaryn eske alu turaly ärtürlı pıkırler aitylady.
1938 jylǧy aqpannyŋ 27-ıne auǧan tünı Almatyda sovet jendetterı qamaudaǧy 41 adamdy bır demde atty. 25 aqpanda bastalǧan toptap atu nauqany kezınde atylǧandar arasynda bır kezde sovettık Qazaqstanǧa qarsy bolǧan adamdar da, sovetı ükımetın qūrǧan – bır kezdegı qyzyl ükımet müşelerı de bar edı. Aqpannyŋ 25-ınen bastap nauryzdyŋ 13-ıne deiın 631 adam atyldy. Sovet bilıgınıŋ osynşa qyrǧyn jasauynyŋ sebebı ne? Tarihymyzdaǧy būl qaraly künder nege kömeskı tartyp barady? Būl turaly deputat bolmaǧan tarihşy men deputat bolǧan tarihşydan sūrap kördık.
«ATYLǦANDARDYŊ 75 PAIYZY – QAZAQTAR»
Dosent, tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty Erlan Sailaubai jappai quǧyn-sürgındı ūiymdastyruǧa sol kezde Mäskeuden sovettık Qazaqstandy basqaruǧa jıberılgen Levon Mirzoiannyŋ qatysy bar ekenın aitady.
- 1938 jyldyŋ 25 aqpanynan 13 nauryzyna deiıngı aralyqta Almaty qalasyndaǧy KSRO Joǧary Sotynyŋ Äskeri kollegiiasy qoǧamǧa yqpaly bar Qazaqstannyŋ ūlttyq deŋgeidegı Iliias Jansügırov, Säken Seifullin, Beiımbet Mailindy atu jazasyna kestı. Sondai-aq osy kezeŋde basşylyq qyzmette bolǧan Temırbek Jürgenov, Ūzaqbai Qūlymbetov, Seiıtqali Meŋdeşev siiaqty qairatkerler de qūrban boldy. Jalpy, osy aralyqta 631 adam atylǧan eken. Olar Almaty qalasyndaǧy NKVD türmesınıŋ jertölesınde atylǧan, - deidı tarihşy.
Aituynşa, 25 aqpanda – 39 adam, 26 aqpanda – 37 adam, 27 aqpan künı – 41 jäne 28 aqpanda 40 adam atylǧan.
- Atylǧandardyŋ 75 paiyzy – qazaqtar, odan basqasy orys, ukrain, gruzin, evrei, nemıs, armian, äzerbaijan azamattary boldy. Iаǧni memlekettık qyzmetten bastap qazaq qoǧamyna tanymal adamdarǧa deiın oqu-aǧartu salasynyŋ qyzmetkerlerı, jazuşylar, jalpy ziialy qauym jappai atylǧan. Būl kezde respublikany Levon Mirzoian degen adam basqaryp tūrǧan. Mirzoiannyŋ qanqily äreketı sonşalyq – sol kezde «halyq jauyn» äşkerelep atuǧa Ortalyq ükımettegı Stalinnen qosymşa 1600 limit sūraǧan. Ol kezde NKVD-ǧa är respublikaǧa mynanşa adam atyp, jazalau, halyq jaularyn äşkereleu kerek degen limit jıbergen bolatyn. Būl qyzyl terrordyŋ eŋ şaryqtau şegı edı. Ekı aptaǧa juyq uaqyt ışınde bükıl joǧary sanattaǧy memlekettık qyzmetkerler, halyqqa belgılı jazuşylar men öner qairatkerler atylyp kettı. Bır auyz sözben aitqanda Sovet ükımetın ūltty alǧa süireitın adamdardan tazartu prosesı jürgızıldı, - deidı tarihşy Erlan Sailaubai.
JAŊALYQ AUYLYNDAǦY QASIRETTI QORYM
Tarihşy Erlan Sailaubai osy nauqanda atylǧan quǧyn-sürgın qūrbandaryn jerlengen jerı köpke deiın belgısız bolyp kelgenın aitady. Keiın olardyŋ köbı qaida jerlengenın «Ädılet» tarihi aǧartuşylyq qoǧamy anyqtaǧan.
- Elımızde 1989 jyly «Ädılet» tarihi aǧartuşylyq qoǧamy qūryldy. «Ädılet» qoǧamy 1938 jyldyŋ 25 aqpany men 13 nauryz künderı aralyǧynda Almaty qalasyndaǧy NKVD-nyŋ jertölesınde 631 adam atylǧanyn anyqtaǧan. Derekterde NKVD jendetterı kün saiyn 39-43 adam aralyǧynda tūtqyndy atyp otyrǧany aitylady, - deidı Erlan Sailaubai.
Tarihşynyŋ aituynşa, 2000 jyldarda atylǧan adamdar qaida aparylyp, qaida kömıldı degen sūraqtar tudy. Būl baǧytta «Ädılet» tarihi aǧartuşylyq qoǧamy sübelı jūmys ıstedı. Äu basta atalǧan qoǧam ökılderı atylǧandardyŋ jerlengen jerı Almatydaǧy Boraldai auylynda dep jürdı. Keiın kuägerlerdıŋ sözı men estelıkterdegı derekterdı nazarǧa ala otyryp qūrbandardyŋ Almaty tübındegı Jaŋalyq degen auylǧa kömılgenı belgılı boldy.
- Qairatkerlerdı jappai köme bergen. Jaŋalyq auylyndaǧy qorymǧa 3500 adamnyŋ mürdesı kömılgen deidı. Keiın Jaŋalyq auylynda qūrbandar jerlengen jerge arnaiy eskertkış qoiyldy. Qazırgı taŋda jergılıktı äkımşılık ökılderı men qairatkerlerdıŋ ūrpaqtary sonda baryp, ziiarat etıp jatady, - deidı tarihşy Erlan Sailaubai.
QŪRBANY BÖLEK SAIаSİ QUǦYN-SÜRGIN JÄNE AŞARŞYLYQ
Erlan Sailaubaidyŋ aituynşa, elımızdıŋ ortalyq qalalarynyŋ maŋdarynda osyndai qorymdar barşylyq. Sondai-aq ol Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandary men Aşarşylyq qūrbandaryn eske alu künı bölek boluy kerek dep esepteidı.
- Mysaly, Aqtöbe qalasynyŋ tübındegı atu jazasyna kesılgen qorymǧa özım baryp, közımmen kördım. NKVD jendetterı atqan azamattardy qalanyŋ syrtyndaǧy qorymǧa aparyp, jerlei bergen. Būl derek sol zamandy körgen aqsaqaldardyŋ estelıgı arqyly anyqtaldy. Osynyŋ arqasynda qairatkerlerdıŋ basyna eskertkışter qoiyldy, - deidı Erlan Sailaubai.
Jyl saiyn 31 mamyr Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn eske alu künı retınde atalyp ötkıledı. Bıraq tarihşy būl künnıŋ arajıgın ajyratu kerek dep esepteidı.
- Aşarşylyq qūrbandary men Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn eske aludy bölu kerek. Kezınde tarihşy Talas Omarbekov «Saiasi quǧyn sürgın qūrbandary men Aşarşylyq qūrbandaryn eske alu künı öz aldyna jeke bolu kerek» dep aitqan bolatyn. Bızde ekı qaraly kün aralasyp ketıp, halyq qai künnıŋ qandai maŋyzy bar ekenın aŋǧara almai qaldy. Būl turaly jurnalisterden bastap deputattarǧa deiın mäselenı kötergen jön bolar edı. Halyqtyŋ betke ūstar azamattaryn ekı aptanyŋ ışınde közın joiyp, belgısız jerge kömıp tastau – ülken qasıret. Bızge qairatkerlerdıŋ jatqan jerı bertınge deiın belgısız bolyp keldı. Menıŋ oiymşa, 25 aqpan saiasi quǧyn-sürgın künı retınde azaly kün bolyp jariialanyp, bükıl respublika boiynşa atalyp ötıluı kerek. Būl kündı jastarǧa tarihi taǧylym beretındei eske aluymyz kerek», - deidı tarihşy Erlan Sailaubai.
«KÜNTIZBENIŊ JARTYSYN QARALY KÜNDER QŪRAǦAN BOLAR EDI»
Erlan Sailaubaidyŋ Aşarşylyq qūrbandaryn eske alu künı men Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn eske alu künı bölek bolu kerek degen oiymen Mäjılıs deputaty, tarih ǧylymdarynyŋ doktory Erkın Äbıl kelıspeitının aitady.
- Bızdıŋ tarihymyzda, äsırese HH ǧasyrdyŋ tarihynda qaraly datalar öte köp. Sondyqtan bız ärbır tarihi datany jeke atap jürsek, küntızbenıŋ jartysyn qaraly künder qūraǧan bolar edı. Sondyqtan bızde resmi türde bekıtılgen jappai quǧyn-sürgın qūrbandaryn eske alu künı bar, sonymen şektelemız, - deidı deputat.
Deputattyŋ aituynşa, Saiasi quǧyn-sürgın men Aşarşylyq – Keŋes zamanynyŋ qylmysy. Iаǧni, ol būl ekı näubettı bır-bırınen böle qarastyruǧa kelmeidı dep esepteidı.
- Menıŋ oiymşa ekeuı bır sebepten tuyndaǧan oqiǧa bolǧandyqtan ony bırge aityp, bırge körsetu kerek. Būl oqiǧalardyŋ negızgı sebebı – keŋes ükımetınıŋ qate saiasaty. Sondyqtan olardy böluge bolmaidy, - deidı Erkın Äbıl.
Ol jappai quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau jönınde memlekettık kommissia jūmysy resmi türde aiaqtalǧanymen, būl baǧyttaǧy jalpy jūmys jalǧasa beretının aitady.
- Biyl qarajat bölınıp, arnaiy top jūmysty jalǧastyryp jatyr. Men özım sol toptyŋ qūramyndamyn. Sondyqtan saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau jäne ony zertteu jalǧasady, - deidı Mäjılıs deputaty.
Ūqsas jaŋalyqtar
