Sovet bıligi 1938 jyly 25 aqpan – 13 naýryz arasynda eldegi qaıratkerlerdi kún saıyn top-tobymen atty. Stalındik repressııanyń shyrqaý shegi bolǵan osy oqıǵa qurbandaryn eske alý týraly ártúrli pikirler aıtylady.
1938 jylǵy aqpannyń 27-ine aýǵan túni Almatyda sovet jendetteri qamaýdaǵy 41 adamdy bir demde atty. 25 aqpanda bastalǵan toptap atý naýqany kezinde atylǵandar arasynda bir kezde sovettik Qazaqstanǵa qarsy bolǵan adamdar da, soveti úkimetin qurǵan – bir kezdegi qyzyl úkimet músheleri de bar edi. Aqpannyń 25-inen bastap naýryzdyń 13-ine deıin 631 adam atyldy. Sovet bıliginiń osynsha qyrǵyn jasaýynyń sebebi ne? Tarıhymyzdaǵy bul qaraly kúnder nege kómeski tartyp barady? Bul týraly depýtat bolmaǵan tarıhshy men depýtat bolǵan tarıhshydan surap kórdik.
«ATYLǴANDARDYŃ 75 PAIYZY – QAZAQTAR»
Doent, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty Erlan Saılaýbaı jappaı qýǵyn-súrgindi uıymdastyrýǵa sol kezde Máskeýden sovettik Qazaqstandy basqarýǵa jiberilgen Levon Mırzoıannyń qatysy bar ekenin aıtady.
- 1938 jyldyń 25 aqpanynan 13 naýryzyna deıingi aralyqta Almaty qalasyndaǵy KSRO Joǵary Sotynyń Áskerı kollegııasy qoǵamǵa yqpaly bar Qazaqstannyń ulttyq deńgeıdegi Ilııas Jansúgirov, Sáken Seıfýllın, Beıimbet Maılındy atý jazasyna kesti. Sondaı-aq osy kezeńde basshylyq qyzmette bolǵan Temirbek Júrgenov, Uzaqbaı Qulymbetov, Seıitqalı Meńdeshev sııaqty qaıratkerler de qurban boldy. Jalpy, osy aralyqta 631 adam atylǵan eken. Olar Almaty qalasyndaǵy NKVD túrmesiniń jertólesinde atylǵan, - deıdi tarıhshy.
Aıtýynsha, 25 aqpanda – 39 adam, 26 aqpanda – 37 adam, 27 aqpan kúni – 41 jáne 28 aqpanda 40 adam atylǵan.
- Atylǵandardyń 75 paıyzy – qazaqtar, odan basqasy orys, ýkraın, grýzın, evreı, nemis, armıan, ázerbaıjan azamattary boldy. Iaǵnı memlekettik qyzmetten bastap qazaq qoǵamyna tanymal adamdarǵa deıin oqý-aǵartý salasynyń qyzmetkerleri, jazýshylar, jalpy zııaly qaýym jappaı atylǵan. Bul kezde respýblıkany Levon Mırzoıan degen adam basqaryp turǵan. Mırzoıannyń qanqıly áreketi sonshalyq – sol kezde «halyq jaýyn» áshkerelep atýǵa Ortalyq úkimettegi Stalınnen qosymsha 1600 lımıt suraǵan. Ol kezde NKVD-ǵa ár respýblıkaǵa mynansha adam atyp, jazalaý, halyq jaýlaryn áshkereleý kerek degen lımıt jibergen bolatyn. Bul qyzyl terrordyń eń sharyqtaý shegi edi. Eki aptaǵa jýyq ýaqyt ishinde búkil joǵary sanattaǵy memlekettik qyzmetkerler, halyqqa belgili jazýshylar men óner qaıratkerler atylyp ketti. Bir aýyz sózben aıtqanda Sovet úkimetin ultty alǵa súıreıtin adamdardan tazartý proesi júrgizildi, - deıdi tarıhshy Erlan Saılaýbaı.
JAŃALYQ AÝYLYNDAǴY QASIRETTI QORYM
Tarıhshy Erlan Saılaýbaı osy naýqanda atylǵan qýǵyn-súrgin qurbandaryn jerlengen jeri kópke deıin belgisiz bolyp kelgenin aıtady. Keıin olardyń kóbi qaıda jerlengenin «Ádilet» tarıhı aǵartýshylyq qoǵamy anyqtaǵan.
- Elimizde 1989 jyly «Ádilet» tarıhı aǵartýshylyq qoǵamy quryldy. «Ádilet» qoǵamy 1938 jyldyń 25 aqpany men 13 naýryz kúnderi aralyǵynda Almaty qalasyndaǵy NKVD-nyń jertólesinde 631 adam atylǵanyn anyqtaǵan. Derekterde NKVD jendetteri kún saıyn 39-43 adam aralyǵynda tutqyndy atyp otyrǵany aıtylady, - deıdi Erlan Saılaýbaı.
Tarıhshynyń aıtýynsha, 2000 jyldarda atylǵan adamdar qaıda aparylyp, qaıda kómildi degen suraqtar týdy. Bul baǵytta «Ádilet» tarıhı aǵartýshylyq qoǵamy súbeli jumys istedi. Áý basta atalǵan qoǵam ókilderi atylǵandardyń jerlengen jeri Almatydaǵy Boraldaı aýylynda dep júrdi. Keıin kýágerlerdiń sózi men estelikterdegi derekterdi nazarǵa ala otyryp qurbandardyń Almaty túbindegi Jańalyq degen aýylǵa kómilgeni belgili boldy.
- Qaıratkerlerdi jappaı kóme bergen. Jańalyq aýylyndaǵy qorymǵa 3500 adamnyń múrdesi kómilgen deıdi. Keıin Jańalyq aýylynda qurbandar jerlengen jerge arnaıy eskertkish qoıyldy. Qazirgi tańda jergilikti ákimshilik ókilderi men qaıratkerlerdiń urpaqtary sonda baryp, zııarat etip jatady, - deıdi tarıhshy Erlan Saılaýbaı.
QURBANY BÓLEK SAIaSI QÝǴYN-SÚRGIN JÁNE AShARShYLYQ
Erlan Saılaýbaıdyń aıtýynsha, elimizdiń ortalyq qalalarynyń mańdarynda osyndaı qorymdar barshylyq. Sondaı-aq ol Saıası qýǵyn-súrgin qurbandary men Asharshylyq qurbandaryn eske alý kúni bólek bolýy kerek dep esepteıdi.
- Mysaly, Aqtóbe qalasynyń túbindegi atý jazasyna kesilgen qorymǵa ózim baryp, kózimmen kórdim. NKVD jendetteri atqan azamattardy qalanyń syrtyndaǵy qorymǵa aparyp, jerleı bergen. Bul derek sol zamandy kórgen aqsaqaldardyń esteligi arqyly anyqtaldy. Osynyń arqasynda qaıratkerlerdiń basyna eskertkishter qoıyldy, - deıdi Erlan Saılaýbaı.
Jyl saıyn 31 mamyr Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý kúni retinde atalyp ótkiledi. Biraq tarıhshy bul kúnniń arajigin ajyratý kerek dep esepteıdi.
- Asharshylyq qurbandary men Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alýdy bólý kerek. Kezinde tarıhshy Talas Omarbekov «Saıası qýǵyn súrgin qurbandary men Asharshylyq qurbandaryn eske alý kúni óz aldyna jeke bolý kerek» dep aıtqan bolatyn. Bizde eki qaraly kún aralasyp ketip, halyq qaı kúnniń qandaı mańyzy bar ekenin ańǵara almaı qaldy. Bul týraly jýrnalısterden bastap depýtattarǵa deıin máseleni kótergen jón bolar edi. Halyqtyń betke ustar azamattaryn eki aptanyń ishinde kózin joıyp, belgisiz jerge kómip tastaý – úlken qasiret. Bizge qaıratkerlerdiń jatqan jeri bertinge deıin belgisiz bolyp keldi. Meniń oıymsha, 25 aqpan saıası qýǵyn-súrgin kúni retinde azaly kún bolyp jarııalanyp, búkil respýblıka boıynsha atalyp ótilýi kerek. Bul kúndi jastarǵa tarıhı taǵylym beretindeı eske alýymyz kerek», - deıdi tarıhshy Erlan Saılaýbaı.
«KÚNTIZBENIŃ JARTYSYN QARALY KÚNDER QURAǴAN BOLAR EDI»
Erlan Saılaýbaıdyń Asharshylyq qurbandaryn eske alý kúni men Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý kúni bólek bolý kerek degen oıymen Májilis depýtaty, tarıh ǵylymdarynyń doktory Erkin Ábil kelispeıtinin aıtady.
- Bizdiń tarıhymyzda, ásirese HH ǵasyrdyń tarıhynda qaraly datalar óte kóp. Sondyqtan biz árbir tarıhı datany jeke atap júrsek, kúntizbeniń jartysyn qaraly kúnder quraǵan bolar edi. Sondyqtan bizde resmı túrde bekitilgen jappaı qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý kúni bar, sonymen shektelemiz, - deıdi depýtat.
Depýtattyń aıtýynsha, Saıası qýǵyn-súrgin men Asharshylyq – Keńes zamanynyń qylmysy. Iaǵnı, ol bul eki náýbetti bir-birinen bóle qarastyrýǵa kelmeıdi dep esepteıdi.
- Meniń oıymsha ekeýi bir sebepten týyndaǵan oqıǵa bolǵandyqtan ony birge aıtyp, birge kórsetý kerek. Bul oqıǵalardyń negizgi sebebi – keńes úkimetiniń qate saıasaty. Sondyqtan olardy bólýge bolmaıdy, - deıdi Erkin Ábil.
Ol jappaı qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý jóninde memlekettik kommıssıa jumysy resmı túrde aıaqtalǵanymen, bul baǵyttaǵy jalpy jumys jalǵasa beretinin aıtady.
- Bıyl qarajat bólinip, arnaıy top jumysty jalǵastyryp jatyr. Men ózim sol toptyń quramyndamyn. Sondyqtan saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý jáne ony zertteý jalǵasady, - deıdi Májilis depýtaty.
