Jaqynda äleumettık jelıde «Qazaqstaniia» degen sözdı tüsınbei, orynsyz syn aitylyp edı. Osyǧan bailanysty belgılı akademik Ädılhan Bekdıldaūly Baibatşa aǧamyz tüsınık berıptı. Sol sūhbatty özderıŋızben bölısudı jön sanadyq.
Belgılı ǧalym, geologiia-mineralogiia ǧylymynyŋ doktory, professor, Ūlttyq jaratylystanu ǧylymdary akademiiasynyŋ akademigı Ädılhan Baibatşaǧa geologiia ǧylymy turaly, jer qyrtysyn zertteu mäselelerı jaily saual qoiǧan edık.
– Ädılhan Bekdıldaūly, Prezident jas ǧalymdarmen kezdesuınde: «İnjener qaitadan märtebelı ärı ekonomikalyq jaǧynan tiımdı mamandyqqa ainaldy, soŋǧy jyldary jastardyŋ tehnikalyq mamandyqqa degen ynta-yqylasy arta tüsude» dep injener mamandyǧyn daiarlaudyŋ maŋyzyna erekşe toqtalǧan edı. Sız HH ǧasyrda «injenerlık geologiia» mamandyǧy boiynşa doktorlyq dissertasiia qorǧaǧan bırınşı qazaqsyz. Būl mamandyqqa qalai keldıŋız? Äŋgımenı osydan bastasaq.
– Menıŋ bükıl ǧūmyrym – geologiia, jer qyrtysyn geologiialyq barlau jäne injenerlık geologiia ǧylymymen bailanysty. Özım kezınde,osydan jarty ǧasyrdan astam uaqyt būryn Qazaq politehnikalyq institutynyŋ Geologiialyq barlau fakultetın bıtırdım.
Akademik Qanyş Sätbaevtyŋ bükıl düniejüzıne jaiylǧan daŋqynyŋ arqasynda 50, 60, 70-jyldary qazaq jastary jappai geologiia ǧylymy men injenerlık mamandyqtarǧa kele bastady. Sol ūly dürmektıŋ ışınde bız de boldyq. Ol kezde geologiia ǧylymy men injenerlık mamandyqtyŋ bedelı de asa zor bolatyn. Romantikasy qandai edı!
Geologiia ǧylymynyŋ özı san aluan saladan tūrady. Sonyŋ bärı jer qyrtysyn, onyŋ qazba bailyqtaryn zertteumen ainalysady. Qazaqstan siiaqty jer kölemı jönınen älemde toǧyzynşy oryn alatyn, qoinauy qazynaǧa toly memlekette būl eŋ aldyŋǧy şepte tūruǧa tiıstı ǧylym. Akademik Sätbaev osyny jaqsy tüsıngen. Özı geologiia ǧylymynyŋ Odaq boiynşa, düniejüzılık deŋgeide tanylǧan ǧūlamasy bolumen qatar,akademikter Ş.Esenov, A.Abdulin bastaǧan geologiianyŋ qazaqstandyq myqty ǧylymi mektebın qalyptastyryp kettı.
Özım jaily aitar bolsam, men 1977 jyly Qaraǧandy kömır kenışterın keşendı türde geologiia-geofizikalyq tūrǧydan zertteu taqyrybyna arnalǧan kandidattyq dissertasiiamdy Dnepropetrovsk ken institutynda qorǧadym. 80 jyldary Qaraǧandy politehnikalyq inistituty Jezqazǧan filialynda ūstazdyq jasap, fakultet dekany boldym. Keiın 1991 jyly Leningrad ken institutynyn ǧylymi keŋesınde «Zakonomernosti formirovaniia injenerno-geologicheskih uslovii mestorojdenii v terrigennyh formasiiah Sentralnogo Kazahstana» degen taqyrypta doktorlyq dissertasiiamdy oidaǧydai qorǧap şyqtym. Ūzaq jyldar boiy Q.Sätbaev atyndaǧy Qazaq ūlttyq tehnikalyq universtitetınde professor, kafedra meŋgeruşısı, Oqu-ädısteme departamentınıŋ direktory, bas ǧalym hatşy kyzmetın atqaryp, Qazaq-Britan tehnikalyq universitetınde kafedra meŋgeruşı, dekan bolyp geologiia salasynda injener mamandaryn daiarlauǧa qal-qadırımızşe üles qostyq.
Sız Prezident Q.Toqaevtyŋ injener mamandyǧynyŋ Qazaqstan üşın erekşe maŋyzdy ekendıgı jönındegı pıkırın dūrys atap öttıŋız. Qazır qazaq jastarynyŋ jappai osy mamandyqqa keluı siiaqty jaǧymdy tendensiia bastaldy. Bolaşaǧyn oilaityn, ǧylym men tehnikanyŋ, osy zamanǧy tehnologiianyŋ alǧy şebınde bolamyn degen el üşın būl öte maŋyzdy ürdıs dep bılemın. Osyny jer-jerde qoldap äketuımız kerek.
– Alaida qazaq jastarynyŋ jaŋa özıŋız aitqan injener mamandyǧyna degen qūştarlyǧy 90 jyldary kürt bäseŋdep kettı. Onyŋ syry nede dep oilaisyz?
– Onyŋ ekı sebebı bar. Toqsanynşy jyldary Keŋes zamanynda märtebesı de, bedelı de zor bolǧan ǧylymǧa degen közqaras tömendep kettı. Bolaşaǧynan özımız zor ümıt kütken jas ǧalymdardyŋ ülken bır toby ǧylymnan bizneske auysty. Būl üşın olardy kınälauǧa bolmas. Şynyn aitqanda, Qazaqstanda toqsanynşy jyldary ekonomikada naǧyz naryqtyqqatynastardy qalyptastyrǧandar däl osy ǧylym arqyly bizneske kelgen azamattar edı. Öitkenı olar kez kelgen mäselege ǧylymi oilau jüiesı arqyly qaraidy. Keiın olardyŋ ülken bır toby saiasatqa, memleket basqaru ısıne keldı.
Ekınşı jäne basty sebebı: toqsanynşy jyldary Qazaqstannyŋ eŋ ırı alpauyt käsıporyndarynyŋ şeteldık investorlardyŋqolyna ötuı. Olar elımızdıŋ qazba bailyqtaryn oŋai jolmen igerıp, tezırek paida tabudyŋ jolyna tüstı. Jaŋa tehnologiiany engızbedı, qosymşa geologiialyq barlau jūmystarymen mülde ainalyspady.
Mäselen, kezınde akademik Q.Sätbaev aşqan Ortalyq Qazaqstannyŋ asa bai metall, kömır kenderın igergen ündılık investordyŋ «Arselor-Mittal» kompaniiasy özıne deiın aşylǧan, barlanǧan, ken qory anyqtalǧan, tehnologiiasy jūmys ıstep tūrǧan mol bailyqty jeke dara ielenıp, aşyqtan aşyq tonauǧa köştı. Jaŋa tehnika, tehnologiia äkelmedı. Orasan zor kenornyna ie bola otyryp, qosymşa geologiialyq barlau jūmystaryn jürgızbedı, oǧan eşqandai qarajat ta, köŋıl de bölmedı. Mūnyŋ atyn Qazaqstan bailyǧyn naǧyz jabaiylyqpen tonau deuge bolady.
«Arselor-Mittal» bolaşaqty oilaǧan investor bolsa, elımız ben şeteldegı tehnikalyq universitetterde käsıporynǧa qajet injener kadrlaryn daiarlaumen ainalysuy kerek edı. Ol mūny mülde jyly jauyp qoiyp, öz elınen injener men menedjerler şaqyrdy. Nätijesınde,bızdıŋ qanşama talantty injenerlerımızjūmyssyz qaldy.
Qazır ol kettı. Soŋynda tau-tau bolyp üiılıp, ken qaldyqtary qaldy. Şetelde mūnyŋ bärı qaldyqsyz tehnologiia boiynşa igerılıp, öŋdeledı. Sondyqtan bız aldaǧy uaqytta elımızge kelgen ärbır şeteldık investorǧa qosymşa geologiialyq barlau jūmystaryn jürgızuge, injener kadrlaryn daiarlau jönınde aldyn ala qataŋ talaptar qoiuymyz kerek.
– Prezidentımız Q.Toqaevtyŋ bastamasymen Ata Zaŋymyzǧa 2022 jylǧy 6 mausymyndaengızılgen özgerısıne säikes qazır «Jer jäne onyŋ qoinauy, su közderı, ösımdıkter men januarlar düniesı, basqa da tabiǧi resurstar halyqqa tiesılı» emes pe?
– Dūrys aitasyz. Ata Zaŋymyzdyŋ däl osy 6-babynda: «Menşık mındet jükteidı, ony paidalanu sonymen qatar qoǧam igılıgıne de qyzmet etuge tiıs» dep jazylǧan. Halyq bailyǧyn tekten-tek taratyp beruge bolmaidy, investorlarǧa qoǧam igılıgıne qyzmet ısteitın mındet jükteu kerek. Onyŋ mänısı – sol ken orny ornalasqan eldı mekenge, qorşaǧan ortaǧa qūrmetpen, qamqorlyqpen qarau, halyqqa tiesılı bailyqty ūqyppen, ünemmen igeru degen söz. «Alaǧan qoldyŋ beregen boluyn» qadaǧalau kerekdep bılemın.
Men keiıngı jyldarda Norvegiianyŋ Oslo, Australiianyŋ Brisben jäne Oŋtüstık Afrika Respublikasynyŋ Keiptaun qalalarynda ötken Halyqaralyq geologiialyq kongresterge qatystym. Sonyŋ bärınde kenoryndardy igeru barysynda, eŋ aldymen, adamnyŋ densaulyǧy men qorşaǧan ortanyŋ ekologiiasy bırınşı orynǧa qoiylady. Otarşyldyq zamandaǧy jer qoinauyn, onyŋ qazba bailyqtaryn jabaiy jolmen tonau äldeqaşan kelmeske ketken. Bız bügınımızdı ǧana emes, erteŋımızdı, bolaşaǧymyzdy da oilauymyz kerek.
Geologiia ǧylymy Sätbaev zamanymen salystyrǧanda ǧylym men tehnikanyŋ, aqparattyq, sandyq jäne kompiuterlık tehnologiianyŋ keremet damuynyŋ arqasynda köpılgerılep kettı. Akademik Sätbaev özınıŋ ǧajaiyp ǧylymi tüisıgı, tuǧan jerıne degen zor mahabbaty jäne halqyma qyzmet etsem degen igı tılegınıŋ arqasynda qarapaiym ǧana geologiialyq qūraldardyŋ özımen-aq asa zor ken oryndaryn aşyp, Qazaqstannyŋ metallogeniialyq kartasyn jasap kettı. Bügıngı buyn sony basşylyqqa alyp, geologiia ǧylymyn alǧa jyljytuy qajet.
– Ol üşın ne ısteu qajet dep oilaisyz?
– Prezident Q.Toqaev aitqan ǧylymǧa, injenerlık mamandyqqa kelgen qazaqtardyŋ jas buynyn jaŋa maqsatqa jeguımız kerek. Ol üşın osy zamanǧy tehnika jäne tehnologiiamen jaraqtanǧan jaŋa laboratoriialar aşu qajet. Men qazır osyndai «İnnovasiialyq geologiia-mineralogiia laboratoriiasyn» aşyp, osy baǧyttaǧy ǧylymi-zertteu jūmystaryn jürgızıp kelemın. Däl osy laboratoriia negızınde alǧaşqy magistrler men RhD-lar da daiarlana bastaldy. Osyndai laboratoriia, ǧylymi ortalyqtar ärbır tehnikalyq univercitette boluy kerek. Täjıribemen bölısuge bız ärqaşan äzırmız.
– Keiıngı jyldarda qoǧamda geologiia pänın orta mektepterde oqytu mäselesı jiı köterıle bastady. Būǧan qalai qaraisyz?
– Öte dūrys qaraimyn ärı qos qolymdy köterıp qoldaimyn. Jalpy, däl osy mäselege kelgende bız damyǧan elderden köp artta qalyp qoidyq. Batys elderınıŋ orta mektep baǧdarlamalarynda baiaǧydan-aq «Geologiia» pänı bar. Bız älı künge deiın ony «Geografiia» pänı şeŋberınde oqytyp kelemız. Jalpy, batys elderınde joǧary synyptarǧa kelgende oquşylarǧa bızdegıdei barlyq pänderdı tügeldei mındettep oqytpaidy. Oquşynyŋ, ata-anasynyŋ qalauymen, balanyŋ öz yqylasyna qarai, kürdelı pänderdı bolaşaq mamandyǧyna säikes taŋdap, taldap oqytady. Mäselen, fizika-matematika, himiia-biologiia, geologiia-mineralogiia, qoǧamdyq ǧylymdar degen siiaqty.
Sätbaev, Äuezov, Marǧūlan Semeidegı keiın tehnikum bolǧan seminariiany bıtırgen. Sol orta mektep deŋgeiındegı qarapaiym oqu ornynda fizika, himiia, botanika, geografiiamen qatar «mineralogiia men geologiia» da derbes pän retınde oqytylǧan. Sätbaevtıŋ keiın ūly geolog bolyp qalyptasuyna mektepte oqyǧan däl osy pän septıgın tigızgen. Sondyqtan «Geologiia» pänın orta mektep baǧdarlamasyna engızu ideiasy öte dūrys dep esepteimın. Geologiia – jaratylystanu turaly barlyq ǧylymdardyŋ qainar bastauynda tūrǧan pän.
– Ortalyq Qazaqstan, Qaraǧandy, Jezqazǧan öŋırındegı asa ırı kenoryndardyŋ qory men olardy ūtymdy ärı tiımdı paidalanuǧa arnalǧan ondaǧan ǧylymi eŋbekter men monografiialar jazyp, tıptı ǧylymi jaŋalyq retınde avtorlyq kuälık te alǧan ǧalymsyz. Eŋbekterıŋızdıŋ bır bölıgı tarihi geologiia men paleontologiiaǧa arnalypty. Būl – jaŋalyqqa qūmar jastardy erekşe qyzyqtyratyn taqyryp. Osy salaǧa qalai keldıŋız?
– Būl ken mamandyǧyn taŋdaǧan kez kelgen studenttıŋ alǧaşqy kurstarda oqityn pänı. Özıŋız aitqandai, öte qyzyq ärı tanymy mol ǧylym salasy. Adamzat tarihy – öte qysqa tarih. Bızge jetken jazba derekter tarihy – Şumer zamanyndaǧy qyş taqtaişalardan jetken 5-6 myŋ jyldyq tarih. Al jerdıŋ tarihy tym ūzaq, ol million emes, milliardpen ölşenedı. Endı naqty sūraǧyŋyzǧa naqty jauap bereiın.
Men osydan 13 jyl būryn universitette ūzaq jyldar boiy oqyǧan leksiialarymnyŋ negızınde qazaq tılınde «Paleontologiia jäne tarihi geologiia» degen kölemı 378 bettık ırgelı oqulyq jazdym. Oǧan Ūlttyq ǧylym akademiiasynyŋ akademigı, geologiia-mineralogiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor Ǧ.Erǧaliev bastaǧan resenzentter oŋ pıkır jazyp, qoldady. Bılım jäne ǧylym ministrlıgı resmi türde oqulyq retınde bekıttı.
Osy oqulyqta jerdıŋ 4,6 milliard jyldyq öte ūzaq tarihyna qatysty qazırgı ǧylymi közqarastar jüiesın, onyŋ qabyq-qabattarynyŋ damuy, tırşılıktıŋ paida boluy, örkendeuın jan-jaqty körsettım. Onda jer betındegı superkontinentterdıŋ tüzıluı men olardyŋ derbeskontinentterge ydyrauy Qazaqstannyŋ jer tarihymen tyǧyz bailanysta zertteldı. Menı erekşe quantatyny 13 jyldan berı geologiia jäne kenoryndardy barlau, ken ısı jäne mūnai-gaz ısı mamandyqtary boiynşa bılım alatyn studentter «paleontologiia men tarihi geologiia» pänın osy oqulyqpen oqyp keledı.
Paleontologtar da arheologtar siiaqty. Arheologtar adam men onyŋ tynys-tırşılıgınıŋ tarihyn zerttese, bız milliardtaǧan, milliondaǧan jyldarǧa tereŋdep, Jer jäne ony mekendegen jan-januar men ösımdıkter älemınıŋ tarihyn zertteimız.
Osydan 2,6 milliard jyl būryn jer betınde Monogeia deiın superkontinent bolsa, 1,8 milliard jyl būryn Megageia, al 300 million jyl būryn Pangeia degen taǧy bır alyp kontinent ornyqty. Pantalassa atty älemdık mūhit qorşap tūrǧan superkontinenttıŋ (men ony qūjban deimın) qatparlanu nätijesınde oŋtüstıkte Gondvana, al soltüstıkke Lavraziia superqūrlyǧy paida boldy. Olar bırtındep jıktelıp, kontinentten Lavrentiia, Baltika, Sıbır nemese Angarida, Qazaqstaniia taǧy basqa qūrlyqtar bölınıp şyqty. Menıŋ oqulyǧymda 111 suret, 19 keste bar. Bärı sonda körsetılgen.
–Keiıngı kezde däl osy «Qazaqstaniiaǧa» bailanysty keibır blogerler äleumettık jelıde dau aita bastaǧan siiaqty. Būǧan ne der edıŋız?
– Būl älem paleontologtary men tarihi geologiia salasynyŋ ǧalymdary baiaǧyda moiyndaǧan ǧylymi atau. Qazaq, orys, aǧylşyn, nemıs, fransuz taǧy basqa tılderdegı jaryq körgen oqulyqtar, oqu qūraldary men ǧylymi anyqtamalyqtar jäne älemdık ensiklopediialarǧa äldeqaşan engen termin.
Pangeia ydyraǧan kezde-aq «Qazaqstaniia» degen mikrokontinent tüzılgen. Ol ǧalamşar qozǧalysy, qūrlyqtardyŋ ydyrauy, tüiısuı, bırıguı nätijesınde ünemı oryn auystyryp otyrǧan, bıraq eşqaşan joǧalyp ketpegen.
Keŋes zamanynda KSRO Ǧylym akademiiasynyŋ akademigı, KSRO Memlekettık syilyǧynyŋ laureaty, köptegen bedeldı şeteldık akademiialardyŋ akademigı V.Hainnyŋ älemnıŋ bırneşe tılıne audarylǧan «Tektonika kontinentov i okeanov» atty klassikalyq monografiiasynda: «Drevnie platformy – kratony, v vende – rannem paleozoe vstupili v plitnuiu stadiiu svoego razvitiia. Pri etom znachitelnaia chast Gondvany raspolagalas v vysokih şirotah iujnogo poluşariia, ostalnaia vmeste s Severnym i Iýjnym Kitaem v nizkih şirotah togo je poluşariia, a Lavrentiia, Sibir i Kazahstaniia – v nizkih şirotah severnogo poluşariia», – dep anyq körsetılgen. Men sızge būl däieksözdı onyŋ 2001 jyly şyqqan kıtabynan keltırıp otyrmyn. Al «Qazaqstaniia» mikrokontinentı jaily derektı men öz leksiialarymda odan 15-20 jyl būryn keltırgenmın. Būl tūjyrym qazır ǧalymda bırjolata ornyqty.
Älemdegı eŋ bedeldı ensiklopediia, jer jüzınıŋ eŋ aituly ǧalymdardyŋ qatysuymen şyǧarylatyn«Britannika» ensiklopediiasy. Kerek deseŋız, osy ensiklopediianyŋ «Silur» kezeŋıne qatysty maqalasynda «Qazaqstaniia» mikrokontinentı bır emes, üş märte atalady. Osy «Britannikada» arnaiy karta da berılgen. Onda Lavraziia, Baltika, Berensiia, Sıbırmen bırge Paleotetis teŋızınıŋ üstınde tūrǧan Qazaqstaniia mikroqūrlyǧynyŋatauy da, ornalasqan jerı de taiǧa taŋba basqandai anyq körsetılgen. Būdan artyq qandai dälel kerek?!
Qūrlyqtar milliardtaǧan jyldar būryn paida bolǧanymen, olardyŋ ataulary bızdıŋ zamanymyzda şyqqan. Osyny ajyrata bılu kerek. Mäselen, Lavrentiia kontinentı negızınde keiın Soltüstık Amerika qūrlyǧy qalyptasqan. Ol osy küngı AQŞ pen Kanada aumaǧyndaǧy Äulie Lavrentii özenınıŋ atauynan şyqqan. Özenge mūndai ataudy 1535 jyly fransuz zertteuşısı Jak Karte bergen, al Lavrentiia qūrlyǧy 350 million jyl būryn paida bolǧan. AQŞ pen Kanadada eşkım «būl qalai?» dep şu şyǧaryp jatqan joq.
«Beldeu» degen ūǧymdy bıldıretın «Baltika» atauy da antikalyq däuırde ǧylymi ainalysqa tüsken. Al qūrlyq Lavrentiiamen bır mezgılde paida bolǧan. Baltikany keibır ǧalymdar«Fennosarmatiia» dep te ataidy. Būl ataudy 1922 jyly nemıs ǧalymy G.Ştille ūsynǧan. Fenniia – osy küngı Finliandiianyŋ antikalyq däuırdegı atauy, al sarmattar qazaq dalasynda osydan ekı myŋ jyldan astam ömır sürgen saq taipalarynyŋ bır bölıgı.
Al endı mynaǧan nazar audaryŋyz: Baltika nemese «Fennosarmatiia» kembriige deiın, osydan ekı milliard jyl būryn tüzılgen. Al mūnymen salystyrǧanda Finliandiianyŋ paida bolǧany künı keşe ǧana, bıraq «nege būlai?» dep dau şyǧaryp jatqan finndı körgen emespın.
– Jer tarihy tūrǧysynan alǧanda ejelgı «Qazaqstaniia» men bügıngı Qazaqstannyŋ arasynda tıkelei bailanys bar deisız ǧoi?
– Däl solai. Jerdıŋ tarihy tym ūzaq. Bız adamzat tarihyn myŋjyldyq, ǧasyr, jyl, aimen ölşeimız ǧoi. Jer tarihynyŋ da öz ölşemderı bar. Jer betındegı tektonikalyq uaqyt bölıktemelerı akron, eon, era, däuırlermen ölşenedı. Milliardtarmen ölşenetın kezeŋderde qūrlyqtar tüzıledı, qozǧalady, ydyraidy, tüiısedı, bırıgedı. Qazaqstaniia mikroqūrlyǧy da osyndai üzdıksız üderısterdıŋ nätijesınde osy küngı Qazaqstan aumaǧyna kelıp ornyqqan. Onyŋ bastapqy kölemı 1,3 million şarşy kilometr bolǧan. Būl – bügıngı Qazaqstannyŋ jartysyna juyǧy. Menıŋ oqulyǧymda jerdegı tektonikalyq qūbylystardyŋ är kezeŋınde Qazaqstaniianyŋ qalai jyljyp, bügıngı orynǧa qalai kelgenı arnaiy karta-syzbalarda naqty körsetılgen.
– Qazaqstannyŋ jer bailyǧy turaly köp aitylady. Ol qai kezeŋderde paida bolǧan?
– Būl – ülken äŋgıme. Mūnyŋ bärı Sätbaevtıŋ adal şäkırtı, akademik Aitmūhamed Abdulin aǧamyz «Qazaqstannyŋ geologiiasy men mineral resurstary» atty ırgelı eŋbegınde jäne menıŋardaqty ūstazym Ǧappar Erǧalievtıŋ «Tömengı paleozoidaǧy Qazaqstannyŋ stratigrafiiasy men paleontologiiasy» atty Memlekettık syilyqqa ie bolǧan monografiiasynda, basqa da geolog ǧalymdardyŋ eŋbekterınde jan-jaqty körsetılgen.
Menıŋ joǧaryda atalǧan oqulyǧymda negızınen kembrii, ordovik, silur, devon däuırlerınde paida bolǧan Qazaqstannyŋ qazba bailyqtary men kenoryndary tügel atalyp, onyŋ kartasyna deiın körsetılgen. Mäselen, kembriide Qazaqstandaǧy Bozşaköl mys kenorny, Qarataudaǧy fosforitter alaby paida bolsa, ordovikte Qazaqstandaǧy altyn kenderı tüzılgen. Silur jäne devon däuırlerınde Altaidaǧy polimetall kenoryndary, Ortalyq Qazaqstandaǧy qorǧasyn-myryş, temır-marganes kenderı qalyptasqan. Qaraǧandy, Şūbarköl jäne Qarajyrdaǧy kömır kenderı aty aityp tūrǧandai taskömır däuırınde paida bolǧan. Baiqaisyz ba, bügıngı Qazaqstan ejelgı Qazaqstaniiada tüzılgen kenoryndarynyŋ igılıgın körıp otyr. Būdan artyq qandai bailanys boluy mümkın?!
Bızdıŋ täuelsızdık alǧanymyzǧa otyz jyldan astam ǧana uaqyt öttı. Keŋes zamany «Qazaqstan»degen jeke memleket te, atau da bolmaǧan degen otarşyldyq tezistı sanamyzǧa sıŋırıp tastady. Olardyŋ ūǧymynda «Qazaqstan» degen atau tek Keŋestık kezde paida bolǧan, al «Qazaq handyǧynyŋ» arǧy jaǧynda qazaq degen ūlt bolmaǧan siiaqty. Būl öte qate ǧana emes, öte qauıptı tüsınık!
Menıŋ oiymşa, mūndai ǧylymǧa jat pıkır ekı türlı jaǧdaida aityluy mümkın. Bırınşısı – bılımsızdıkten. Mūndaida keşıruge bolady. Ekınşılerı – aram piǧyldan. Olardyŋ qūlaǧyna «qazaq», «Qazaqstan», «Qazaqstaniia» degen sözder türpıdei tiiuı mümkın. Aram piǧyldaǧylar bızdıŋ halqymyzdyŋ da, jerımızdıŋ de tarihyn moiyndamauǧa tyrysady. Mūndailardyŋ bılmegenın ūqtyryp, jönge salu qajet.
Qazaq jerınıŋ de, halqynyŋ da tarihy – öte bai tarih. Tek sony zerttep qana qoimai, ūǧynyqty tılmen jas ūrpaqtyŋ sanasyna sıŋıre bıluımız kerek.
– Jastar ǧylymǧa qyzyǧuy üşın ne ısteu kerek? Qandai keŋes aitasyz?
– «Ǧylymǧa kelıŋder» deimın. Būl – şet-şegın eşkım älı tanyp bolmaǧan ǧajaiyp älem. Aşylmaǧan jaŋalyqtar qanşama?!
Nuklein qyşqylyn 1868 jyly İogann Mişer degen şveisarlyq ǧalym aşqan. Keiın 1939 jyly ǧalymdardyŋ ülken bır toby odan RNK (ribonuklein qyşqylyn) bölıp şyǧardy. Al osy jaqynda ǧana biylǧy jyldyŋ medisina jäne fiziologiia salasyndaǧy Nobel syilyǧynamerikalyq Viktor Embros pen Geri Ravkanǧa genetikada erekşe rol atqaratyn mikro-RNK-ny aşqany üşın berdı. Kördıŋız be? Ǧylym üzdıksız damu üstınde. Bızge barlyq saladaǧy ǧalymdar kerek. Geolog-injener retınde tuǧan jerınıŋ bailyǧyn eseleudı alǧa qoiǧan jastarǧa geologiiamamandyǧyna kelıŋder deimın.
Biyl säuır aiynda Q.Toqaev ǧalymdardyŋ ülken bır tobymen kezdesıp, qazaq ǧylymynyŋ aldyna jaŋa mındetter qoidy. Maǧan Prezidenttıŋ ekonomikany örkendetu üşın ǧylymdy damytu kerek jäne ūlttyq ekonomikadaǧy strategiialyq maqsattardy şeşu üşın ǧylymdy ırı öndırıspen bailanystyru qajet degen ekı tezisı erekşe ūnady. Osyny Qazaqstannyŋ alpauyt käsıporyndaryn öz menşıgıne alǧan investorlarünemı basşylyqqa aluy kerek.
Qazaqstannyŋ bolaşaǧy – ǧylymda, al ony alǧa aparatyn jastar. Sondyqtan öz elınıŋ, öz halqynyŋ bolaşaǧyn oilaityn jas ūrpaq ökılderı ǧylymǧa köptep kelgenı dūrys.
– Äserlı äŋgımeŋızge köp raqmet!
Äŋgımelesken Gülzina BEKTAS
”Aiqyn” gazetınen alyndy
