Jaqynda áleýmettik jelide «Qazaqstanııa» degen sózdi túsinbeı, orynsyz syn aıtylyp edi. Osyǵan baılanysty belgili akademık Ádilhan Bekdildauly Baıbatsha aǵamyz túsinik beripti. Sol suhbatty ózderińizben bólisýdi jón sanadyq.
Belgili ǵalym, geologııa-mıneralogııa ǵylymynyń doktory, professor, Ulttyq jaratylystaný ǵylymdary akademııasynyń akademıgi Ádilhan Baıbatshaǵa geologııa ǵylymy týraly, jer qyrtysyn zertteý máseleleri jaıly saýal qoıǵan edik.
– Ádilhan Bekdildauly, Prezıdent jas ǵalymdarmen kezdesýinde: «Injener qaıtadan mártebeli ári ekonomıkalyq jaǵynan tıimdi mamandyqqa aınaldy, sońǵy jyldary jastardyń tehnıkalyq mamandyqqa degen ynta-yqylasy arta túsýde» dep ınjener mamandyǵyn daıarlaýdyń mańyzyna erekshe toqtalǵan edi. Siz HH ǵasyrda «ınjenerlik geologııa» mamandyǵy boıynsha doktorlyq dıssertaııa qorǵaǵan birinshi qazaqsyz. Bul mamandyqqa qalaı keldińiz? Áńgimeni osydan bastasaq.
– Meniń búkil ǵumyrym – geologııa, jer qyrtysyn geologııalyq barlaý jáne ınjenerlik geologııa ǵylymymen baılanysty. Ózim kezinde,osydan jarty ǵasyrdan astam ýaqyt buryn Qazaq polıtehnıkalyq ınstıtýtynyń Geologııalyq barlaý fakýltetin bitirdim.
Akademık Qanysh Sátbaevtyń búkil dúnıejúzine jaıylǵan dańqynyń arqasynda 50, 60, 70-jyldary qazaq jastary jappaı geologııa ǵylymy men ınjenerlik mamandyqtarǵa kele bastady. Sol uly dúrmektiń ishinde biz de boldyq. Ol kezde geologııa ǵylymy men ınjenerlik mamandyqtyń bedeli de asa zor bolatyn. Romantıkasy qandaı edi!
Geologııa ǵylymynyń ózi san alýan saladan turady. Sonyń bári jer qyrtysyn, onyń qazba baılyqtaryn zertteýmen aınalysady. Qazaqstan sııaqty jer kólemi jóninen álemde toǵyzynshy oryn alatyn, qoınaýy qazynaǵa toly memlekette bul eń aldyńǵy shepte turýǵa tıisti ǵylym. Akademık Sátbaev osyny jaqsy túsingen. Ózi geologııa ǵylymynyń Odaq boıynsha, dúnıejúzilik deńgeıde tanylǵan ǵulamasy bolýmen qatar,akademıkter Sh.Esenov, A.Abdýlın bastaǵan geologııanyń qazaqstandyq myqty ǵylymı mektebin qalyptastyryp ketti.
Ózim jaıly aıtar bolsam, men 1977 jyly Qaraǵandy kómir kenishterin keshendi túrde geologııa-geofızıkalyq turǵydan zertteý taqyrybyna arnalǵan kandıdattyq dıssertaııamdy Dnepropetrovsk ken ınstıtýtynda qorǵadym. 80 jyldary Qaraǵandy polıtehnıkalyq ınıstıtýty Jezqazǵan fılıalynda ustazdyq jasap, fakýltet dekany boldym. Keıin 1991 jyly Lenıngrad ken ınstıtýtynyn ǵylymı keńesinde «Zakonomernostı formırovanııa ınjenerno-geologıcheskıh ýslovıı mestorojdenıı v terrıgennyh formaııah entralnogo Kazahstana» degen taqyrypta doktorlyq dıssertaııamdy oıdaǵydaı qorǵap shyqtym. Uzaq jyldar boıy Q.Sátbaev atyndaǵy Qazaq ulttyq tehnıkalyq ýnıverstıtetinde professor, kafedra meńgerýshisi, Oqý-ádisteme departamentiniń dırektory, bas ǵalym hatshy kyzmetin atqaryp, Qazaq-Brıtan tehnıkalyq ýnıversıtetinde kafedra meńgerýshi, dekan bolyp geologııa salasynda ınjener mamandaryn daıarlaýǵa qal-qadirimizshe úles qostyq.
Siz Prezıdent Q.Toqaevtyń ınjener mamandyǵynyń Qazaqstan úshin erekshe mańyzdy ekendigi jónindegi pikirin durys atap óttińiz. Qazir qazaq jastarynyń jappaı osy mamandyqqa kelýi sııaqty jaǵymdy tendenııa bastaldy. Bolashaǵyn oılaıtyn, ǵylym men tehnıkanyń, osy zamanǵy tehnologııanyń alǵy shebinde bolamyn degen el úshin bul óte mańyzdy úrdis dep bilemin. Osyny jer-jerde qoldap áketýimiz kerek.
– Alaıda qazaq jastarynyń jańa ózińiz aıtqan ınjener mamandyǵyna degen qushtarlyǵy 90 jyldary kúrt báseńdep ketti. Onyń syry nede dep oılaısyz?
– Onyń eki sebebi bar. Toqsanynshy jyldary Keńes zamanynda mártebesi de, bedeli de zor bolǵan ǵylymǵa degen kózqaras tómendep ketti. Bolashaǵynan ózimiz zor úmit kútken jas ǵalymdardyń úlken bir toby ǵylymnan bızneske aýysty. Bul úshin olardy kinálaýǵa bolmas. Shynyn aıtqanda, Qazaqstanda toqsanynshy jyldary ekonomıkada naǵyz naryqtyqqatynastardy qalyptastyrǵandar dál osy ǵylym arqyly bızneske kelgen azamattar edi. Óıtkeni olar kez kelgen máselege ǵylymı oılaý júıesi arqyly qaraıdy. Keıin olardyń úlken bir toby saıasatqa, memleket basqarý isine keldi.
Ekinshi jáne basty sebebi: toqsanynshy jyldary Qazaqstannyń eń iri alpaýyt kásiporyndarynyń sheteldik ınvestorlardyńqolyna ótýi. Olar elimizdiń qazba baılyqtaryn ońaı jolmen ıgerip, tezirek paıda tabýdyń jolyna tústi. Jańa tehnologııany engizbedi, qosymsha geologııalyq barlaý jumystarymen múlde aınalyspady.
Máselen, kezinde akademık Q.Sátbaev ashqan Ortalyq Qazaqstannyń asa baı metall, kómir kenderin ıgergen úndilik ınvestordyń «Arselor-Mıttal» kompanııasy ózine deıin ashylǵan, barlanǵan, ken qory anyqtalǵan, tehnologııasy jumys istep turǵan mol baılyqty jeke dara ıelenip, ashyqtan ashyq tonaýǵa kóshti. Jańa tehnıka, tehnologııa ákelmedi. Orasan zor kenornyna ıe bola otyryp, qosymsha geologııalyq barlaý jumystaryn júrgizbedi, oǵan eshqandaı qarajat ta, kóńil de bólmedi. Munyń atyn Qazaqstan baılyǵyn naǵyz jabaıylyqpen tonaý deýge bolady.
«Arselor-Mıttal» bolashaqty oılaǵan ınvestor bolsa, elimiz ben sheteldegi tehnıkalyq ýnıversıtetterde kásiporynǵa qajet ınjener kadrlaryn daıarlaýmen aınalysýy kerek edi. Ol muny múlde jyly jaýyp qoıyp, óz elinen ınjener men menedjerler shaqyrdy. Nátıjesinde,bizdiń qanshama talantty ınjenerlerimizjumyssyz qaldy.
Qazir ol ketti. Sońynda taý-taý bolyp úıilip, ken qaldyqtary qaldy. Shetelde munyń bári qaldyqsyz tehnologııa boıynsha ıgerilip, óńdeledi. Sondyqtan biz aldaǵy ýaqytta elimizge kelgen árbir sheteldik ınvestorǵa qosymsha geologııalyq barlaý jumystaryn júrgizýge, ınjener kadrlaryn daıarlaý jóninde aldyn ala qatań talaptar qoıýymyz kerek.
– Prezıdentimiz Q.Toqaevtyń bastamasymen Ata Zańymyzǵa 2022 jylǵy 6 maýsymyndaengizilgen ózgerisine sáıkes qazir «Jer jáne onyń qoınaýy, sý kózderi, ósimdikter men janýarlar dúnıesi, basqa da tabıǵı resýrstar halyqqa tıesili» emes pe?
– Durys aıtasyz. Ata Zańymyzdyń dál osy 6-babynda: «Menshik mindet júkteıdi, ony paıdalaný sonymen qatar qoǵam ıgiligine de qyzmet etýge tıis» dep jazylǵan. Halyq baılyǵyn tekten-tek taratyp berýge bolmaıdy, ınvestorlarǵa qoǵam ıgiligine qyzmet isteıtin mindet júkteý kerek. Onyń mánisi – sol ken orny ornalasqan eldi mekenge, qorshaǵan ortaǵa qurmetpen, qamqorlyqpen qaraý, halyqqa tıesili baılyqty uqyppen, únemmen ıgerý degen sóz. «Alaǵan qoldyń beregen bolýyn» qadaǵalaý kerekdep bilemin.
Men keıingi jyldarda Norvegııanyń Oslo, Aýstralııanyń Brısben jáne Ońtústik Afrıka Respýblıkasynyń Keıptaýn qalalarynda ótken Halyqaralyq geologııalyq kongresterge qatystym. Sonyń bárinde kenoryndardy ıgerý barysynda, eń aldymen, adamnyń densaýlyǵy men qorshaǵan ortanyń ekologııasy birinshi orynǵa qoıylady. Otarshyldyq zamandaǵy jer qoınaýyn, onyń qazba baılyqtaryn jabaıy jolmen tonaý áldeqashan kelmeske ketken. Biz búginimizdi ǵana emes, erteńimizdi, bolashaǵymyzdy da oılaýymyz kerek.
Geologııa ǵylymy Sátbaev zamanymen salystyrǵanda ǵylym men tehnıkanyń, aqparattyq, sandyq jáne kompıýterlik tehnologııanyń keremet damýynyń arqasynda kópilgerilep ketti. Akademık Sátbaev óziniń ǵajaıyp ǵylymı túısigi, týǵan jerine degen zor mahabbaty jáne halqyma qyzmet etsem degen ıgi tileginiń arqasynda qarapaıym ǵana geologııalyq quraldardyń ózimen-aq asa zor ken oryndaryn ashyp, Qazaqstannyń metallogenııalyq kartasyn jasap ketti. Búgingi býyn sony basshylyqqa alyp, geologııa ǵylymyn alǵa jyljytýy qajet.
– Ol úshin ne isteý qajet dep oılaısyz?
– Prezıdent Q.Toqaev aıtqan ǵylymǵa, ınjenerlik mamandyqqa kelgen qazaqtardyń jas býynyn jańa maqsatqa jegýimiz kerek. Ol úshin osy zamanǵy tehnıka jáne tehnologııamen jaraqtanǵan jańa laboratorııalar ashý qajet. Men qazir osyndaı «Innovaııalyq geologııa-mıneralogııa laboratorııasyn» ashyp, osy baǵyttaǵy ǵylymı-zertteý jumystaryn júrgizip kelemin. Dál osy laboratorııa negizinde alǵashqy magıstrler men RhD-lar da daıarlana bastaldy. Osyndaı laboratorııa, ǵylymı ortalyqtar árbir tehnıkalyq ýnıvercıtette bolýy kerek. Tájirıbemen bólisýge biz árqashan ázirmiz.
– Keıingi jyldarda qoǵamda geologııa pánin orta mektepterde oqytý máselesi jıi kóterile bastady. Buǵan qalaı qaraısyz?
– Óte durys qaraımyn ári qos qolymdy kóterip qoldaımyn. Jalpy, dál osy máselege kelgende biz damyǵan elderden kóp artta qalyp qoıdyq. Batys elderiniń orta mektep baǵdarlamalarynda baıaǵydan-aq «Geologııa» páni bar. Biz áli kúnge deıin ony «Geografııa» páni sheńberinde oqytyp kelemiz. Jalpy, batys elderinde joǵary synyptarǵa kelgende oqýshylarǵa bizdegideı barlyq pánderdi túgeldeı mindettep oqytpaıdy. Oqýshynyń, ata-anasynyń qalaýymen, balanyń óz yqylasyna qaraı, kúrdeli pánderdi bolashaq mamandyǵyna sáıkes tańdap, taldap oqytady. Máselen, fızıka-matematıka, hımııa-bıologııa, geologııa-mıneralogııa, qoǵamdyq ǵylymdar degen sııaqty.
Sátbaev, Áýezov, Marǵulan Semeıdegi keıin tehnıkým bolǵan semınarııany bitirgen. Sol orta mektep deńgeıindegi qarapaıym oqý ornynda fızıka, hımııa, botanıka, geografııamen qatar «mıneralogııa men geologııa» da derbes pán retinde oqytylǵan. Sátbaevtiń keıin uly geolog bolyp qalyptasýyna mektepte oqyǵan dál osy pán septigin tıgizgen. Sondyqtan «Geologııa» pánin orta mektep baǵdarlamasyna engizý ıdeıasy óte durys dep esepteımin. Geologııa – jaratylystaný týraly barlyq ǵylymdardyń qaınar bastaýynda turǵan pán.
– Ortalyq Qazaqstan, Qaraǵandy, Jezqazǵan óńirindegi asa iri kenoryndardyń qory men olardy utymdy ári tıimdi paıdalanýǵa arnalǵan ondaǵan ǵylymı eńbekter men monografııalar jazyp, tipti ǵylymı jańalyq retinde avtorlyq kýálik te alǵan ǵalymsyz. Eńbekterińizdiń bir bóligi tarıhı geologııa men paleontologııaǵa arnalypty. Bul – jańalyqqa qumar jastardy erekshe qyzyqtyratyn taqyryp. Osy salaǵa qalaı keldińiz?
– Bul ken mamandyǵyn tańdaǵan kez kelgen stýdenttiń alǵashqy kýrstarda oqıtyn páni. Ózińiz aıtqandaı, óte qyzyq ári tanymy mol ǵylym salasy. Adamzat tarıhy – óte qysqa tarıh. Bizge jetken jazba derekter tarıhy – Shýmer zamanyndaǵy qysh taqtaıshalardan jetken 5-6 myń jyldyq tarıh. Al jerdiń tarıhy tym uzaq, ol mıllıon emes, mıllıardpen ólshenedi. Endi naqty suraǵyńyzǵa naqty jaýap bereıin.
Men osydan 13 jyl buryn ýnıversıtette uzaq jyldar boıy oqyǵan lekııalarymnyń negizinde qazaq tilinde «Paleontologııa jáne tarıhı geologııa» degen kólemi 378 bettik irgeli oqýlyq jazdym. Oǵan Ulttyq ǵylym akademııasynyń akademıgi, geologııa-mıneralogııa ǵylymdarynyń doktory, professor Ǵ.Erǵalıev bastaǵan reenzentter oń pikir jazyp, qoldady. Bilim jáne ǵylym mınıstrligi resmı túrde oqýlyq retinde bekitti.
Osy oqýlyqta jerdiń 4,6 mıllıard jyldyq óte uzaq tarıhyna qatysty qazirgi ǵylymı kózqarastar júıesin, onyń qabyq-qabattarynyń damýy, tirshiliktiń paıda bolýy, órkendeýin jan-jaqty kórsettim. Onda jer betindegi sýperkontınentterdiń túzilýi men olardyń derbeskontınentterge ydyraýy Qazaqstannyń jer tarıhymen tyǵyz baılanysta zertteldi. Meni erekshe qýantatyny 13 jyldan beri geologııa jáne kenoryndardy barlaý, ken isi jáne munaı-gaz isi mamandyqtary boıynsha bilim alatyn stýdentter «paleontologııa men tarıhı geologııa» pánin osy oqýlyqpen oqyp keledi.
Paleontologtar da arheologtar sııaqty. Arheologtar adam men onyń tynys-tirshiliginiń tarıhyn zerttese, biz mıllıardtaǵan, mıllıondaǵan jyldarǵa tereńdep, Jer jáne ony mekendegen jan-janýar men ósimdikter áleminiń tarıhyn zertteımiz.
Osydan 2,6 mıllıard jyl buryn jer betinde Monogeıa deıin sýperkontınent bolsa, 1,8 mıllıard jyl buryn Megageıa, al 300 mıllıon jyl buryn Pangeıa degen taǵy bir alyp kontınent ornyqty. Pantalassa atty álemdik muhıt qorshap turǵan sýperkontınenttiń (men ony qujban deımin) qatparlaný nátıjesinde ońtústikte Gondvana, al soltústikke Lavrazııa sýperqurlyǵy paıda boldy. Olar birtindep jiktelip, kontınentten Lavrentııa, Baltıka, Sibir nemese Angarıda, Qazaqstanııa taǵy basqa qurlyqtar bólinip shyqty. Meniń oqýlyǵymda 111 sýret, 19 keste bar. Bári sonda kórsetilgen.
–Keıingi kezde dál osy «Qazaqstanııaǵa» baılanysty keıbir blogerler áleýmettik jelide daý aıta bastaǵan sııaqty. Buǵan ne der edińiz?
– Bul álem paleontologtary men tarıhı geologııa salasynyń ǵalymdary baıaǵyda moıyndaǵan ǵylymı ataý. Qazaq, orys, aǵylshyn, nemis, franýz taǵy basqa tilderdegi jaryq kórgen oqýlyqtar, oqý quraldary men ǵylymı anyqtamalyqtar jáne álemdik enıklopedııalarǵa áldeqashan engen termın.
Pangeıa ydyraǵan kezde-aq «Qazaqstanııa» degen mıkrokontınent túzilgen. Ol ǵalamshar qozǵalysy, qurlyqtardyń ydyraýy, túıisýi, birigýi nátıjesinde únemi oryn aýystyryp otyrǵan, biraq eshqashan joǵalyp ketpegen.
Keńes zamanynda KSRO Ǵylym akademııasynyń akademıgi, KSRO Memlekettik syılyǵynyń laýreaty, kóptegen bedeldi sheteldik akademııalardyń akademıgi V.Haınnyń álemniń birneshe tiline aýdarylǵan «Tektonıka kontınentov ı okeanov» atty klassıkalyq monografııasynda: «Drevnıe platformy – kratony, v vende – rannem paleozoe vstýpılı v plıtnýıý stadııý svoego razvıtııa. Prı etom znachıtelnaıa chast Gondvany raspolagalas v vysokıh shırotah ıýjnogo polýsharııa, ostalnaıa vmeste s Severnym ı Iýjnym Kıtaem v nızkıh shırotah togo je polýsharııa, a Lavrentııa, Sıbır ı Kazahstanııa – v nızkıh shırotah severnogo polýsharııa», – dep anyq kórsetilgen. Men sizge bul dáıeksózdi onyń 2001 jyly shyqqan kitabynan keltirip otyrmyn. Al «Qazaqstanııa» mıkrokontınenti jaıly derekti men óz lekııalarymda odan 15-20 jyl buryn keltirgenmin. Bul tujyrym qazir ǵalymda birjolata ornyqty.
Álemdegi eń bedeldi enıklopedııa, jer júziniń eń aıtýly ǵalymdardyń qatysýymen shyǵarylatyn«Brıtannıka» enıklopedııasy. Kerek deseńiz, osy enıklopedııanyń «Sılýr» kezeńine qatysty maqalasynda «Qazaqstanııa» mıkrokontınenti bir emes, úsh márte atalady. Osy «Brıtannıkada» arnaıy karta da berilgen. Onda Lavrazııa, Baltıka, Berenııa, Sibirmen birge Paleotetıs teńiziniń ústinde turǵan Qazaqstanııa mıkroqurlyǵynyńataýy da, ornalasqan jeri de taıǵa tańba basqandaı anyq kórsetilgen. Budan artyq qandaı dálel kerek?!
Qurlyqtar mıllıardtaǵan jyldar buryn paıda bolǵanymen, olardyń ataýlary bizdiń zamanymyzda shyqqan. Osyny ajyrata bilý kerek. Máselen, Lavrentııa kontınenti negizinde keıin Soltústik Amerıka qurlyǵy qalyptasqan. Ol osy kúngi AQSh pen Kanada aýmaǵyndaǵy Áýlıe Lavrentıı ózeniniń ataýynan shyqqan. Ózenge mundaı ataýdy 1535 jyly franýz zertteýshisi Jak Karte bergen, al Lavrentııa qurlyǵy 350 mıllıon jyl buryn paıda bolǵan. AQSh pen Kanadada eshkim «bul qalaı?» dep shý shyǵaryp jatqan joq.
«Beldeý» degen uǵymdy bildiretin «Baltıka» ataýy da antıkalyq dáýirde ǵylymı aınalysqa túsken. Al qurlyq Lavrentııamen bir mezgilde paıda bolǵan. Baltıkany keıbir ǵalymdar«Fennosarmatııa» dep te ataıdy. Bul ataýdy 1922 jyly nemis ǵalymy G.Shtılle usynǵan. Fennııa – osy kúngi Fınlıandııanyń antıkalyq dáýirdegi ataýy, al sarmattar qazaq dalasynda osydan eki myń jyldan astam ómir súrgen saq taıpalarynyń bir bóligi.
Al endi mynaǵan nazar aýdaryńyz: Baltıka nemese «Fennosarmatııa» kembrııge deıin, osydan eki mıllıard jyl buryn túzilgen. Al munymen salystyrǵanda Fınlıandııanyń paıda bolǵany kúni keshe ǵana, biraq «nege bulaı?» dep daý shyǵaryp jatqan fınndi kórgen emespin.
– Jer tarıhy turǵysynan alǵanda ejelgi «Qazaqstanııa» men búgingi Qazaqstannyń arasynda tikeleı baılanys bar deısiz ǵoı?
– Dál solaı. Jerdiń tarıhy tym uzaq. Biz adamzat tarıhyn myńjyldyq, ǵasyr, jyl, aımen ólsheımiz ǵoı. Jer tarıhynyń da óz ólshemderi bar. Jer betindegi tektonıkalyq ýaqyt bóliktemeleri akron, eon, era, dáýirlermen ólshenedi. Mıllıardtarmen ólshenetin kezeńderde qurlyqtar túziledi, qozǵalady, ydyraıdy, túıisedi, birigedi. Qazaqstanııa mıkroqurlyǵy da osyndaı úzdiksiz úderisterdiń nátıjesinde osy kúngi Qazaqstan aýmaǵyna kelip ornyqqan. Onyń bastapqy kólemi 1,3 mıllıon sharshy kılometr bolǵan. Bul – búgingi Qazaqstannyń jartysyna jýyǵy. Meniń oqýlyǵymda jerdegi tektonıkalyq qubylystardyń ár kezeńinde Qazaqstanııanyń qalaı jyljyp, búgingi orynǵa qalaı kelgeni arnaıy karta-syzbalarda naqty kórsetilgen.
– Qazaqstannyń jer baılyǵy týraly kóp aıtylady. Ol qaı kezeńderde paıda bolǵan?
– Bul – úlken áńgime. Munyń bári Sátbaevtiń adal shákirti, akademık Aıtmuhamed Abdýlın aǵamyz «Qazaqstannyń geologııasy men mıneral resýrstary» atty irgeli eńbeginde jáne menińardaqty ustazym Ǵappar Erǵalıevtiń «Tómengi paleozoıdaǵy Qazaqstannyń stratıgrafııasy men paleontologııasy» atty Memlekettik syılyqqa ıe bolǵan monografııasynda, basqa da geolog ǵalymdardyń eńbekterinde jan-jaqty kórsetilgen.
Meniń joǵaryda atalǵan oqýlyǵymda negizinen kembrıı, ordovık, sılýr, devon dáýirlerinde paıda bolǵan Qazaqstannyń qazba baılyqtary men kenoryndary túgel atalyp, onyń kartasyna deıin kórsetilgen. Máselen, kembrııde Qazaqstandaǵy Bozshakól mys kenorny, Qarataýdaǵy fosforıtter alaby paıda bolsa, ordovıkte Qazaqstandaǵy altyn kenderi túzilgen. Sılýr jáne devon dáýirlerinde Altaıdaǵy polımetall kenoryndary, Ortalyq Qazaqstandaǵy qorǵasyn-myrysh, temir-margane kenderi qalyptasqan. Qaraǵandy, Shubarkól jáne Qarajyrdaǵy kómir kenderi aty aıtyp turǵandaı taskómir dáýirinde paıda bolǵan. Baıqaısyz ba, búgingi Qazaqstan ejelgi Qazaqstanııada túzilgen kenoryndarynyń ıgiligin kórip otyr. Budan artyq qandaı baılanys bolýy múmkin?!
Bizdiń táýelsizdik alǵanymyzǵa otyz jyldan astam ǵana ýaqyt ótti. Keńes zamany «Qazaqstan»degen jeke memleket te, ataý da bolmaǵan degen otarshyldyq tezısti sanamyzǵa sińirip tastady. Olardyń uǵymynda «Qazaqstan» degen ataý tek Keńestik kezde paıda bolǵan, al «Qazaq handyǵynyń» arǵy jaǵynda qazaq degen ult bolmaǵan sııaqty. Bul óte qate ǵana emes, óte qaýipti túsinik!
Meniń oıymsha, mundaı ǵylymǵa jat pikir eki túrli jaǵdaıda aıtylýy múmkin. Birinshisi – bilimsizdikten. Mundaıda keshirýge bolady. Ekinshileri – aram pıǵyldan. Olardyń qulaǵyna «qazaq», «Qazaqstan», «Qazaqstanııa» degen sózder túrpideı tııýi múmkin. Aram pıǵyldaǵylar bizdiń halqymyzdyń da, jerimizdiń de tarıhyn moıyndamaýǵa tyrysady. Mundaılardyń bilmegenin uqtyryp, jónge salý qajet.
Qazaq jeriniń de, halqynyń da tarıhy – óte baı tarıh. Tek sony zerttep qana qoımaı, uǵynyqty tilmen jas urpaqtyń sanasyna sińire bilýimiz kerek.
– Jastar ǵylymǵa qyzyǵýy úshin ne isteý kerek? Qandaı keńes aıtasyz?
– «Ǵylymǵa kelińder» deımin. Bul – shet-shegin eshkim áli tanyp bolmaǵan ǵajaıyp álem. Ashylmaǵan jańalyqtar qanshama?!
Nýkleın qyshqylyn 1868 jyly Iogann Mısher degen shveıarlyq ǵalym ashqan. Keıin 1939 jyly ǵalymdardyń úlken bir toby odan RNK (rıbonýkleın qyshqylyn) bólip shyǵardy. Al osy jaqynda ǵana bıylǵy jyldyń medıına jáne fızıologııa salasyndaǵy Nobel syılyǵynamerıkalyq Vıktor Embros pen Gerı Ravkanǵa genetıkada erekshe rol atqaratyn mıkro-RNK-ny ashqany úshin berdi. Kórdińiz be? Ǵylym úzdiksiz damý ústinde. Bizge barlyq saladaǵy ǵalymdar kerek. Geolog-ınjener retinde týǵan jeriniń baılyǵyn eseleýdi alǵa qoıǵan jastarǵa geologııamamandyǵyna kelińder deımin.
Bıyl sáýir aıynda Q.Toqaev ǵalymdardyń úlken bir tobymen kezdesip, qazaq ǵylymynyń aldyna jańa mindetter qoıdy. Maǵan Prezıdenttiń ekonomıkany órkendetý úshin ǵylymdy damytý kerek jáne ulttyq ekonomıkadaǵy strategııalyq maqsattardy sheshý úshin ǵylymdy iri óndirispen baılanystyrý qajet degen eki tezısi erekshe unady. Osyny Qazaqstannyń alpaýyt kásiporyndaryn óz menshigine alǵan ınvestorlarúnemi basshylyqqa alýy kerek.
Qazaqstannyń bolashaǵy – ǵylymda, al ony alǵa aparatyn jastar. Sondyqtan óz eliniń, óz halqynyń bolashaǵyn oılaıtyn jas urpaq ókilderi ǵylymǵa kóptep kelgeni durys.
– Áserli áńgimeńizge kóp raqmet!
Áńgimelesken Gúlzına BEKTAS
”Aıqyn” gazetinen alyndy
