«تاۋەلسىزدىك» دەگەن ۇعىم بار ەكەنىن العاش رەت تاريح ساباعىنان ەستىدىك. وعان دەيىن ۇلكەندەردىڭ اۋزىنان بۇل ءسوزدى ەستىگەن ەمەن. ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ ادامدارى «تاۋەلسىزدىك الدىق، كەڭەس وكىمەتى قۇلادى» دەگەن تىركەستەردى «ە-ە، سول كەزدە نان قىمباتتاپ، قيىنشىلىق كەز باستالعان ەدى عوي» دەۋمەن ەسكە الادى. 90-جىلداردى ايتا قالساڭ ەستيتىنىڭ «الا دوربانىڭ» اينالاسى. كەيدە ەلدەگىلەردەن: «ءاي، وسى تاۋەلسىزدىك الدىق دەگەندە ۇيدەن ءيىس شىعاردىڭدار ما؟» – دەپ سۇراۋعا جۇرەگىم داۋالامايدى. رەنجيسىڭ. وقىماعاننان، بىلىمسىزدىكتەن دەپ ويلاۋشى ەدىم. جوق. ولاي ەمەس سەكىلدى.
ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ ادامدارى «تاۋەلسىزدىك» دەگەن ۇعىمنىڭ ءوزىنىڭ نە ەكەنىن تۇسىنبەگەن-اۋ. ويتكەنى، ولار ەشكىمگە تاۋەلدى بولىپ كورمەگەن سەكىلدى. كەشەگى كەڭەس وكىمەتى بار كارىن قالاعا توگىپ، ەرتە مە، كەش پە، بارلىق اۋىل ادامدارى قالاعا ءبىر كەلەرىن بىلگەن بولار. ياعني اۋىلداعىلاردىڭ قولىندا كۇش جوق ەكەنىن ولار جاقسى ءتۇسىندى.
جالپى العاندا، قازاقستان 1991 جىلى تاۋەلسىزدىكتى كوپتى كورگەن قاريانىڭ «ە-ە» دەپ يەك قاعۋىنداي يشارامەن قابىلداعان سىڭايلى. بىراق، قاريادان اڭگىمە تىڭداعان كىسى بىلەدى عوي، قىسقا قايىرىلعان «ە-ە» دەگەن يشارانىڭ ارعى جاعىندا تاماقتىڭ ءبىر قىرنالىپ بارىپ، ايتىلاتىن قانشاما اڭگىمە جاتقانىن.
ال ءبىزدىڭ ءبىر كەزدەرى تەرريتوريا ءبولىنىسى تۇسىندا جانە اشارشىلىق پەن كامپەسكە كەزەڭدەرىندە شەكارااسقان قانداستارىمىز بۇل تاۋەلسىزدىكتى قالاي قابىلدادى؟ اتامەكەنىنە ورالۋعا اسىقتى دەۋگە بولار. بىراق سول تەرريتوريالاردىڭ ءوزى ءبىزدىڭ جەرىمىز، سول قازاقتىڭ اتامەكەنى ەكەنىن قايدا قويارسىڭ. ءجا، ءوز ۇلتىڭمەن اتتاس ەلدە ءومىر سۇرگەنگە نە جەتسىن. وسى ارمان جەتەگىندە قانشاما قانداسىمىز ەلىمىزگە كوشىپ كەلدى. وسى كوشپەن حالىق تولىستى، ادەبيەتى مەن ونەرى تولىستى. ءبىزدىڭ ونەرىمىزدە جاڭا ەسىمدەر پايدا بولدى. ءسوز ەتكەلى وتىرعان ءاننىڭ اۆتورلارى دا ارعى بەتتەن كەلگەن قانداستارىمىز. ءسوزى – اقىن الماس احمەتبەكتىكى. ءان اۆتورى – ەرمۇرات زەيىپحان. ءاننىڭ اتى – «كوك تۋدىڭ جەلبىرەگەنى».
بۇل ءان ەرتە شىققانىمەن، حالىققا كەشتەۋ تانىلدى. ويتكەنى، العاشىندا وپەرالىق مانەردە ورىندالعان بولاتىن. ورىنداۋشىسى – مايرا مۇحاممەدقىزى. ال ءاننىڭ جالپىحالىقتىق سيپات الۋى يبراگيم ەسكەندىردىڭ ورىنداۋىنان كەيىن بولدى. اقىن الماس احمەتبەك كوك تۋدى العاش قورعاستا كورگەن كەزىندە-اق ساناسىنا «كوك تۋدىڭ جەلبىرەگەنى» دەگەن جول ءتۇسىپتى. ەشبىر تاپسىرىسسىز، بىرەۋدىڭ ءوتىنىشىنسىز ولەڭ جولدارى جازىلىپ شىعادى. بۇل ولەڭگە ەڭ ءبىرىنشى ءان جازعان ەركىن ەرگەنۇلى دەگەن سازگەر ەكەن. بىراق ءان اقىننىڭ كوڭىلىنەن شىقپاي، وپەرا ءانشىسى ەرمۇرات زەيىپحانعا ءوتىنىش جاساعان. اقىن قۇل-كەرىم ەلەمەس ءان تاريحى جونىندە بىلاي دەيدى: «كۇزدىڭ كۇنى ەرمۇرات جاتاقحاناعا كەشىگىپ، كىرە الماي ساياباقتا تۇنەۋىنە تۋرا كەلەدى. اسىلى، جازۋشىلار وداعىنىڭ الدىنداعى ءبىر كەزدەردەگى ءشامشى، مۇقاعاليلار تۇنەپ جۇرەتىن ساياجاي بولسا كەرەك. كۇزدىڭ سۋىعى ءوتىپ، قالتىراپ جاتسا دا مويىماي: «ەلىمدە ءجۇرمىن ەمەس پە؟ نەسىن جاۋرايمىن؟» – دەپ جولدىڭ ارعى بەتىندەگى سول كەزدەگى ۇكىمەت ءۇيىنىڭ ماڭدايىنداعى كوك تۋعا قاراپ جاتىپ، وسى ءاندى ىڭىلداپ جاتىپ شىعارعان كورىنەدى».
ءاننىڭ قىسقاشا تاريحى وسى. ال توڭىرەگىندە ەكى ءتۇرلى پىكىر بار. ءبىرىنشىسى، ارعى بەتتەن كەلگەن قانداستارىمىز اراسىندا بۇل ءاندى شەكارا اسىپ كەلگەن ازامات ورىنداۋى كەرەك ەدى دەگەن وكىنىش بار. ەكىنشىسى، جالپى انگە ەمەس، قايىرماسىندا ايتىلاتىن: «تالاسقا تۇسسە جان مەن تۋ، جان ەمەس ماعان كەرەگى» دەگەن جولعا ايتىلادى. دالىرەك ايتساق، وسى جولداردان كەشەگى كەڭەستىك ساياساتتىڭ لەبى ەسەدى دەيدى. اسىرەقىزىل، اسىرەپاتريوتتىق دەگەندى جەلەۋ ەتەدى.
ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ءبىرىنشى پىكىردىڭ عۇمىرى قىسقا. ارعى بەتتەن اۋىپ كەلگەن اعايىننىڭ ەلگە سىڭىسە الماي، ۇيرەنىسە الماي جۇرگەن ىشكى ءبىر جاعدايىنان تۋعان ءسوز. ءتىپتى، ءاننىڭ نەگىزگى ماقساتىنا، يدەياسىنا ساي ەمەس.
ال، ەكىنشى پىكىردى دەموكراتيالىق پىكىر دەۋگە بولادى. بىراق، ءدال وسى جان مەن تۋ تالاسقا تۇسكەن جەردە، جاننىڭ كەرەك ەمەستىگىنەن يدەولوگيانىڭ ءيىسى شىعا ما؟ بىزدىڭشە، بۇل پىكىر ساياساتپەن ۋلانعان سانانىڭ قورىتقان ءسوزى بولسا كەرەك. جالپى ءان مەن ءسوزىنىڭ تۇلا بويىنان ساياسي كەڭەستىك اندەردەگىدەي بىرەۋدى ۇلگى ەتۋ، يدەال كوتەرۋ مۇلدە بايقالمايدى. تەك ءوز وتانىن، ەلىن سۇيگەن ازاماتتىڭ جەكە پىكىرى. سوڭىمنان ەر دەپ ەشكىمدى جەتەلەمەيدى. قولدان جاسالعان پاۆليك موروزوۆتىڭ دا، باتىر بالا بولاتبەكتىڭ دە ەرلىگىنە شاقىرمايدى. ول ءجاي عانا ەلگە كەلىپ، قىتاي مەن قازاقستان اراسىنداعى قورعاستا تىگۋلى تۇرعان كوك تۋدى كورگەندەگى الماس احمەتبەكتىڭ كوزىنە ىركىلىپ قالعان جاس پەن كومەيىنە كومىلىپ قالعان وكسىكتىڭ جەكە قالعانداعى سوزگە اينالىپ جارىققا شىققانى عانا. اقىن مەملەكەتتىك ءرامىزدى جالعان پاتريوتتىقپەن سۋرەتتەگەن جوق. ول جەلبىرەگەن كوك تۋدان تەك قۋانىشتى عانا ەمەس، قاسىرەتتى كوردى. ءان سوڭى:
«كوك تۋدىڭ جەلبىرەگەنى –
باقىتتىڭ ەلجىرەگەنى،
قيىردا قالعان قازاقتىڭ
كوزىنىڭ مولدىرەگەنى»، – دەگەن شۋماقپەن اياقتالادى.
وسى ۋاقىتقا دەيىن كوك تۋىمىزعا قانشاما تەڭەۋلەر ايتىلدى. تاۋەلسىزدىك جىلدارى عانا ەمەس، تۇركىلىك داۋىردەن بەرى كوك تۋدىڭ اينالاسىندا ءوربىپ كەلەمىز. تۇركىنىڭ تۋىنىڭ ءتۇسى كوك بولعانىن بىلەرسىزدەر! ءيا، سونىمەن كوك تۋداعى قىراندى ايتتىق، اسپان سەكىلدى شەكسىزدىك پەن ۇلتتىق ناقىشتى، ويۋ-ورنەكتى ايتتىق. بارلىعىن اسقاق، كوتەرىڭكى تەڭەۋلەرمەن سويلەدىك.
ال «كوك تۋدىڭ جەلبىرەگەنى» ءانى ءبىزدىڭ قولىمىزعا كوك تۋدى ۇستاتىپ قويىپ، انىقتاپ قاراتتى. وسى اننەن كەيىن عانا ءبىز اسقاق تەڭەۋلەرمەن كوتەرمەلەپ، سيپاپ سويلەپ جۇرگەن كوك تۋىمىزعا شىن ءۇڭىلىپ، ودان قيىردا قالعان قازاقتىڭ مولدىرەگەن جانارىن تاپقان سىڭايلىمىز.
«اق جەلكەن» جۋرنالىنىڭ وتكەن ءبىرىنشى سانىندا ۇسەن تورتاي بلوك اقىننىڭ وتانىن «ايەلىنە» تەڭەگەنى تۋرالى: «وتانىن ايەلىنىڭ وبرازىندا، ايەلىن وتانىنىڭ كەيپىندە كورۋ ەستەتيكانىڭ جاڭا ءبىر ساتىسى»، – دەگەن توقتامعا كەلەدى. ال كوك تۋدى قيىرداعى قانداستاردىڭ كوزىنىڭ مولدىرەگەنىنە تەڭەۋ شە؟ ماسشتابى جاعىنان ەسە جىبەرسە دە، ماعىناسى جاعىنان ورنىقتى تەڭەۋ سەكىلدى.
جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ەشبىر تاپسىرىسسىز جازىلعان «كوك تۋدىڭ جەلبىرەگەنى» انىنەن ساياسي استار ىزدەۋ، ونىڭ ىشىندە تۋ مەن جان تالاسقا تۇسكەن جەرىنەن ساياسيلىق ىزدەۋ – تاريحىن تانىمايتىن، قازاقتىڭ وتكەنىنەن مۇلدە بەيحابار ادامنىڭ پىكىرى دەگىمىز كەلەدى.
ءحىح عاسىردا قازاق دالاسىندا بولعان ورىس عالىمى ا.لەۆشين: «تۋ قازاقتاردىڭ قارۋ-جاراقتارىنا جاتادى. ءاربىر رۋدىڭ ءوزىنىڭ تۋى مەن بەلگىسى بولعان. ولار بەيبىت زاماندا مۇقيات ساقتالىپ، تەك سوعىس بولعان كەزدە عانا شىعارىلعان»، – دەپ جازادى. العاشقى سويلەمىنە نازار اۋدارىڭىزشى. تۋ – قازاقتىڭ قارۋى. نەگىزىنەن، العاشقى تۋلار بۇكىل اسكەردى باسقارۋ ءۇشىن پايدالانىلعان. بيىك تۋ ارقىلى قولباسشىلار سوعىس الاڭىنداعى جاۋىنگەرلەرگە تاكتيكانى حابارلاپ، شابۋىل باعىتىن بەلگىلەپ بەرىپ وتىردى. جاۋعا ۇستاپ شابار قارۋمەن بىرگە، قارۋ ۇستاعاندى باسقاراتىن نارسە – تۋ. وسى قاسيەتىنەن كەيىن، شىنىندا، ونىڭ قارۋ بولماعاندا نەسى قالدى؟ ال تۋدىڭ حالىقتى بىرىكتىرەر، ءبىر جەرگە جينار ەرەكشە كۇشى وسى قاسيەتىنىڭ نەگىزىندە قالىپتاسقان. بۇل جونىندە سەرىكبول قوندىبايدىڭ «جاۋىنگەرلىك رۋح» كىتابىندا: «تۋدىڭ تىگىلۋى نەمەسە باعاناعا، اعاشقا جالاۋدىڭ بايلانۋى – اسا ماڭىزدى ءارى فولكلورلىق مۇرادا كوپ تاراعان ارەكەتتەردىڭ ءبىرى، ونىڭ استارىندا ميفتىك قوعامدى، وركەنيەتتى ورناتۋ، سترۋكتۋراسىن بەلگىلەۋ تۇسىنىگى جاتىر» ، – دەلىنگەن. سوعىس دالاسىنداعى تۋ – تەك تاكتيكا مەن باعىت حابارلاۋشى ەمەس. ول – اسكەردىڭ رۋحى. تۋى قۇلاعان اسكەردىڭ رۋحى بىرگە قۇلايدى. سوندىقتان جاۋدىڭ العاشقى قاراۋىلى تۋ ۇستاۋشىنى تابادى. ال تۋ ۇستاۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ ماڭدايىنا بۇيىرعان باق ەمەس. ەردىڭ ەرىنىڭ عانا قولىنان كەلەدى. ات ۇستىندە تۋدى ۇزەڭگىسىنە تىرەپ الىپ، شىرەنە وتىرعان تالاي باتىردىڭ ءوزى ولگەنىمەن، تۋدى قۇلاتپاي ۇستاپ قالعانى جونىندە قازاق اراسىندا ايتىلار اڭىز دا بارشىلىق. وسىنداي ءوزى ولسە دە تۋدى جىقپاي قالعان باتىرلاردىڭ ەرلىگى جايىندا ويلاپ وتىرىپ، بۇگىنگى قوعامداعى «تالاسقا تۇسسە جان مەن تۋ، جان ەمەس ماعان كەرەگى» دەگەن جولدارعا كوڭىلتولماستىق ءبىلدىرىپ، ساياسيلانعان دەگەن پىكىرلەردى ەستىگەندە ءاربىر قازاقتىڭ ايتقىزباي تۇسىنەر، ىمداسپاي ۇعىنار ءبىر دۇنيەسىنىڭ سانى كەمىگەنىن سەزىنەسىڭ.
ات ۇستىندە وتىرىپ تۋ ۇستاعان باتىرلاردىڭ بەينەلەرى قازاق دالاسىنان تابىلعان جارتاستاعى پەتروگليفتەردە دە كوپتەپ كەزدەسەدى. بۇل جونىندە بەلگىلى عالىم ز.ساماشەۆ «تۋ ۇستاعان ات ۇستىندەگى جاۋىنگەر بەينەسى – باتىرلىق ءداۋىردىڭ كەڭ تانىلعان ەمبلەماسى جانە ەرتەتۇرىكتىك مادەني كەشەننىڭ ەرەكشە «مادەني كودى» بولىپ سانالاتىنىن» ايتادى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق مۋزەيىنىڭ «تاريح» زالىندا بايعوزى نايمانتايۇلىنىڭ ءوزى ۇستاعان تۋى ءىلىنىپ تۇر. ءتۇسى – اق. ءبىر دەرەكتەردە بوز دەپ تە اتاپ ءجۇر. بىراق، انىقتاپ قاراساڭىز بوزدان گورى، ءتۇسى وڭعان اققا كوپ جاقىن. بايعوزى باتىردىڭ ءوزى ابىلاي حانمەن ءبىر كەزەڭدە ءومىر ءسۇرىپ، حاننىڭ نەگىزگى تۋ ۇستاۋشىلارىنىڭ ءبىرى ەكەنىن ەسكەرسەك، ابىلايدىڭ اق تۋى – ءدال وسى تۋ بولۋى دا عاجاپ ەمەس. قوش! تاريحقا تەرەڭدەمەي-اق قويالىق. حVIII عاسىردان جەتكەن تۋدىڭ بىرنەشە جەرىندە تەسىك بار. جاۋ جەبەلەرىنىڭ ورنى. ءبىر ءسات ەلەستەتىڭىزشى. كەشەگى عۇن باباڭ ويلاپ تاۋىپ، قالىڭ ءشۇرشىتتىڭ قىسىق كوزدەرىن تاس توبەسىنە شىعارا ىسقىرعان جەبەلەر سەن كوتەرىپ تۇرعان تۋدى تەسىپ ءوتىپ جاتىر. ءۇش-ءتورت قۇلاش تومەن كەلسە يىعىڭدا اللانىڭ دوبى تۇر… ال ءبىز مارعاۋ ەسىنەپ «كوك تۋدىڭ جەلبىرەگەنى» انىنە ساياساتتىڭ، يدەولوگيانىڭ ەش قاتىسى جوق دەيمىز. ءتىپتى، قاتىسى بولسا دا نەسى بار ەكەن؟ بايراق ءۇشىن، ەل ءۇشىن جان بەرۋ كەشەگى كەڭەستىك سۇرقيا يدەولوگيانىڭ قالدىعى دەگەندەر ءبىرىنشى سۇيىنبايعا سوقتىقسىن.
ودان كەيىنگىسىن كورىپ الارمىز.
دوسحان جىلقىباي
«اق جەلكەن» جۋرنالى، №2
zhasorken.kz
اقپان، 2018
