(ەسسە)
قىرعي قاباق قوس كوكەم
تەم-اعاڭنىڭ مiنەزi –
ارىستاندى قاراباس.
تاۋ-اعاڭنىڭ مiنەزi –
قار-جاڭبىرى ارالاس...
(جۋرناليستiك فولكلوردان)
بiز وقۋعا تۇسكەندە، جۋرناليستيكا فاكۋلتەتiنiڭ تۇتقاسىن ەلگە تانىمال ەكi كiسi ۇستاپ تۇر ەدi. ەكەۋiنiڭ دە اتاعى جەر جارادى. ەكەۋi دە بەلگiلi عالىمدار. جۋرفاكتىڭ ءتورت قۇبىلاسى سەكiلدi ءتورت كافەدرانىڭ ەكەۋiن ءمۇيiزi قاراعايداي وسى اعالارىمىز باسقارادى. بiرi – تاۋ تۇلعالى تاۋمان اماندوسوۆ. ەكiنشiسi – مىقشەگەدەي مىعىم تەمiربەك قوجاكەەۆ. تاۋكەڭ – جۋرناليستiك شەبەرلiك جانە ادەبي رەداكتسيالاۋ كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشiسi. ال تەمكەڭ – سوۆەت جۋرناليستيكاسىنىڭ تەورياسى مەن پراكتيكاسى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشiسi. ونىڭ ۇستiنە جۋرفاكتىڭ ايۋداي اقىرعان دەكانى. وقۋعا جاڭا تۇسكەن ستۋدەنتتەر الدىمەن وسى ەكi كافەدرانى توڭiرەكتەيدi. ايتەۋiر وسى قوس مىقتىنىڭ بiرەۋiنiڭ ماڭايىندا بولعاندى ءجون سانايدى.
جۋرفاكقا تۇسكەن كەز-كەلگەن ستۋدەنت وسى ەكi شالدىڭ اراسىنان iلگەرiدە قارا مىسىق جۇگiرiپ وتكەنiن بiردەن بايقار ەدi. سول مىسىعى قۇرىماعىر تەك جۇگiرiپ ءوتiپ قانا قويماي، ەكi ورتادا شالقاسىنان كەرiلiپ جاتىپ العان با دەرسiڭ. سەبەبi, ەكەۋiنiڭ نە قاتار جۇرگەنiن، نە اڭگiمەلەسiپ، سىرلاسقانىن كورگەن ەمەسپiز. ونى ايتاسىڭ، ەڭ سوراقىسى، امانداسپايتىن دا سياقتى. ول ەكەۋiنiڭ قارىم-قاتىناسى جونiندە كۇللi جۋرفاك سىبىرلاپ سويلەسەدi. ستۋدەنتتەر ءوستiپ ەكi ورتادا شىبىن-شiركەي بولىپ جۇرگەندە سول ەكەۋiنiڭ قاراماعىندا iستەيتiن وقىتۋشى بايعۇستار قايتiپ شىدايدى ەكەن؟! اراسىنداعى ەتi تiرi ءۇش-تورتەۋi بولماسا، ۇستازدارىمىز نەگiزiنەن بiرتوعا كiسiلەر. ەلگە تانىمال ادۋىندى اعالارىم ولاردى باياعىدا كۇشiگiنەن تالاپ تاستاعان سەكiلدi. شەتiنەن اقىرىن سويلەپ، انىق باسادى.
سونىمەن، ەكەۋiنiڭ دە شوقتىعى بيiك. قاتالدىق ەكەۋiنiڭ بويىندا دا جەتكiلiكتi. بiراق اماندوسوۆتىڭ قاتالدىعىنىڭ ار جاعىنان iزگiلiك پەن مەيiرiمنiڭ بەلگiلەرi كورiنiپ تۇرادى. ال قوجاكەەۆتiڭ قاتالدىعىنىڭ توڭى كوپكە دەيiن جiبي بەرمەيدi. جiبiگەندi ايتاسىڭ، كەيدە ونىڭ قاتالدىعى قاتiگەزدiككە ۇلاسىپ كەتەدi. تاۋكەڭنiڭ ىزبارى بولعانىمەن، ىزعارى جوق. ال تەمكەڭنiڭ ىزبارى مەن ىزعارى قوسا جۇرەدi. تاۋمان اعا كوپشiلدەۋ، تەمiربەك اعا كەكشiلدەۋ. بiراق سوعان قاراماستان ءبارiمiز ەكi شالدى دا جاقسى كورەمiز. جۋرفاكتىڭ تولقۇجاتى سەكiلدi ەدi ول ەكەۋi. ارقايسىسىنىڭ ورنى بولەك. ولاردىڭ قىڭىرلىعىنان قوعام سونشالىقتى زارداپ شەككەن جوق. ەكەۋi دە ەشقاشان قايتالانبايتىن تۇلعالار ەدi.
قوس پروفەسسور دا لەكتسيادان كەشiككەندەردi جاقتىرمايدى. تاۋكەڭ ساباق تىڭداماعانداردى اۋديتوريادان سىرتقا شىعارىپ جiبەرiپ، بiرازعا دەيiن كiرگiزبەي قويادى. ال تەمكەڭ كەشiگۋدi ۇنەمi كاسiپ قىلعانداردى اۋديتوريا تۇگiلi وقۋدان دا الاستاپ جiبەرەدi.
تەگەۋرiندi تەمكەڭ تەز قيمىلداپ، جەدەل جەلiپ وتىرادى. كوڭiل-كۇيi كەلiسپەسە، جولىنداعىنىڭ ءبارiن جايپاپ وتەدi. ال اماندوسوۆ اقساڭداي باسىپ، اسىقپاي جۇرەدi. اقساڭدايتىن سەبەبi, بالا كەزiندە بiر اياعىن جىلان شاعىپ العان دەسەدi... سودان قاسiرەت شەككەن. جاستايىنان جەتiم قالىپ، بالالار ۇيiندە ءوسiپتi. بiراق سونىڭ ءبارiن بiلدiرگiسi كەلمەگەندەي، دەنەسiن تiك، باسىن شالقاق ۇستايدى. ادەمi تاياعىنا سۇيەنiپ، بiر اياعىن ءسال سۇيرەتە ءارi وراي باسىپ كەلە جاتادى. وسىنىسى وزiنە كەرەمەت ۇيلەسiپ تۇرادى. ءجۇرiس-تۇرىسى وتە اسقاق. بولمىسى بەكزات ەكەنi بiردەن بايقالادى. ۇستiنە قىلاۋ جۇقپايدى. ءتۇرi اتىراۋدىڭ قاراپايىم قازاعىنان گورi التى اتاسىنان بەرi اريستوكرات ەۋروپالىققا كوبiرەك ۇقسايدى. جاتقىزا تاراعان بۋرىل شاشىنىڭ بiر تالىنا دەيiن شاشاۋ شىقپايدى. كويلەگiنiڭ جاعاسى قاتىپ تۇرادى. گالستۋگi ءومiرi قيسايمايدى. ونى دا بiر بولەكشە تاسiلمەن بايلايتىن سەكiلدi. قىسقاسى، ول كۇن سايىن بiر جاڭا كيiم كيiپ كەلەتiندەي اسەر قالدىرادى. وسىدان-اق تاۋمان اعانىڭ قىزمەتتەگi باعىنان ۇيiندەگi بابى ەشقاشان كەم تۇسپەيتiنiن اڭعارۋعا بولار ەدi.
جۋرفاكتاعى وتە كۇردەلi ماسەلەنiڭ بiرi – ستۋدەنتتەردiڭ وسى ەكi پروفەسسورمەن امانداسۋ جايى. ۇستازبەن سالەمدەسۋ – ءار شاكiرتتiڭ اينىماس داعدىسى. باسقا وقىتۋشىلار بەرگەن سالەمiڭدi قۇراق ۇشىپ تۇرىپ الادى. ال ەل ەركەسi سانالاتىن ەكi شالمەن امانداسۋ اسا قيىندىقپەن جۇزەگە اسادى. ولاردىڭ الىستان توبەسi كورiنگەننەن تار ءدالiزدiڭ بiر شەتiنە ىعىسىپ، سالەمدەسiپ قالۋعا تىرىساسىڭ. قۇددى بۇرىلىستا ءبۇيiر شامىن جاعىپ، كەزەگiن كۇتiپ تۇرعان مايدا ماشينانىڭ كۇيiن كەشەسiڭ. اماندوسوۆ قاشانعى ادەتiنشە باسىن شالقاق ۇستاپ، ساعان سىعىرايا كوز تاستاپ، جانىڭنان ءوتiپ بارا جاتادى. نە ەرنiن بولار-بولماس جىبىرلاتقانداي، نە باسىن ءسال يزەگەندەي بولادى. الدە، كوزiڭە سولاي كورiنە مە، كiم بiلسiن؟! ايتەۋiر ءاربiر سالەمدەسۋ راسiمiنەن كەيiن «وسى كiسi سالەمiمدi الدى ما، جوق پا؟» دەگەن كۇدiك كوڭiلiڭدە قالادى. ال ستۋدەنتتەردiڭ كەيبiرi ول كiسi سالەم المايدى دەپ سانايدى. سوندىقتان اعامىز ۇزاپ كەتكەننەن كەيiن «اماندوسوۆ، جۇرسە عوي امانداسىپ» دەپ ەپتەپ ولەڭدەتiپ الامىز. سەن سالەم بەرگەن ەسەپ، ول كiسi العان ەسەپ... بiراق ساباق ۇستiندەگi كوزقاراسىنا قاراپ، تاۋمان اعانىڭ وزiنە كiمنiڭ امانداسىپ، كiمنiڭ امانداسپايتىنىن اڭعارىپ وتىراتىنىن بiلە قويامىز. ال ەكپiنi بولەك تەمكەڭ الدىڭنان شىعا كەلگەندە ابدىرايتىنىڭ سونشالىق، سالەم بەرگەن-بەرمەگەنiڭدi ۇمىتىپ قالاسىڭ. بiراق ەكەۋi دە تەكتi. ساباق ۇستiندە ستۋدەنتتەردiڭ كوزiنشە بiر-بiرi تۋرالى ارتىق-اۋىس پiكiر ايتا قويمايدى. ماقتامايدى دا، داتتامايدى دا.
ەكi جۇيەنiڭ اراسىنداعى قىرعي قاباق قاقتىعىس سەكiلدi اقساقالداردىڭ ارباسۋى بiز وقۋ بiتiرگەنشە تارقامادى. بiر-بiرiنiڭ الدىندا يiلە قويمايتىن قوس كوكەمiزدiڭ اراسىندا جەلiپ ءجۇرiپ جەتiلدiك.
جۋرفاكتا نەڭ بار، نورميرا؟!
تۇلعا بولىپ ۇرپاققا،
تەزگە سالدى تالايدى.
قىز-قىرقىننىڭ جۋرفاكقا،
كەلمەگەنiن قالايدى.
(جۋرناليستiك فولكلوردان)
ءوز باسىم پروفەسسور اماندوسوۆتىڭ لەكتسياسىن تىڭداپ، ەمتيحان تاپسىرعانىم بولماسا، ونىمەن تۇراقتى ارالاسىپ-قۇرالاسىپ كورگەنiم جوق. ەڭ بiرiنشi سەمەستردەگi العاشقى ەمتيحان كپسس تاريحى بولاتىن. بۇل ءپاندi ادەمi جىميىپ وتىرىپ-اق، ابدەن دiڭكەڭدi قۇرتاتىن سابىرحان سماعۇلوۆ دەگەن اعايىمىز وقىتىپ ەدi. بiراق ول بiزدiڭ تاعدىرىمىزدى بiر اسپيرانتقا سەنiپ تاپسىرىپتى. جەردiڭ قۇرتىنداي سول اسپيرانت بiزدi شەتiمiزدەن جايراتىپ سالدى. اسپيرانتپەن الىسىپ-جۇلىسىپ وتىرىپ «ۇشكە» ارەڭ تابان iلiكتiردiك. كەلەسi ەمتيحان – ادەبيەت تەورياسى. ايگiلi اقىن قادىر مىرزاليەۆ «ءتورت» قويدى. ءۇشiنشi ەمتيحاندى پروفەسسور تاۋمان اماندوسوۆتىڭ ءوزi قابىلدايدى. بۇل ساباققا بiز ۇيقى كورمەي دايىندالدىق. پروفەسسوردىڭ لەكتسياسىن تۇگەل جاتتاپ الدىق. ەمتيحان ۇستiندە تاۋمان اعا تەسiرەيiپ قاراپ وتىردى دا، ۇندەمەستەن «بەس» قويدى. وسىلايشا اسپيرانتتان «ۇشتiك»، پروفەسسوردان «بەستiك» الۋىمىز بiزدiڭ قۇلشىنىسىمىزدى ارتتىرا ءتۇستi. ودان ءارi قاراي قامشىنى باستىق.
لەكتسيانى تiكەسiنەن تiك تۇرىپ وقيدى. اياعى اۋىراتىنىنا قاراماستان سويتەدi. كەيبiر وقىتۋشىلار سياقتى ۇستەلگە جايعاسىپ الىپ، جانتايىپ جاتىپ سارناي جونەلۋ ادەتiندە جوق. پروفەسسور اماندوسوۆ لەكتسيانى اسىقپاي باپپەن باستايدى. ساباقتىڭ اياعىنا دەيiن بەلگiلi بiر ىرعاعىنان اينىمايدى. ءار ءسوزiن انىق ايتادى. ارينە، تاۋمان اعانىڭ دارiسiندە تەمكەڭنiڭ لەكتسياسىنداعىداي اۋىق-اۋىق دۋ ەتە قالىپ وتىرمايسىڭ. ديكتاتور دەكانىمىز ءتارتiبi تەمiردەي قاتتى بولعانىمەن، ساباق باستالىسىمەن مۇلدە باسقا كەيiپكە ەنەدi. ونىڭ لەكتسياسىنان كوڭiلدi قويىلىم كورگەندەي جايراڭداپ شىعاسىڭ. ال تاۋمان اعانىڭ ساباق بەرۋ ءۇردiسi مۇلدە بولەك. اقىرىنا دەيiن ساليقالى، سالقىنقاندى كەيiپتە وتىرىپ تىڭدايسىڭ.
نەگە ەكەنi بەلگiسiز، ساباق ۇستiندە تاۋمان اعا «جۋرناليستيكا» دەگەندi «جورناليستيكا» دەپ ايتادى. ءوز سوزiمەن ايتقاندا، «بورجۋازيالىق جورناليستيكانى» جەردەن الىپ، جەرگە سالادى. جۋرناليستiك شەبەرلiك ساباعىندا ماقالاڭنىڭ قاتتىلاۋ قاعازعا باسىلعان قيىندىسىن اپارىپ كورسەتسەڭ، «و، جورنال عوي مىناۋ!»، – دەپ ءماز بولادى. بiراق «جۋرفاكتى» «جورفاك» دەمەيدi ايتەۋiر.
جىل سايىن العاشقى تانىسۋ ساباعىندا قىز-قىرقىننىڭ جۋرناليست بولىپ جارىتپايتىنىن دالەلدەپ بەرۋ – پروفەسسوردىڭ ءداستۇرلi داعدىسى. بۇل لەكتسيادان قىز بiتكەن تەرلەپ-تەپشiپ شىعادى. بiر جاعىنان تاۋمان اعايدى تۇسiنۋگە بولادى. ول بۇل ماماندىققا ۇلتتىق بولمىس-بiتiمiمiز تۇرعىسىنان قارايدى. ونىڭ ۇستiنە ول كەزدەگi جۋرناليستيكانىڭ سيپاتى بولەكتەۋ ەدi. ەر ازاماتتان باسقانىڭ قابىرعاسى قايىسىپ كەتەتiندەي كورiنەتiن. سول كەزدە كەيiن تومەن ەتەكتiلەر بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىن تۇگەل جاۋلاپ الاتىن كەزەڭ كەلەدi دەسە، تاۋمان اعام سەنەر مە ەدi?!
پروفەسسور ءار جىل سايىن وسى ۇلاعاتىن ايتقاندا ءار كۋرستان بiر بويجەتكەندi مىسالعا الاتىن كورiنەدi. بiزدiڭ كۋرستا ونىڭ نىساناسىنا اق ماڭدايلى اقىن قىز نۇرميرا الiشەروۆا iلiكتi. ونىڭ وزiنەن دە بار، ەلدەن بۇرىن جەتiپ كەلiپ، پروفەسسوردىڭ قارسى الدىنا وتىرىپ الادى. تاۋمان اعانىڭ كوزi دە بiردەن سوعان تۇسەدi. سودان سوڭ ونى تiلگە تيەك ەتپەي قايتسiن؟!
– مىسالى، مىنا اق بورىقتاي نورميرا الiشەروۆا قالاي جورناليست بولادى؟ Iسساپارعا قالاي شىعادى؟ بۇنى ەرتەڭ كۇيەۋi كوزi قيىپ قالاي جiبەرەدi, ا؟ سونى نەگە ويلامادىڭ، قالقام؟! سەندەرگە قولايلى ماماندىق بۇل ەمەس. دارiگەر بولىڭدار نەمەسە مۇعالiم بولىڭدار. جۋرفاكتا نەلەرiڭ بار ەدi? جالپى، مۇندا اداسىپ كەلگەنسiڭدەر. قىسقاسى، ءالi دە كەش ەمەس.
ويلانىڭدار...
اماندوسوۆتىڭ ءۋالi ۋاجiنەن كەيiن بiزگە كۋرستىڭ بۇكiل قىزى كۇنi ەرتەڭ باسقا وقۋ ورىندارىنا اۋىسىپ كەتiپ قالاتىنداي كورiنەدi. كiلەڭ داراقى داراتۇياق قالىپ وقىپ، سورلايتىن بولدىق-اۋ دەپ قينالامىز. جوق، كەتە قويمايدى، قۇرىماعىرلار. سىلق-سىلق كۇلiسiپ، ەرتەڭiنە ساباققا تاعى كەلەدi. جىلى جىميىپ، جاعالاي جايعاسادى. تاۋمان اعا توتەلەپ ءسوز باستاعاندا اقىن بولام دەپ جۋرفاكقا كەلiپ، باسىنا بالە تiلەپ العان الگi كەگەننiڭ اقسارى قىزىنىڭ ەكi بەتi الاۋلاپ سالا بەرەدi. ەسەسiنە بiزدiڭ جانىمىز كiرiپ قالادى.
قىزىق بولعاندا، بiزدiڭ كۋرستان جۋرناليست قىزدار كوپ شىقتى. تiپتi ماماندىققا ۇلداردان گورi قىزدار كوبiرەك ادال بولدى-اۋ دەيمiن. جۋرناليستيكانىڭ قارا شارۋاسىنان باستاپ جەتiلiپ، باس رەداكتورلىققا دەيiن وسكەندەرi دە بار. «كارi تارلان قالايشا ءمۇلت كەتتi ەكەن؟» دەيسiڭ سوندايدا.
بiر عاجابى، اعايىمىز ۇنەمi مىسالعا كەلتiرەتiن سول نۇرميرا الiشەروۆا اماندوسوۆتىڭ اماناتىنا ادالدىق تانىتتى. ەپتەپ قيالي بولعانىمەن اقىلى بار قىز سالىپ ۇرىپ، جۋرفاكتى تاستاپ تايىپ تۇرعان جوق، ارينە. وقۋىن امان-ەسەن بiتiرiپ الدى. بiراق ماماندىعىنا قابiلەت-قارىمى جەتە تۇرا ءومiر بويى ءتۇرلi باسىلىمداردا تەك قانا كوررەكتور بولىپ iستەدi. جۇمىسىنا ادال. قاتە كورسە، تارپا باس سالادى. ال اماندوسوۆ قايتا-قايتا قاۋiپ قىلاتىن جۋرناليستiك iسساپار دەگەننiڭ نە ەكەنiن ول بiلگەن ەمەس. وتباسىنىڭ بابىن تاۋىپ، ءتورت بالاسىن تاربيەلەپ وتىر.
ءسiرا، تاۋمان اعامىزدىڭ «جۋرفاكتا نەڭ بار، نورميرا؟!» دەگەنi ۇمىتىلماستاي بولىپ ەسiندە قالعان شىعار...
وپپونەنتi – اۋەزوۆ،
كەڭەسشiسi – زاسۋرسكي
ءسوز ارناسا بار ەلگە،
سەلت ەتكiزەر تسەكانى.
اتى ءماشھۇر الەمگە –
اۋەزوۆتiڭ دەكانى.
(جۋرناليستiك فولكلوردان)
ۇلى مۇحتار اۋەزوۆتiڭ كوزiن كورiپ، ءسوزiن تىڭداعان اعالارىمىز بارشىلىق. ال سول الەمگە ايگiلi عۇلاماعا باستىق بولعان ادامدى كورگەنiڭiز بار ما؟ ادەپكiدە جۇرتتىڭ ءبارi توسىلىپ قالاتىن سۇراق. سويتسەك، بار ەكەن ونداي كiسi. بار بولعاندا باسقا ەمەس، پروفەسسور تاۋمان اماندوسوۆتىڭ ءوزi كورiنەدi. سەبەبi, ول بiر كەزدە مۇحتار اۋەزوۆ قىزمەت iستەگەن فيلولوگيا فاكۋلتەتiنiڭ دەكانى بولىپتى. تاۋمان سالىقبايۇلى بۇدان بۇرىن ۋنيۆەرسيتەتتiڭ سىرتتاي بiلiم بەرۋ جونiندەگi پرورەكتورى قىزمەتiن دە اتقارعان. ال دەكان قىزمەتiندە بولعاندا مۇحتار ومارحانۇلىمەن جاقىن ارالاسقان. زاڭعار جازۋشىنىڭ كۇندەلiكتi كiرiپ-شىعىپ جۇرگەن ۇجىمىن باسقارۋدىڭ ءوزi بiر باقىت ەمەس پە؟!
مۇحاڭنىڭ ەلگەزەك جاس دەكانعا دەگەن ىقىلاسى دا ەرەكشە بولعان سياقتى. ەلۋiنشi جىلداردىڭ ورتا شەنiندە تاۋمان اعا كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىن قورعاعان كەزدە، ايگiلi جازۋشى بiرiنشi وپپونەنت رەتiندە باتاسىن بەرگەن. تاۋمان اماندوسوۆ سول كانديدات قالپىمەن بەرتiنگە دەيiن كەلدi. تiپتi بiز وقۋعا تۇسكەن جىلى دا ول عىلىم كانديداتى ەدi. بiراق ماسكەۋدiڭ ءوزi بەكiتكەن پروفەسسور اتاعى بولاتىن. ول كەزدە پروفەسسور اتاعى ەرەكشە ەڭبەگi سiڭگەن عىلىم كانديداتتارىنا عانا بەرiلەتiن. ارينە، تاۋمان اعا كەيiننەن جازعان وقۋلىقتارىنىڭ ناتيجەسiندە عىلىم دوكتورى دارەجەسiنە دە قول جەتكiزدi. بۇل كەزدە ونىڭ عىلىمي كەڭەسشiسi م.لومونوسوۆ اتىنداعى ماسكەۋ مەملەكەتتiك ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتiن قىرىق ەكi جىل باسقارعان ياسەن زاسۋرسكيدiڭ ءوزi بولدى. ۇلى اۋەزوۆتi وپپونەنت، عيبراتتى عۇلاما زاسۋرسكيدi كەڭەسشi ەتiپ العان تاۋمان اماندوسوۆ قازاق جۋرناليستيكاسىنا باق بولعان تۇلعالاردىڭ بiرi ەدi.
الپىسىنشى جىلداردىڭ ورتاسىندا جۋرناليستيكا ءبولiمi دەربەس شاڭىراق كوتەرگەندە، تاۋمان اعا وسى فاكۋلتەتتiڭ العاشقى دەكانى بولىپ تاعايىندالدى. ونىڭ دەكان بولعان تۇسىنداعى اڭىزعا بەرگiسiز اڭگiمەلەر جەتكiلiكتi. بارiندە دە ول ستۋدەنتتەرگە جاناشىر، ۇستازدارعا قامقور مەيiربان باسشى رەتiندە سيپاتتالادى. ونى اندا-ساندا ەستەلiك ايتقان قالامگەر اعالارىمىزدىڭ اڭگiمەلەرiنەن اڭعارىپ قالامىز.
بiر كۇنi ەلۋگە ەندi عانا تولىپ، مەرەيتويىن وتكiزگەن سەيداحمەت بەردiقۇلوۆ جۋرفاكتىڭ ستۋدەنتتەرiمەن كەزدەسۋگە كەلدi. كەزدەسۋ كەشiن تەمiربەك قوجاكەەۆتiڭ ءوزi جۇرگiزدi. تەمiربەك اعام اۋزى-اۋزىنا جۇقپاي، «لەنينشiل جاستىڭ» مايتالمان باس رەداكتورىن كوككە كوتەرiپ، ماداقتاۋمەن بولدى. بiر ساتتە قيمىلى شيراق سەيداعاڭ زالدان الدەكiمدi iزدەگەندەي بiر قاراپ الدى دا، «مiنە، ءبارiمiزدi ستۋدەنت كەزiمiزدەن الاقانىنا سالىپ ماپەلەگەن، شەتiمiزدەن تۇستەپ تانيتىن، قايسىسىمىزعا ستيپەنديا، قايسىسىمىزعا جاتاقحانادان بولمە جەتپەي جاتقانىن جاتقا بiلەتiن قادiرلi تاۋمان اعامىز وتىر عوي»، – دەپ باسىن يدi. وسىنى ەرەكشە بiر جىلىلىقپەن ايتتى. بۇل ءسات ستۋدەنتتەرگە قاتتى اسەر ەتتi.
تاۋمان اماندوسوۆ جۋرناليست كاكiمجان قازىباەۆ قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتiنiڭ يدەولوگيا جونiندەگi حاتشىسى بولىپ سايلانعاندا قاتتى قۋاندى. «بۇل – بiزدiڭ جۋرفاكتىڭ تۇلەگi!» – دەدi لەكتسيا ۇستiندە ءسۇيسiنiپ. ال ەندi سول اتاعى جەر جارعان قازىباەۆ اماندوسوۆ دەسە، تiك تۇرادى دەيدi. بiزدiڭ شالدىڭ بiردە-بiر ءسوزiن جەرگە تاستامايتىن كورiنەدi. مۇنى دا جۇرت اڭىزداي ەتiپ ايتادى. ول كەزدە تسەكاعا ءسوزiڭدi وتكiزۋ دەگەن اسپانداعى ايعا ۇمتىلعانمەن بiردەي. اماندوسوۆ بولسا، تسەكانىڭ قاقپاسىن قاق جارىپ، كاكەڭنiڭ كابينەتiنە كەز-كەلگەن ۋاقىتتا كiرiپ بارا بەرەتiنگە ۇقسايدى. ەلدiڭ ءبارi ەسiگiنە بiر جەتۋدi ارماندايتىن كاكەڭ (قازىباەۆ) مەن شاكەڭ (ەلەۋكەنوۆ) تاۋمان اعانى الدىنان شىعىپ قارسى الىپ، بايەك بولىپ جاتادى دەسەدi. بۇل دا – جۇرت جادىنداعى اڭگiمەلەر.
تاۋمان اعامەن كوپ جىل قىزمەتتەس بولعان پروفەسسور نامازالى وماشەۆ بىلاي دەيدi: «بiر قاراعاندا ءتۇرi وتە سۇستى كورiنەدi. ال ەندi ەپتەپ ارالاسا باستاساڭ، ءمارت ەكەنiن بايقايسىڭ. ول شىعارماشىلىققا بەيiم بالالاردى بiردەن تانيتىن. سولارعا جاعداي جاسايتىن، جاتاقحانادان ورىن الىپ بەرەتiن. جالپى، قايىرىمدى بولدى. ازداپ iشiپ قويعان جiگiتتەردi دە كەشiرەتiن. تىقاقتاپ، بiرەۋدiڭ ارتىنا تۇسە بەرمەيتiن. نەبiر مىقتىلار ونى قاتتى قادiرلەدi. مەن تاۋمان سالىقبايۇلى دەكان بولىپ تۇرعان كەزدە وقۋعا ءتۇستiم. دەكانىمىز اقشانى قالتاسىنا بۇكتەمەي، تiكەسiنەن سالاتىن. مەن ونىڭ وسى داعدىسىن ۇيرەنiپ الدىم. ستۋدەنت بولسام دا، قالتامدا بۇرقىراپ اقشا جۇرەتiن».
جۋرفاكتىڭ قاشاننان قالىپتاسقان وزiندiك جازىلماعان زاڭدارى بولادى. مىسالى، ستۋدەنتتەر بۇرىن جۋرناليست بولىپ قىزمەت iستەگەن ۇستازدارىن ۇيىپ تىڭدايدى. بiر كۇن جۋرناليست بولىپ كورمەي-اق، بولاشاق جۋرناليستەرگە ءدارiس بەرۋ ءداستۇرi بار ەدi ول كەزدە. ال تاۋمان اعامىز بۇل جاعىنان ۇياتتى ەمەس-تi. ول قازاق مەملەكەتتiك ۋنيۆەرسيتەتiنە وقۋعا تۇسپەي تۇرىپ-اق، اتىراۋ وبلىستىق «سوتسياليستiك قۇرىلىس» گازەتiندە كوررەكتور، ادەبي قىزمەتكەر، ءبولiم مەڭگەرۋشiسi بولىپ iستەگەن. سوندىقتان اماندوسوۆقا بۇل جاعىنان مiن تاعا المايسىڭ. باسىلىمنىڭ قارا جۇمىسىن ءوز قولىمەن اتقارىپ كورگەن ادام قاي سۇراققا دا iركiلمەي جاۋاپ بەرەدi. ستۋدەنتتەردiڭ ولارعا دەگەن قۇرمەتi ەرەكشە بولادى. ونىڭ ۇستiنە ول ورىس تiلiندەگi كوركەم جانە عىلىمي-تانىمدىق بiرقاتار شىعارمالاردى قازاق تiلiندە سويلەتiپ، بiلiكتi اۋدارماشى رەتiندە دە تانىلعان ەدi.
تاۋمان اماندوسوۆ جۋرناليستيكانىڭ قىر-سىرىن جاقسى بiلەتiن وسىنداي سۇڭعىلالىعىمەن دە ەلدiڭ ەسiندە قالدى.
«وپتيميست» كولحوزىنىڭ توراعاسى
تۇتاس ەلiم، توڭiرەك،
تۇگەل ونى تانيدى.
سiلكiلەيدi كوبiرەك،
سەمەن نارينيانيدى.
(جۋرناليستiك فولكلوردان)
اماندوسوۆ جايىندا ايتىلاتىن اڭىزداردىڭ بiرi ونىڭ «كولحوزى» تۋرالى ەدi. ارينە، بۇل – ناعىز كولحوز ەمەس. بiر-بiرiمەن ارالاس-قۇرالاستىعى بار تiلەۋلەس اعالاردىڭ بەيرەسمي ۇيىمى ءتارiزدi. كەزەكتەسiپ، قوناققا بارادى. تاڭدى-تاڭعا ۇرىپ، اڭگiمەلەسەدi. شىعارماشىلىق جوسپارلارىن ورتاعا سالادى. سوندىقتان بۇل بiر ادەبي-كوركەم سيپاتى بار كەلەلi كەڭەس قۇراتىن كوشەلi «كولحوز» بولعانعا ۇقسايدى. وسى «كولحوز» باسقارماسىنىڭ توراعاسى تاۋمان اماندوسوۆ بولىپتى. ۇيىمعا وڭكەي شىعارماشىلىق ادامدارى مۇشە بولعان سوڭ، ولار بۇرىنعى دەكانعا سەنiم ارتقان شىعار.
ال «كولحوزدىڭ» مۇشەلەرi اماندوسوۆتان دا قىزمەتi ۇلكەن، سەن تۇر، مەن اتايىن ازاماتتار ەكەن. تەگەۋرiندi توراعا سول مىقتىلاردىڭ ءبارiنiڭ باسىن قوسىپ، «كولحوزداستىرۋ» ءداۋiرiن ابىرويمەن وتكiزگەن سەكiلدi. تاۋمان اماندوسوۆتىڭ ۇلى، بiلiكتi فيزيك ازامات اعامىزدىڭ جۋرناليستەرگە بەرگەن سۇحباتىنداعى دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، ول ۇيىم «وپتيميست» كولحوزى دەپ اتالىپتى. تاۋكەڭنiڭ ەسiمi جازىلعان ءمورi دە بولعان. اندا-ساندا «كولحوز» باسقارماسىنىڭ بۇيرىقتارى دا شىعىپ تۇرعان. «وپتيميست» كولحوزىنىڭ توراعاسى ءاندi دە ءتاپ-ءتاۋiر شىرقايدى ەكەن. «تاياعىنا سۇيەنiپ تۇرىپ، «اقباقايدى» اۋەلەتكەندە كەيبiر كەڭ تىنىستى كاسiبي انشiلەرگە وڭايلىقپەن ۇپاي بەرە قويمايتىن ەدi»، – دەيدi ارiپتەستەرi.
تاۋمان اماندوسوۆتىڭ دارiسiنەن ەسiمiزدە قالىپ قويعان بiرقاتار مىسالدار بار. ول كارل ماركستiڭ ايگiلi «موزەل كوررەسپوندەنتiنiڭ اقتالۋى» دەگەن ماقالاسىن جiلiكتەپ تۇرىپ تۇسiندiرەتiن. شايتان يەكتەگەن بiزدiڭ ەسiمiزدە ماركستiڭ ماقالاسىنىڭ ماڭىزىنان گورi وقشاۋلاۋ تاقىرىبى كوبiرەك ساقتالاتىن. اماندوسوۆتىڭ ساباعىنان سەمەن نارينيانيدiڭ كiم ەكەنiن جاقسى بiلiپ شىقتىق. ول كپسس ورتالىق كوميتەتiنiڭ «سال جiگiت» فەلەتونىنداعى قاتەلiكتەر تۋرالى» قاۋلىسىنىڭ جاي-جاپسارىن ەگجەي-تەگجەيلi بايانداپ بەرەدi. سول جىلداردا بولاشاق ءباسپاسوز ماماندارى بiلە جۇرۋگە تيiس مۇنداي قاۋلىلاردى وقىتۋ مiندەتتەلەتiن. «سال جiگiت» («ۋحار-كۋپەتس») – اتاقتى جۋرناليست، فەلەتونشى، دراماتۋرگ سەمەن نارينيانيدiڭ شىعارماسى. ول بiر زاماندا تۇكiرiگi جەرگە تۇسپەيتiن قالامگەر بولعان. قىزمەتiن «كومسومولسكايا پراۆدادان» باستاپ، كەيiن «پراۆدا» گازەتiنiڭ فەلەتون ءبولiمiنiڭ رەداكتورلىعىنا بەكiتiلگەن. سودان تالاي جىل جۋرناليستيكادا جاسىن ويناتقان. ايگiلi فۋتبولشى ەدۋارد سترەلتسوۆتiڭ مiنەز-قۇلقى تۋرالى «اتاق-داڭقتىڭ اۋرۋى» دەگەن فەلەتون جازعان. بiر كۇنi ول «پراۆداعا» قۇرىلىس مەكەمەسiنiڭ iسكەر، بiراق سەرiلەۋ، ءوز بەتiمەن ءجۇرiپ-تۇراتىن باسشىسى جونiندە فەلەتون جاريالايدى. الگi كiسi سول كۇنi جۇرەك تالماسى ۇستاپ، قايتىس بولادى. ەندi ءوز شىعارماسى نارينيانيدiڭ وزiنە بالە بولىپ جابىسادى. تاۋمان اعامىز وسى وقيعاعا قاتىستى شىققان قاۋلىنى جاقسىلاپ تالدايدى.
قازiر ماركستiڭ دە، نارينيانيدiڭ دە شىعارمالارى جۋرفاكتا وقىتىلمايدى. بiراق تاۋمان اعايدىڭ تياناقتى تۇسiندiرمەلەرi جادىمىزدا جاتتالىپ قالدى. ول كiسiنiڭ جەكەلەي جانە ۇجىمدىق اۆتورلىعىمەن شىققان «سوۆەت جۋرناليستيكاسىنىڭ تەورياسى مەن پراكتيكاسى»، «پۋبليتسيستيكا – ءداۋiر ءۇنi»، «گازەت جانرلارى»، «جۋرناليست جانە ءومiر»، «قازاق ءباسپاسوزiنiڭ جانرلارى» اتتى تەوريالىق وقۋلىقتارى مەن وقۋ قۇرالدارى ستۋدەنتتەردiڭ قولىنان تۇسپەيتiن. ال پروفەسسوردىڭ ءوزi اۋدارعان «جۋرناليست انىقتامالىعى» سول تۇستاعى باعا جەتپەس كiتاپقا اينالدى.
پروفەسسور شاكiرت تاڭداي بiلەتiن. كافەدراعا سايدىڭ تاسىنداي جiگiتتەردi iرiكتەپ الدى. فانتاستيكانىڭ جالىنا جارماسىپ، ادەبي ورتاعا ەرتە تانىلعان ابدۋل-حاميت مارحاباەۆتى وقىتۋشىلىققا قابىلدادى. اقتوبەدە وڭىرلىك جۋرناليستيكانىڭ كورiگiن قىزدىرىپ جۇرگەن سەرiكقالي بايمەنشيندi الماتىعا قىزمەتكە شاقىردى. ۋنيۆەرسيتەت بiتiرiپ، باسپاعا بەتتەگەن باۋىرجان جاقىپتى وقۋ ورنىنا دەرەۋ قايتىپ اكەلدi. ستۋدەنتتiك ومiرمەن ەندi عانا قوشتاسىپ جاتقان امانتاي ءشارiپتi ۇكiلەپ وتىرىپ كافەدراعا الىپ قالدى. سول شاكiرتتەرiنiڭ ءبارi دە بۇگiندە پروفەسسوردىڭ ءۇمiتiن اقتادى. قازiر تورتەۋi دە – عىلىم دوكتورى. بۇدان باسقا ەل نازارىنا iلiنگەن شاكiرتتەرi دە جەتiپ ارتىلادى.
* * *
ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتiندە اماندوسوۆ اۋديتورياسى بار. بۇل اۋديتوريادا ۇستازدىڭ رۋحى ۇيالاپ قالعان. وندا قازiرگi شاكiرتتەر بۇگiنگi ۇستازداردان ءدارiس الادى. بiراق اماندوسوۆتىڭ اۋديتورياسى وسىناۋ اۋقىمدى بولمەمەن عانا شەكتەلمەيدi. قىرىق جىل ۇستاز بولعان ونىڭ لەكتسياسىن تىڭداعان ماماندار ەلiمiزدiڭ ءار تۇكپiرiندە ءجۇر. ولار وزدەرiنiڭ iزباسارلارىنا تاۋمان اعانىڭ تاعىلىمىن دارىتادى.
قىسقاسى، الاش جۇرتىنا تانىمال اماندوسوۆ اۋديتورياسى ءالi دە قازاق جۋرناليستيكاسىنا قان تاراتىپ تۇر...
* * *
ەندى بىرەر كۇننەن سوڭ ۇلاعاتى مول ۇستازىمىزدىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولادى...
باۋىرجان ومارۇلى
